Ο Ψελλός σχολιάζει τον διορισμό φίλων του στην Ελλάδα

Ο Μιχαήλ Ψελλός έχει αφήσει δύο επιστολές στις οποίες σχολιάζει την απογοήτευση δύο φίλων του για τον διορισμό τους στην Ελλάδα. Τις επιστολές αυτές μπορείτε να τις βρείτε στην παρακάτω συλλογή του Κωνσταντίνου Σάθα με γραπτά του Ψελλού.

Η Ρωμαία στολή ως εθνοτικός δείκτης

Στα μέσα του 14ου αιώνα ο Ιταλός Fazio Degli Uberti συνέγραψε το έργο Dittamondo (κάτι σαν «Επιχείρηση ανά τον Κόσμο»), ένα διδασκαλικό ποίημα στο οποίο ο συγγραφέας ταξιδεύει νοερά ανά την υφήλιο μαζί με τον αρχαίο Ρωμαίο γεωγράφο Γάιο Ιούλιο Σολίνο σχολιάζοντας την (κλασική κυρίως) γεωγραφία και ιστορία των διαφόρων περιοχών.

Εθνολογικές παρατηρήσεις στην ιστορία του Ατταλειάτη #2

H παρούσα ανάρτηση είναι η δεύτερη της σειράς με θέμα τις εθνολογικές παρατηρήσεις στην ιστορία του Ατταλειάτη. Όσοι δεν διαβάσατε (ή ξεχάσατε) την πρώτη ανάρτηση της σειράς καλό είναι να της (ξανα)ρίξετε μια ματιά. Είχα σταματήσει την πρώτη ανάρτηση στο τέλος του κεφαλαίου 21 της δίγλωσσης έκδοσης των Καλδέλλη-Κράλλη (εκτύφλωση και θάνατος του Ρωμανού Διογένη). Στη σημερινή ανάρτηση θα σχολιάσω τα υπόλοιπα κεφάλαια (22-36).

Εθνολογικές παρατηρήσεις στην Ιστορία του Ατταλειάτη #1

Αυτή θα είναι η πρώτη ανάρτηση με θέμα την εθνολογική διερεύνηση της Ιστορίας του Μιχαήλ Ατταλειάτη. Σε αυτήν την ανάρτηση θα περιγράψω το υλικό εθνολογικού ενδιαφέροντος που έχω συλλέξει από το πρώτο μέρος της ιστορίας, μέχρι και τον θάνατο του καθηρημένου και τυφλωμένου Ρωμανού Διογένη το 1072. Στην δεύτερη ανάρτηση της σειράς θα περιγράψω το αντίστοιχο υλικό από το υπόλοιπο της Ιστορίας.

Η ανταρσία του Θωμά του Σλάβου

Ο Κεκαυμένος συμβουλεύει τα παιδιά του στο Στρατηγικόν του, αν ποτέ βρεθούν στην δύσκολη θέση όπου πρέπει να επιλέξουν μεταξύ δύο αντιμαχόμενων διεκδικητών του θρόνου, να επιλέξουν αυτόν που ελέγχει την Κωνσταντινούπολη, επειδή αυτός πάντα νικά.

Η συνοπτική ιστορία της περιόδου 1204-1282 #4

Τελείωσα την προηγούμενη ανάρτηση στη Σύνοδο της Λυών το 1274, όπου συμφωνήθηκε η Ένωση των Εκκλησιών και όπου ο Γεώργιος Ακροπολίτης ορκίστηκε εκ μέρους του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου την αποδοχή του Καθολικού δόγματος και την αναγνώριση του Παπικού Πρωτείου.

Την άνοιξη του 1274, καθώς οι εκπρόσωποί του ήταν καθοδόν για τη Λυών, ο Μιχαήλ Η΄ διέταξε τον στρατό του να επιτεθεί στην Ανδεγαυινή Αλβανία. Το δυσπόρθητο φρούριο του Βελιγραδίου («Βελλέγραδα», σημερινό Μπεράτι) ήταν το πλησιέστερο ρωμαϊκό φρούριο στην περιοχή και, για τα επόμενα δύο χρόνια, έδρασε ως ορμητήριο για τις ρωμαϊκές εκστρατείες στην Ανδεγαυινή Αλβανία.

Το 1267 πέθανε ο Δεσπότης της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄Δούκας και οι δύο μεγαλύτεροι γιοι του μοίρασαν τα εδάφη του Δεσποτάτου. Ο Νικηφόρος εγκαταστάθηκε στην Άρτα διοικώντας την περιοχή της Ηπείρου και Αιτωλοακαρνανίας, ενώ ο Ιωάννης ο «Νόθος» εγκαταστάθηκε στην Υπάτη (τότε Νέαι Πάτραι) διοικώντας την Θεσσαλία. Οι Δουκάδες αδελφοί, εκμεταλλευόμενοι την Ένωση των Εκκλησιών στη Λυών, άρχισαν να παρουσιάζονται ως οι «Υπερασπιστές της Ορθοδοξίας» κατά του «αιρετικού» Μιχαήλ. Η αυλή της Τραπεζούντας ακολούθησε παρόμοια στάση.

Πάντοτε κατά την διάρκεια του 1274, ο Μιχαήλ έστειλε τον αδελφό του Ιωάννη Παλαιολόγο (τον νικητή της μάχης της Πελαγονίας το 1259 που είχε αποδείξει πολλάκις τις στρατιωτικές του ικανότητες) επικεφαλής ενός στρατού με σκοπό την κατάκτηση της Θεσσαλίας. Ο Ιωάννης της Θεσσαλίας κατάφερε να εξασφαλίσει την στρατιωτική αρωγή του Φράγκου ηγεμόνα του Δουκάτου των Αθηνών και τα στρατεύματα Θεσσαλίας και Δουκάτου κατάφεραν να νικήσουν τον στρατό του Ιωάννη Παλαιολόγου, ο οποίος μετά την ήττα παραιτήθηκε και πέθανε πριν τελειώσει το έτος.

Ο βερονέζος τυχοδιώκτης Ικάριος (Licario) παρουσιάστηκε στον Μιχαήλ Η΄ προσφέροντας τις στρατιωτικές του υπηρεσίες κατά των Ενετών και Λομβαρδών της Εύβοιας (Νεγροπόντε). Ο Μιχαήλ τίμησε τον Ικάριο με το αξίωμα του Μεγάλου Δούκα και τον αναγνώρισε ως υποτελή του άρχοντα των εδαφών της Εύβοιας που θα κατάφερνε να κατακτήσει. Ο Ικάριος αποβιβάστηκε στην Κάρυστο της νότιας Εύβοιας (όπου γεννήθηκε), την οποία χρησιμοποίησε ως ορμητήριο για την επέκταση της εξουσίας του στο νησί. Ταυτόχρονα, κατάφερε να φέρει στο ρωμαϊκό μαντρί πολλά άλλα νησιά του Αιγαίου. Δυστυχώς για τον Μιχαήλ Η΄, οι νίκες του Ικαρίου αποδείχτηκαν εφήμερες.

Το 1275 οι Γενουάτες αδελφοί Βενέδικτος και Μανουήλ Ζαχαρίες (Zaccaria) έλαβαν από τον Μιχαήλ Η΄ την μικρασιατική Φώκαια αναλαμβάνοντας την υποχρέωση της υπεράσπισης της περιοχής Φώκαιας-Σμύρνης από τις επιθέσεις των «Λατίνων» και των Τούρκων.

Στις προηγούμενες αναρτήσεις ανέφερα ότι το 1263, μετά την ήττα των Γενουατών από τους Ενετούς στην ναυμαχία των Σπετσών, ο Μιχαήλ Η΄ αποφάσισε να παραβεί την Συνθήκη του Νυμφαίου που είχε με τους Γενουάτες και να προσεταιριστεί τους Ενετούς. Το 1267 άλλαξε γνώμη και ξαναεπέλεξε ως συμμάχους τους Γενουάτες, στους οποίους επέτρεψε να ιδρύσουν την αποικία τους στο Πέρα/Γαλατά (η συνοικία της Κων/πόλεως βορείως του Κερατίου κόλπου).

[Nicol, Last, σλδ 58-61] But Michael had outwitted them and, trusting that the Pope would now identify all enemies of Byzantium with the enemies of Christendom, he took the offensive which was directed against Charles of Anjou’s bases in Albania. In the spring of 1274, while his envoys were still on the their way to Lyons, Michael’s army in Macedonia advanced towards the coast from the fortress of Berat and closed in on Durazzo, the headquarters of Charles’s Albanian kingdom. […] and for two years his [Charles’s] garrisons in Albania were constantly on the defensive.

[…] The Despot of Epiros, Michael II, had died in 1267, and his dominions were now divided between his sons Nikephoros and John. Nikephoros has inherited the southern portion of Epiros with his capital at Arta, and was the neighbour of the Angevin Kingdom of Albania. John had taken possession of Thessaly and had his capital at Neopatras or Hypati, not far from Lamia.

[…] The Emperor’s negotiations with the Papacy has made it possible for the heirs of the Despotate of Epiros to pose even more convincingly as the champions of Orthodoxy and of the true Byzantine tradition. John of Thessaly in particular kept open house for all who were in disagreement with the Emperor’s policies. But the Union of Lyons, by relieving the Empire of the immediate threat of invasion from the west, gave the Emperor a chance to deal with his enemies nearer home. He embarked on a campaign of reconquest first from the rebel Greeks and then from the Latins in Greece and the islands. To begin with, an army and a fleet were sent across to Thessaly to bring the rebel to heel. The army was commanded by Michael VIII’s brother John Palaiologos, a soldier of great experience. But it was roundly defeated by John of Thessaly who called on the help of his friend, the French Duke of Athens. The navy had an unexpected success. But the shock of defeat was too much for the Emperor’s brother, who resigned his command and retired into private life. He died before the end of the year 1274.

[…] It was his [Michael’s] practice to exploit the grievances of any disgruntled westerners who offered him their services. One such was an adventurer from Verona called Licario who had fallen out with the Venetian and Lombard governors of the island of Negroponte or Euboia. Negroponte was the most important naval base held by Venice in the Aegean Sea, protecting central Greece and also the Morea from attacks by the Byzantines. When Licario offered to help the Emperor recover the island he was given every encouragement. About 1273 Michael made Licario has vassal, in western style. Licario succeeded in occupying the town of Karystos in the south of Negroponte and from there extended his operations to other islands with equal success. The Emperor promoted him to the rank of Grand Duke and granted him the title to the island of Negroponte as an important fief. Licario’s victories were not very enduring, but they did much to enhance the prestige of Michael VIII in the eyes of the Latins.

[…] Two brothers from Genoa, Benedetto and Manuele Zaccaria, were granted the port of Phokaia as an imperial fief about 1275. Phokaia lay to the north of the gulf of Smyrna […] They built a fleet to protect their trade from pirates, and for long they defended Smyrna from attacks by other Latins and by the Turks from the interior of the country.

[…] In 1267, […] Michael VIII had taken up the broken thread of his contacts with the Genoese. A new treaty was drawn up, confirming and supplementing that signed at Nymphaion in 1261. […] They were allotted land across the water from the city, in the district known as Galata or Pera on the other side of the Golden Horn. […] But these formalities were forgotten with the passing of the years, and the Genoese colony at Galata, increasingly independent of Byzantine control, was soon to become a thorn in the flesh to succeeding emperors and a natural target for the envy of the Venetians.

Στα εσωτερικά θέματα, ο Μιχαήλ αντικατέστησε τον Πατριάρχη Ιωσήφ με τον ενωτικό Ιωάννη Βέκκο, ο οποίος τον χειμώνα του 1277 συγκάλεσε μια σύνοδο όπου αφόρισε όλους τους ανθενωτικούς. Στη συνέχεια, ο Μιχαήλ Η΄ συνέχισε με την -βίαιη- καταστολή των ανθενωτικών, πολλοί από τους οποίους έχασαν τις περιουσίες τους, φυλακίστηκαν και τυφλώθηκαν. Πολλοί ενωτικοί κατέφυγαν στην Θεσσαλία, την Τραπεζούντα και την Βουλγαρία, ενώ το 1276/7 ο Ιωάννης της Θεσσαλίας, παίζοντας το χαρτί του «καλού [ανθενωτικού] Ορθόδοξου» συγκάλεσε ανθενωτική σύνοδο ιερέων και μοναχών, η οποία αναθεμάτισε τον Πάπα, τον Μιχαήλ Η΄ και τον Πατριάρχη Βέκκο.

[Nicol, Last, 61-2] So long as Pope Gregory X was alive Charles of Anjou was kept at bay, for Michael VIII continued to convince the Pope that the Byzantine Church and people would eventually come round to accepting the Union of Lyons. The Patriarch Joseph thought otherwise, but he was removed and his place was taken by the unionist John Bekkos. […] For in the winter of 1276 the Patriarch John Bekkos held a synod of clergy and laity in the capital at which the union of the churches was solemnly proclaimed and the sentence of excommunication was pronounced against all whο refused to accept it.

[…] The anti-unionists were declared to be traitors. Their property was confiscated. The prisons were crowded with monks, priests and laymen arrested on evidence or on suspicion of treason, and many of the opposition leaders were blinded, mutilated or banished. Refugees from the reign of terror in the capital found their way almost by instinct to the separatist Byzantine states of Trebizond or in northern Greece, where the rulers of Epiros and Thessaly welcomed them with open arms. John of Thessaly broadcast his reputation for unsullied Orthodoxy by convening an anti-unionist synod at Neopatras in the winter of 1276-7. It was attended by about 100 monks and abbots with eight bishops, who almost unanimously anathematized the Pope, the Emperor and the Patriarch. […] His [Michael’s] sister Eulogia encouraged her daughter to give asylum to refugees in Bulgaria. His niece Anna, another daughter of Eulogia, and wife of the Despot Nikephoros of Epiros, encouraged her husband to make friends with the Emperor’s enemies.

Τον Απρίλιο του 1279 -αν όχι νωρίτερα- ο Δεσπότης της Ηπείρου Νικηφόρος αποφάσισε να γίνει υποτελής του Καρόλου του Ανδεγαυού, ο οποίος πλέον έλεγχε τον Μοριά, την Ήπειρο και την Αλβανία!

[Nicol, Last, σλδ 63] Nikephoros of Epiros, who was next-door neighbour of the Angevin Kingdom of Albania, entered into diplomatic relations with Charles of Anjou in 1276; and in April 1279, if not before, he formally became a vassal of Charles, making over certain territories in northern Epiros which were of the greatest strategic value to an invader from Italy. This alliance helped to persuade Charles more firmly than ever that his route to Cosntantinople lay overland through Albania and Macedonia and not by sea.The way was still barred by the Byzantine army stationed in western Macedonia, particularly at the impregnable mountain fortress of Berat behind Durazzo.

Ο Πάπας Νικόλας Γ΄, που εκλέχθηκε τον Νοέμβριο του 1277, άρχισε να συνειδητοποιεί ότι η Κωνσταντινούπολη δεν σημείωνε πρόοδο στο θέμα του εκκαθολικισμού που είχε συμφωνηθεί στην Λυών. Αποφάσισε να υπενθυμίσει στον Μιχαήλ Η΄ ότι είχε υπογράψει την άνευ όρων καθυπόταξη του Πατριαρχείου στην Ρώμη και να στείλει έναν Καρδινάλιο στην Κωνσταντινούπολη με αρμοδιότητες που τον έκαναν de facto προϊστάμενο του Πατριάρχη. Το 1279 ο Πάπας Νικόλαος Γ΄ έστειλε μια δεύτερη ομάδα επιβολέων του Καθολικισμού και η κατάσταση έφτασε σε τέτοιο σημείο που και ο ενωτικός Πατριάρχης Ιωάννης Βέκκος άρχισε να σιχαίνεται τους Καθολικούς, διαφώνησε με τον Μιχαήλ Η΄ και αποσύρθηκε σε ένα μοναστήρι. Τον Άυγουστο του 1279 ο Μιχαήλ κατάφερε να τον πείσει να επιστρέψει στη θέση του. Οι απεσταλμένοι του Πάπα ζήτησαν να ανακληθούν οι ισχύουσες «άδειες εργασίας» (για να χρησιμοποιήσω τον σημερινό όρο) των ιερέων και να δοθούν νέες μόνο σε όσους ιερείς κατέθεταν γραπτή ομολογία αποδοχής του Καθολικού δόγματος και αναγνώρισης του Παπικού Πρωτείου, απαίτηση την οποία οι βυζαντινοί ιερείς αρνήθηκαν να εκπληρώσουν. Την ίδια στιγμή, πολλοί στρατιωτικοί διοικητές του Μιχαήλ, ανάμεσα στους οποίους και μερικοί συγγενείς του, εξαιτίας του Ορθόδοξου φρονήματός τους, όχι μόνο δεν μπορούσαν να πολεμήσουν τον «υπερασπιστή της Ορθοδοξίας» Ιωάννη της Θεσσαλίας, αλλά αυτομόλησαν και στο πλευρό του.

[Nicol, Last, σλδ 61-2] Pope Nicholas III, who was appointed in November 1277, was no great friend or admirer of Charles, and explicitly forbade him to attack the Byzantine Empire. But at the same time the reports that he received from Constantinople led him to feel that the Greeks were not taking the Union of Lyons as seriously as they should, […] There was to be no concession to the Greeks in the matter of ritual, no hair-splitting about matters of dogma and no evading the fact of the absolute primacy of the Holy See. Worst of all the Emperor was to admit a cardinal-legate to reside permanently in Constantinople, and the Byzantine clergy were to beg the favour of absolution from Rome for the schism and confirmation from Rome of their orders. These demands took the matter much further than Michael had ever intended to go.

[…] A number of his [Michael’s] commanders, among then two of the Emperor’s own cousins, who had been sent to make war on John of Thessaly in the previous year, had actually declared themselves to be of like mind with the rebel concerning the herecy of their Emperor and his union with the Pope, and changed sides. It was useless to give command of armies to generals who were already secretly hand-in-glove with the enemy.

[…] In 1279 Pope Nicholas III sent another delegation to Constantinople. The situation in the capital had by then deteriorated so far that even the unionist Patriarch Bekkos had fallen foul of his Emperor and withdrawn into a monastery. […] John Bekkos was induced to resume his office as Patriarch in Augst 1279, […] But the demands of Pope Nicholas were more than most of them could stomach, for each was now asked to take an oath of obediance to the Roman Church in person. This they refused to do;

Πάντοτε το 1279 ο Κάρολος ο Ανδεγαυός συνέχισε να μεταφέρει στρατεύματα στην Αλβανία και έστειλε τον Βουργουνδό ιππότη Hugues “le Rousseau” de Sully (“le Rousseau“ = «ο κοκκινομάλλης», «Ρωσονσουλής» στον Γρηγορά) ως διοικητή των ανδεγαυινών δυνάμεων εισβολής που είχαν σταλεί στην Αλβανία. Ο Hugh de Sully περιγράφεται από τις πηγές ως πανύψηλος κοκκινομάλλης και ακούραστα δραστήριος. Ο Κάρολος ήταν πια έτοιμος να επιτεθεί στην Ρωμαΐδα, έχοντας σαν σκοπό να κατακτήσει πρώτα την Θεσσαλονίκη και μετά την Κωνσταντινούπολη. Για να περάσει από την Αλβανία στην Μακεδονία, έπρεπε πρώτα να κατακτήσει το δυσπόρθητο φρούριο «Βελλέγραδα» (Βελιγράδι, Μπεράτι). Έτσι το φθινόπωρο του 1280 ο de Sully οδήγησε έναν στρατό 8000 ανδρών στην πολιορκία της Βελλέγραδας.

Ο Μιχαήλ Η’ κινητοποιήθηκε αμέσως όταν έμαθε τα νεά και έστειλε ένα στράτευμα στο Μπεράτι υπό την ηγεσία του Μεγάλου Δομέστικου Μιχαήλ Ταρχανιώτη και του Μεγάλου Στρατοπεδάρχη Ιωάννη Συναδηνού. Μαζί τους ήταν και ο μικρότερος γιος του νεκρού πια Δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ ο οποίος, δυσαρεστημένος που οι δύο μεγαλύτεροι αδελφοί του δεν του έδωσαν τίποτα από την πατρική κληρονομιά, είχε καταφύγει στην αυλή του Μιχαήλ Η΄. Ο Μιχαήλ Δούκας ήταν νεαρός και άπειρος στρατιωτικά, αλλά ο Μιχαήλ τον έστειλε για να πείσει τους αδελφούς του και τους εγχώριους πληθυσμούς να μην βοηθήσουν τους ανδεγαυινούς εισβολείς. Το ρωμαϊκό στράτευμα έφτασε στο Μπεράτι την άνοιξη του 1281. Οι Ρωμαίοι διοικητές ήλπιζαν ότι θα μπορούσαν να γλιτώσουν την άμεση πολεμική σύρραξη, αλλά ο de Sully ήταν ανυπόμονος για μάχη. Αυτή είναι μια τυπική αντίθεση στην πολεμική συμπεριφορά Ρωμαίων και «Λατίνων» που είχε γίνει κοινός τόπος ήδη στην Αλεξιάδα της Άννας Κομνηνής. Από τη μια, οι σώφρονες και φειδωλοί για μάχη Ρωμαίοι και, από την άλλη, οι θαρραλέοι, αλλά άφρονες «Λατίνοι» που είναι ανυπόμονοι να ορμήσουν. Οι μεν «Λατίνοι» παρομοιάζουν τους Ρωμαίους με «δειλές γυναικούλες», οι δε Ρωμαίοι παρομοιάζουν τους «Λατίνους» με «άμυαλα χαϊβάνια» (τουρκ. hayvân = «αγρίμι, θηρίο»).

Ο Νικηφόρος Γρηγοράς γράφει για τους Γασμούλους (απόγονοι μεικτών ρωμαιολατινικών γάμων, [4.5]/v. I, 98]) ότι στην πολεμική τους συμπεριφορά συνδύαζαν το «εὔτολμον» των «Λατίνων» και το «ἐσκεμμένως ἐς τὰς μάχας ἰέναι» των Ρωμαίων (εννοεί πως οι Ρωμαίοι έλεγχαν τον θυμό τους στην μάχη και επέλεγαν την ανοιχτή σύρραξη μόνον ύστερα από σκέψη και διαβουλεύσεις). Για την συγκεκριμένη αντιπαράθεση των δύο στρατών στο Μπεράτι ο Γρηγοράς γράφει ([5,6]/v. I, 147) πως οι Ρωμαίοι διοικητές προτίμησαν να αποφύγουν την ανοιχτή σύρραξη («πόλεμον ἐμφανῆ») και έπληξαν τους «Ιταλούς» έμμεσα με ακροβολισμούς και ενέδρες, με δόλους και μηχανήματα (στρατηγήματα), για να τους εξοργίσουν και να τους κάνουν να χάσουν την τάξη τους, επειδή γνώριζαν ότι, λόγω «τῆς ἐμφύτου κορύζης τε και ὀφρύος» του (της έμφυτης βλακείας και αλαζονείας του), το «γένος τῶν Ἰταλῶν» […] «ἐν καιρῷ θυμοῦ» γίνεται ευχείρωτο («στρατηγουμένους ῥαδίως»).

Ο Καλδέλλης εξηγεί πολύ ωραία αυτήν την αντίθεση πολεμικής φιλοσοφίας Ρωμαίων και «Λατίνων» στις σελίδες 175-178 του βιβλίου του “Ethnography after Antiquity“, αλλά δυστυχώς μόνον οι σελίδες 175 και 178 διατίθενται για προεπισκόπηση και βαριέμαι να γράψω τις σελίδες 176-7 στις οποίες παραθέτει αρκετά πολύ ενδιαφέροντα χωρία.

[Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, Ι.98] γὰρ βασιλεὺς πλεῖστον ἐξήρτυσε ναυτικὸν, ἐμπλήσας τριήρεις ὑπὲρ τὰς ἑξήκοντα ἔκ τε ἄλλων καὶ γένους τοῦ Γασμουλικοῦ. ἦσαν δὲ οὗτοι συντεθραμμένοι τοῖς τε Ῥωμαϊκοῖς καὶ Λατινικοῖς ἔθεσιν, ὡς ἔχειν ἐκ μὲν Ῥωμαίων τὸ ἐσκεμμένως ἐς τὰς μάχας ἰέναι, ἐκ δὲ Λατίνων τὸ εὔτολμον.

[Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ιστορία, Ι.147] Μετὰ δὲ ταῦτα δεήσεις πρὸς θεὸν παραγγείλας ἁπάσαις ταῖς ἐκκλησίαις τὸν ὄντα Ῥωμαίοις τηνικαῦτα στρατὸν ἐκπέμπει κατὰ τοῦ Ῥωσονσουλῆ· οἷς δὴ καὶ ἀπελθοῦσιν οὐκ εὖ ἔχειν ἔδοξεν οὐδὲ πάνυ τοι ἀσφαλὲς πόλεμον ἐμφανῆ κατὰ τῶν ἐναντίων ἐγείρειν, πλείστων τε ὄντων καὶ λίαν ἀσφαλῶς ὡπλισμένων καὶ ἄριστα πεφραγμένων· ἀλλ‘ ἐνέδραις καὶ λόχοις καὶ ἀκροβολισμοῖς ἐκ λόφων ὑπερδεξίων παρακειμένων τὴν ἐκείνων παροξύνειν ὀφρὺν καὶ τὸν τῦφον ἐς ἀσύντακτόν τινα κίνησιν καὶ ὁρμήν. τὸ γάρ τοι γένος τῶν Ἰταλῶν τοιούτοις ἀρχῆθεν συντέθραπται τοῖς ἤθεσι. ἂν μὲν γὰρ εὐτάκτως ἀπαντᾷ πρὸς τὸν πόλεμον, τεῖχός ἐστιν ὀχυρὸν καὶ ἀμήχανον· ἂν δὲ βραχύ τι τῆς νενομισμένης παραλύσῃ τάξεως, οὐδὲν ἂν εἴη τὸ κωλύον αἰχμαλώτους σφᾶς ὑπὸ τῶν πολεμίων αὐτίκα μάλα ἀχθήσεσθαι. ἐνίοτε δὲ καὶ τὸ τῆς ἐμφύτου κορύζης τε καὶ ὀφρύος μεγάλως παρέβλαψε τῷ μὴ ἐν καιρῷ τοῦ θυμοῦ στρατηγουμένους ῥᾳδίως. ταῦτ‘ οὖν ἐκ πολλοῦ συνειδότες ὁ Ῥωμαίων στρατὸς τοιούτοις αὐτοὺς περιήρχοντο δόλοις καὶ μηχανήμασι·

Η μακραίωνη ρωμαϊκή πολεμική φιλοσοφία είναι ξεκάθαρη τόσο στο Στρατηγικόν του Μαυρικίου (~600 μ.Χ.) όπου ο “milēs barbātus” (βαρβάτος/ανδρείος στρατιώτης) είναι αυτός που διατηρεί την πειθαρχία και την θέση του στην εύτακτη παράταξη και ελέγχει τον θυμό του στην μάχη (talis est comodum miles barbati = «αυτός είναι ο τρόπος του βαρβάτου/ανδρείου στρατιώτη», σημειώνω εδώ ότι στις δυτικές ρωμανικές γλώσσες δεν υπάρχει η δευτερεύουσα σημασία «ἀνδρεῖος» του λατινικού όρου barbātus = «γενειοφόρος», που αναπτύχθηκε μετά την πτώση της δυτικής αυτοκρατορίας και μόνο στην ύστερη Λατινική της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και, κατά συνέπεια, απαντά μόνο στην Νεολληνική και στην Ανατολική Βαλκανική Ρωμανική: βαρβάτος, βλαχικό bãrbãtescu, ~ ρουμανικό bărbătesc = «αντρίκια/ανδρικά» κλπ), όσο και στα «Τακτικά» του Λέοντα του Σοφού (~900 μ.Χ.) όπου επαναλαμβάνεται η ίδια αρχή ([7.17] «δίωκε μὴ ὡς στρατιώτης δειλός, ἀλλ΄ ὡς στρατιώτης ἀνδρεῖος, […] φύλαττε, στρατιῶτα, τὴν τάξιν σου, […] μὴ ἐλάσῃς ἰσχυρῶς ἐν τῷ κάμπῳ ἵνα μὴ σκορπίσῃς τὴν σὴν τάξιν»). Στα μέσα του 10ου αιώνα, ο «ακαταγώνιστος των Ρωμαίων στρατηγός» Νικηφόρος Φωκάς γράφει στην Στρατηγική του Έκθεση πως η ανοιχτή σύρραξη πρέπει να αποφεύγεται όχι μόνον εναντίον υπεράριθμου αντιπάλου, αλλά και εναντίον ισάριθμου. Μόνον όταν ο ισάριθμος αντίπαλος έχει ηττηθεί τουλάχιστον τρεις φορές κατά τα τελευταία χρόνια, ο Ρωμαίος διοικητής μπορεί να επιχειρήσει ανοιχτή σύρραξη (Στρατηγική Έκθεσις, [4.19]/50-1).

Έτσι οι Ρωμαίοι διοικητές στο Μπεράτι, ακολουθώντας κατά γράμμα την ρωμαϊκή πολεμική φιλοσοφία, εξόργισαν τον «Ρωσονσουλή», ο οποίος αφρόνως απομακρύνθηκε από τον στρατό του με λίγους άνδρες για να κατασκοπεύσει τους Ρωμαίους και κατάφεραν να τον αιχμαλωτίσουν οι τούρκοι μισθοφόροι των Ρωμαίων. Μόλις οι ανδεγαυινοί στρατιώτες έμαθαν ότι ο διοικητής τους είχε αιχμαλωτιστεί, πανικοβλήθηκαν και τράπηκαν σε άτακτη φυγή προς την αλβανικη ακτή. Οι Ρωμαίοι τους κυνήγησαν συλλέγοντας πολλά λάφυρα και αιχμαλωτίζοντας σχεδόν όλους τους αξιωματικούς της ανδεγαυινής δυνάμεως εισβολής, τους οποίους και έδειξαν αλυσοδεμένους στον κόσμο της Κωνστανινούπολης, σε επινίκιο θρίαμβο.

Με την Σύνοδο της Λυών το 1274, ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος είχε καταφέρει να νικήσει διπλωματικά τον Κάρολο τον Ανδεγαυό. Στην μάχη της Βελλέγραδας το 1280/1 κατάφερε να τον νικήσει και στην πρώτη τους πολεμική αναμέτρηση. Αυτή η νίκη αύξησε την αυτοπεποίθηση των Ρωμαίων, αλλά ο Κάρολος ο Ανδεγαυός δεν είχε πει ακόμα την τελευταία του κουβέντα.

[Nicol, Last, σλδ 65-6] Pope Nicholas was far from satisfied, and in the meantime Charles of Anjou, with the connivance of the Despot of Epirus, had been quietly shipping great quantities of troops and supplies over the Adriatic to Albania. In August 1279 Charles had appointed as commander-in-chief of all his territories in Albania and Epiros a Burgundian knight, Hugues le Rousseau de Sully. He was reputed to be a giant of a man with flaming red hair and tireless energy. Throughout 1279 and 1280 he supervised the reception of boatloads of soldiers, arms, money, horses, and siege-engines sent across from Italy in preparation for the great offensive. The objective was to be first Thessalonica and then Cosntantinople. In August 1280 Pope Nicholas died and Charles was given a free hand. It was to be six months before the contending Italian and French parties in the college of cardinals elected a successor. But by that time the offensive in the Balkans has begun.

In the autumn of 1280 Hugues de Sully led his army of about 8000 men inland from Durazzo to lay siege to the fortress of Berat, the gateway to the road through Macedonia. The Byzantine commander of Berat at once sent word to Constantinople to announce that the storm had broken. Reinforcements must be rushed westwards. It was a moment of crisis for the restored Byzantine Empire. If the western defences collapsed the flood gates would be open. Michael VIII rose to the occasion and sent an army post-haste to hold the road and relieve the siege of Berat. It was lead by two of his most experienced generals, the Grand Domestic Michael Tarchaniotes and the Grand Stratopedarches John Synadenos. With them went Michael Doukas, a younger brother of Nikephoros of Epiros and John of Thessaly, who had recently defected to the imperial side and married a gaughter of Michael VIII. […] Before the army left the capital the Patriarch and his bishops blessed the troops, and prayers were offered for the safety of the Empire.

The siege of Berat continued through the winter of 1280. Tarchaniotes and his army came to its relief  in the spring of 1281. They contrived to smuggle food in to the starving inhabitants by loading it on rafts and floating then down the river by night. The Byzantine generals hoped if possible to avoid an open battle, but the impetuous Sully longed for a fight. He decided to spy out the hand for himself and rode towards the Byzantine camp with a small bodyguard. Some of the Turkish mercenaries in the imperial army sprang out from an ambush, shot his horse and captured him. At the news that their commander was taken, the Angevin army turned and fled in panic, with the Byzantine troops in hot pursuit. Tarchaniotes and his men rounded up most of Sully’s generals and collected a vast amount of booty, before chasing the remnants of the great expedition as far as the Adriatic coast.

The prisoners were taken to Constantinople to be led in triumph through the streets. The Emperor watched the procession from a hill near the palace, where he could see and be seen by all. The sight of the huge figure of Hugues de Sully bound in chains roused the people to a frenzy of excitement and rage. But the triumph was also an occasion of jubilation. For the almost effortless victory at Berat in 1281 restored Byzantine morale and confidence. It proved that when it came to a direct encounter the imperial army was still master of the situation.

[…] Important as it was the victory at Berat was by no means the end of the danger to Byzantium presented by Charles of Anjou. It prompted him to reconsider his tactics and to plan a second attempt by a different route;

Ο Κάρολος είχε αποφασίσει να επιτεθεί στην Ρωμανία το 1280, εκμεταλλευόμενος την εξάμηνη “Sede vacante“ που προκάλεσε ο θάνατος του Πάπα Νικόλαου Γ΄ το 1280. Όσο δεν υπήρχε Πάπας να τον συγκρατήσει, είχε το ελεύθερο να κινηθεί κατά των Ρωμαίων. Ωστόσο, ο Κάρολος φρόντισε να εξασφαλίσει την εκλογή του γάλλου ομοεθνή του Πάπα Μαρτίνου Δ΄ τον Φεβρουάριο του 1281, ο οποίος ήταν άνθρωπος του χεριού του. Πλέον ο Κάρολος είχε δικό του άνθρωπο στον θρόνο της Καθολικής Εκκλησίας. Ο Πάπας Μαρτίνος αμέσως απεφάνθη ότι οι «σχισματικοί Γραικοί» δεν πρόκειται ποτέ να γίνουν οικειοθελώς Καθολικοί και μόνο με την βία μπορούν να «θεραπευτούν» από την «αίρεσή» τους. Έτσι προκήρυξε Σταυροφορία εναντίον τους με αρχηγό τον Κάρολο.

Η ήττα του de Sully στο Μπεράτι έπεισε τον Κάρολο πως η καλύτερη στρατηγική δεν ήταν η χερσαία πορεία από το Δυρράχιο στην Κωνσταντινούπολη, αλλά η θαλάσσια μεταφορά στρατευμάτων και η «ακαριαία» απόβασή τους στην Κωνσταντινούπολη. Γι΄αυτή την νέα θαλάσσια πορεία χρειαζόταν την βοήθεια των Ενετών. Στις 3 Ιουλίου το 1281, στο παπικό παλάτι του Ορβιέτου (Orvieto) συμφωνήθηκε η Συνθήκη του Ορβιέτου, η οποία ένωνε τον Κάρολο και τους Ενετούς κατά των Ρωμαίων σε μια επικείμενη σταυροφορία που είχε προσχεδιαστεί για τον Απρίλιο του 1283. Σκοπός της Σταυροφορίας ήταν το ανέβασμα στον θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως του γαμπρού του Καρόλου Φιλίππου του Κουρτεναί (νόμιμος διάδοχος του θρόνου της Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινουπόλεως).

Λίγες εβδομάδες μετά την Συνθήκη, ο Πάπας Μαρτίνος αφόρισε τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο και ακύρωσε την Ένωση των Εκκλησιών που είχε συμφωνηθεί στην Λυών το 1274! Το Nοέμβριο του 1282 τον αφόρισε για δεύτερη φορά!

Ο Παχυμέρης γράφει ότι ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος έμαθε τα νέα του παπικού αφορισμού του καθώς επέβλεπε τα οχυρωματικά έργα κατά των επιδρομούντων Τούρκων στην Προύσα της Μικράς Ασίας και είπε «με αφόρισαν αντί να μου δώσουν χάρη αυτοί για τους οποίους τράβηξα τόσα δεινά αντιμαχόμενος (θρησκευτικά) τον [Ορθόδοξο] οικείο λαό μου, προκειμένου να κερδίσω την αγάπη τους [των Παπών]» και διέταξε να μην μνημονεύεται από εδώ και πέρα το όνομα του Πάπα στις λειτουργίες των βυζαντινών εκκλησιών.

[Παχυμέρης, Ι, 637] Ταῦτα γνοὺς βασιλεὺς παρὰ τοῦ Νικαίας ἐπανιόντος ὁ γὰρ Ἡρακλείας ἐτεθνήκειἐν δεινῷ ἐποιεῖτο, ὥστε καί, τοῦ διακόνου μέλλοντος μνημονεύειν τοῦ πάπα κατὰ τὸ σύνηθες, βασιλέως παρόντος, ὁ κρατῶν διεκώλυε, καλὰ λέγων τῆς ἀγάπης ἐκείνων ἀπόνασθαι, ὥστ‘ αὐτὸν μὲν ἐκπολεμῶσαι δι‘ ἐκείνους ἑαυτῷ τοὺς οἰκείους, ἐκείνους δὲ μὴ ὅπως χάριν ἔχειν, ἀλλὰ καὶ προσαφορίζειν.

[Nicol, Last, σλδ 88] His [Michael’s] only reaction to the Pope’s anathema was to remark bitterly that this was a poor reward for all the upopularity that he had courted among his subjects on the Pope’s behalf, and he forbade any further commemoration of the Pope’s name in liturgy.

[Nicol, Last, σλδ 68] When the news of his excommunication by Pope Martin reached him, the harassed Emperor was not in his capital but at Brusa in Asia Minor, desperately striving to fortify his eastern frontier, which had been penetrated by the Turks.

Μετά τη Συνθήκη του Ορβιέτου, ο Κάρολος ο Ανδεγαυός εξασφάλισε την συμμαχία του -έτσι κι αλλιώς υποτελούς του- Δεσπότη της Ηπείρου Νικηφόρου και του Ιωάννη της Θεσσαλίας, καθώς και την συμμαχία των Σέρβων και των Βουλγάρων. Ο Σέρβος βασιλιάς Στέφανος Ούρεσης Β΄ Μιλούτιν, που μόλις είχε ανέβει στον Σερβικό Θρόνο, αμέσως μετά την συμφωνία του με τον Κάρολο εισέβαλε στα ΒΔ Ρωμαϊκά εδάφη και προσάρτισε στις κτήσεις του την πόλη των Σκοπίων.

Το 1282, λοιπόν, η κατάσταση είχε γίνει περισσότερο κρίσιμη από ποτέ, μιας και ο Κάρολος, η Παποσύνη, οι Ενετοί, οι «αποστάτες» της Ηπείρου και της Θεσσαλίας (έτσι τους ονομάζουν οι Ακροπολίτης, Παχυμέρης και Γρηγοράς), οι Σέρβοι και οι Βούλγαροι είχαν όλοι τους συμμαχήσει κατά των Ρωμαίων και, ταυτόχρονα, στην Μικρά Ασία οι τουρκικές επιδρομές είχαν γίνει πιο συχνές και πιο εντατικές. Ο Ενετός Marino Sanudo του Torcello έγραψε πως εκείνη τη στιγμή ο Κάρολος ήταν έτοιμος να γίνει μονάρχης όλου του κόσμου. Βέβαια δεν είχε υπολογίσει ότι ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος δεν είχε ακόμα πει την τελευταία του κουβέντα.

[Nicol, Last, σλδ 66-8] In February 1281 Charles had contrived to secure the election of a French pope, Martin IV, who could be relied upon to identify the interests of the church with the interests of the house of Anjou. Pope Martin conveniently reverted to the view that the Greeks could only by cured of their religious errors by force, and he announced that Charles of Anjou was the man to lead a crusade for that purpose. The defeat of Sully in Albania, on the other hand, convinced Charles that his second attempt on Constantinople must be made by sea and not overland. His own navy was not adequate. But Venice might now be induced to lend him her help. […] Venice required little persuasion now to join forces with Charles of Anjou in an assault on Constantinople.

So it came about that Charles was able to satisfy the material as well as the spiritual requirements for a second and grander attack on Byzantium. On 3 July 1281, in the city of Orvieto which Pope Martin IV had chosen for his residence, Charles signed a treaty with Venice. A third party to the treaty was Charles’s son-in-law, Philip of Courtenay, titular Latin Emperor of Constantinople. The object of the alliance was nothing less than the restoration of Philip to the throne once occupied by his father Baldwin. […] The date of the expedition was fixed at not later than April 1283. While Venice supplied the ships, Pope Martin supplied the moral sanction to convert the campaign into what was now described as a crusade for the glory of the faith, the mending of the schism, and the recovery of the Empire usurped from the Latins by Michael Palaiologos. A few weeks after the signing of the Treaty of Orvieto the Pope excommunicated Michael, and so undid at one stroke all the work of the Council of Lyons and all Michael’s efforts on the previous 20 years to avert a repetition of the Fourth Crusade. The union of the churches was no more. […] The Byzantine Emperor was no longer to be considered in any sense a Catholic prince. The Pope re-affirmed his excommunication in November 1282, and went so far as to declare him deposed from his throne unless he repented.

For his final assault Charles of Anjou seemed to have united not only Venice and the Papacy, but also almost all the Balkan powers against Byzantium. Nikephoros of Epiros, though probably not a direct party to the treaty of Orvieto, concluded a new treaty of his own with Charles, the Latin Emperor, and the Doge of Venice in September 1281. John of Thessaly was in sympathy if not in alliance with Charles, while in the south of Greece, the Morea had passed under the personal rule of Charles himself upon the death of Willian of Villehardouin in 1278. Further field, the rulers of Bulgaria and Serbia, sensing the drift of the political tide, were quick to enlist on what looked like the winning side. In Bulgaria, George Terter, who was proclaimed Emperor by the nobility in 1280, declared himself to be the ally of Charles in 1281. In Serbia, Stephen Milutin or Uroš II, who came to the throne in 1282, invaded Byzantine Macedonia and captured the town of Skopje. He too declared his support for Charles. It is no wonder that contemporaries should have thought the King of Sicily was about to make himself monarch of the world and to unite east and west under his sway.

The situation of the Byzantine Empire was indeed even more critical than it had been in 1280. Michael VIII’s western policy seemed to have failed, and there were ominous developments in his eastern provinces that seemed to portend catastrophe in Asia Minor at the same time. […] As in so many crises of the empire, Constantinople was beset by enemies on two sides at once. It was the kind of emergency in which previous emperors had sometimes distinguished themselves. Michael VIII was no exception. But the weapons that he employed were those of diplomacy not of war.

Ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος δεν έμεινε με σταυρωμένα τα χέρια. Έπεισε τον μογγόλο γαμπρό του Νογκάι Χαν της Χρυσής Ορδής να ελέγξει τους Βούλγαρους και έπεισε τον συμπέθερό του βασιλιά της Ουγγαρίας (η πριγκήπισσα της Ουγγαρίας  Άννα είχε παντρευτεί τον γιο και διάδοχο του Μιχαήλ Ανδρόνικο Παλαιολόγο) να ελέγξει τους Σέρβους. Την ίδια στιγμή κατά του Ενετικού στόλου, εκτός από τους Γενουάτες, ο Μιχαήλ κατάφερε να εξασφαλίσει με συμμαχία μέρος του στόλου του Σουλτάνου των Μαμελούκων της Αιγύπτου.

Αλλά η μεγαλύτερη διπλωματική επιτυχία του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου, αυτή για την οποία δικαίως αποκλήθηκε από κάποιους ιστορικούς ως «η Νέμεσις του Καρόλου του Ανδεγαυού», ήταν η προσέγγιση του μισητού εχθρού του Καρόλου βασιλιά Πέτρου Γ΄ της Αραγονίας (ήταν γαμπρός του Μανφρέδου που σκότωσε ο Κάρολος στο Βενεβέντο και στην αυλή του είχαν καταφύγει πολλοί αξιωματούχοι του Μανφρέδου) και η υποκίνηση της εξέγερσης των Σικελών εναντίον των Φράγκων αφέντων τους, εξέγερση που είναι γνωστή ως η Εξέγερση του Σικελικού Εσπερινού (Sicilian Vespers). Οι Σικελοί ήταν εδώ και καιρό δυσαρεστημένοι με τον Κάρολο εξαιτίας της βαριάς φορολογίας που τους είχε επιβάλει για την χρηματοδότηση της Σταυροφορίας του. Το Πάσχα του 1282 στο Παλέρμο οι Σικελοί εξεγέρθηκαν σκοτώνοντας όλους τους Φράγκους της πόλης και η εξέγερση διαδόθηκε σαν φλόγα σε όλο το νησί. Οι εξεγερθέντες Σικελοί έκαψαν τον στόλο που είχε συγκεντρώσει ο Κάρολος στην Μεσσήνη (Messina) για την επικείμενη του εισβολή στην Ρωμανία. Ταυτόχρονα, ο Πέτρος Γ΄ της Αραγονίας αποβιβάστηκε με το στρατό του στη Σικελία την οποία απέσπασε από τον έλεγχο του Καρόλου.

Ξαφνικά, ο Κάρολος από «οσονούπω μονάρχης όλου του κόσμου» βρέθηκε με χαμένη την Σικελία και να πολεμά με νύχια και με δόντια για να διατηρήσει τα εδάφη του στην Νότια Ιταλία. Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος δεν παραδέχτηκε ποτέ φανερά ότι είχε υποκινήσει τον Σικελικό Εσπερινό, αλλά στην αυτοβιογραφία του γράφει «αν τολμούσα να πω ότι ήμουν το όργανο του Θεού για την απελευθέρωση των Σικελών, θα έλεγα την αλήθεια!»

[Nicol, Last, σλδ 68-71] He [Michael VIII] induced the Mamluk Sultan of Egypt, with whom he had often exchanged embassies, to lend him ships for the defence of Constantinople. The Tartars of the Golden Horde in South Russia, whose khan Nogaj had married a daughter of Michael VIII, kept a watchful eye on the movement of the Bulgarians. While the King of Hungary, whose daughter Anna had married the Byzantine heir-presumptive Andronikos, was prevented from joining the Serbians in the their alliance with Charles of Anjou.

[…] But further west than Genoa there was one ruler who was known to have personal reasons for detesting Charles of Anjou. King Peter III of Aragon was a son-in-law of the late Manfred of Sicily, whom Charles had dispossessed. He had a fleet which he would have dearly loved to use for an invasion of Sicily. He had the services of a number of refugees from Angevin rule in Sicily, among them his trusted secretary and chancellor, John of Procida. Peter of Aragon needed little encouragement to stab Charles of Anjou in the back. Lastly there were the inhabitants of Sicily. Taxed to the hilt to pay for Charles’s imperialist schemes, the Sicilians were in a mood to rebel against their French overlords. The King of Aragon was ready to help them. The Byzantine Emperor had the means to underwrite a revolt in Sicily and an invasion of the island by the Aragonese.

[…] on 30 March 1282, the citizens of Palermo broke in rebellion and massacred all the French in the city. The rebellion was ignited by an accident outside the Church of the Holy Spirit of Palermo when the people were gathering for the evening service; and from this it acquired the name of the Sicilian Vespers. It spread like wild-fire throughout the island as though by pre-arranged signals. The great fleet which Charles had assembled at Messina was completely destroyed. In August, Peter of Aragon arrived in Sicily at the head of his own fleet. The French were driven out. Charles’s empire and his dream were shattered, and Pope Martin IV, who had been deeply involved in trying to make that dream come true, solaced himself by preaching a crusade against the Aragonese. But when the dust began to settle, one monarch was seen to be set more securely than ever on his throne. Michael VIII had emerged triumphant at the end of the long battle of wits between Latins and Greeks.

Shortly after the event Michael was to boast that he had played no small part in promoting the Sicilian Vespers. In his autobiography he writes: “Should I dare to claim that God brought [the Sicilians] their freedom and that he did it through me, I should only be telling the truth.”

The nature and extent of Michael’s implication in the Sicilian Vespers has for long been a matter for dispute among historians. […] But Nikephoros Gregoras, writing in the fourteenth century, preserves at least a garbled memory of the way in which Michael VIII incited the King of Aragon to war against Charles of Anjou. It was a diplomatic achievement, according to Gregoras, which gave the Emperor more pride and satisfaction than any of his other successes, for it had the effect of diverting the Angevin fleet to a domestic conflict. […] The Genoese lord of Phokaia, Benedetto Zaccaria, Michael VIII’s vassal, is said by another comptemporary source to have negotiated the agreement between Michael and Peter III after a sum of money had been sent from Cosntantinople to Aragon.

That Byzantine gold changed  hands is clear enough. […] Michael was so lavish with his subsidies that he had to devalue the Byzantine gold coinage for a second time in 1282.

[…] For, as Gregoras was later to observe, “the Empire fo the Romans would easily have succumbed to Charles King of Italy had not such an Emperor been then in charge of its affairs”.

The humiliation of Charles of Anjou and the Papacy was the climax of Michael VIII’s diplomacy. A few months later he was dead.

Οι περισσότεροι ιστορικοί σήμερα δέχονται ότι ο Μιχαήλ ήταν ο υποκινητής του Σικελικού Εσπερινού. Ο Νικηφόρος Γρηγοράς γράφει για την διπλοματική επαφή Μιχαήλ Η΄ και Πέτρου Γ΄ και ο υποτελής του Μιχαήλ γενουάτης άρχοντας της Φώκαιας Βενέδικτος Ζαχαρίας, αναφέρεται σε ορισμένες δυτικές πηγές της εποχής ως ο μεσάζων της Ρωμαιο-Αραγονικής προσέγγισης. Δυστυχώς, για να βρει τα απαραίτητα χρήματα για όλους αυτούς τους διπλωματικούς χειρισμούς, ο Μιχαήλ Η΄ χρειάστηκε να υποτιμήσει ακόμα μια φορά το βυζαντινό χρυσό υπέρπυρον, μια κίνηση που είχε ολέθριες συνέπειες για την βυζαντινή οικονομία.

Ήταν η τρίτη συνεχόμενη φορά που ο Μιχαήλ κατάφερε να νικήσει τον Κάρολο τον Ανδεγαυό και ήταν το κύκνειο άσμα του, γιατί πέθανε λίγους μήνες αργότερα, καθώς σχεδίαζε την ανάκτηση του Ελλαδικού χώρου με την βοήθεια του Μογγόλων του γαμπρού του Νογκάι.

[Nicol, Last,  σλδ 87] Michael had great hopes of returning to fight what he foretold would be a decisive battle with the Turks. […] But he felt obliged to return to Constantinople in September, when it was reported that John Doukas of Thessaly had renounced his treaty and taken up arms again. […] Michael did not hesitate to call on the help of his son-in-law, Nogaj, the Khan of the Golden Horde. Nohaj willingly sent him 4000 Tartars to march on Thessaly, and if necessary exterminate all its male inhabitants. Pachymeres expresses pious horror at this scheme to turn sacrilegious heathens against Christians. But Michael has lost patiance with his Greek enemy. He was determined to lead the campaign himself, and he spent the month of October 1282 equipping an army which was to join forces with his Tartar allies in Thrace. […] He declined rapidly, until on Friday 11 December 1282, he died.

Αφορισμένος από την Καθολική Εκκλησία, ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος πέθανε άθαφτος και άκλαυτος σε ένα χωριό της ανατολικής Θράκης, επειδή η Ορθόδοξη Εκκλησία τον θεωρούσε «αιρετικό προδότη» για την Ενωτική Πολιτική του. Η ίδια του η -φανατικά ανθενωτική- αδελφή Ευλογία, διαβεβαίωσε τη χήρα του Θεοδώρα ότι η ψυχή του Μιχαήλ είχε απωλέσει κάθε ελπίδα μεταθανάτιας σωτηρίας.

Ο Γρηγοράς, από την άλλη, σημειώνει πολύ σωστά πως αν οι Ρωμαίοι δεν είχαν έναν τέτοιο βασιλέα σαν τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο, ο μεγαλουργός  και παμπονηρός ρήγας της Ιταλίας Κάρολος θα είχε κατακτήσει εύκολα την Ηγεμονία των Ρωμαίων. Βρήκε όμως τον υπερδεξιότερο μάστορά του!

[1.144] Ἔφθημεν ἀποδεδειχότες τὸν ῥῆγα τῆς Ἰταλίας Κάρουλον ἄνδρα μεγαλουργὸν καὶ βελτίστῃ δυνάμει συνέσεως χρώμενον ἔς τε τὰς ἐπινοίας καὶ τὰ βουλεύματα ὧν ἔμελλε δρᾷν ἔς τε αὐτὰ δὴ τὰ δρώμενα. ἀλλ‘ ἀντέπραττεν αὐτῷ καθάπαξ εἰπεῖν ἡ τοῦ βασιλέως δραστικωτέρα ὀξύτης καὶ ἀντεκάθητο ὑπερδέξιος· καὶ πέρας οὐ συνεχώρει χρηστὸν οὔθ‘ οὗτος ταῖς ἐκείνου κατὰ Ῥωμαίων ἐπακολουθῆσαι πράξεσιν, οὔτ‘ ἐκεῖνος ταῖς τοῦ βασιλέως κατὰ Λατίνων· ἀλλ‘ ἦν οὕτως ἐπὶ μακρὸν τὰ ἐξ ἀμφοτέρων ἀντίπαλα καὶ ἰσόῤῥοπα, ὡς καὶ φήμην ἐξενεχθῆναι τοιαύτην πρὸς τῶν συνετωτέρων ἀνδρῶν εὐστόχως ἐπ‘ ἀμφοῖν εἰρημένην, ὡς εἰ μὴ τηνικαῦτα τοιοῦτος βασιλεὺς τοῖς Ῥωμαίων ἐπεστάτει πράγμασι, ῥᾳδίως ἂν ὑπὸ τῷ ῥηγὶ τῆς Ἰταλίας Καρούλῳ ἡ Ῥωμαίων ἡγεμονία ἐγεγόνει·

Θα κάνω ακόμα μία ανάρτηση, αλλά όχι προσεχώς, για την σταδιακή αποτυχία της υπεράσπισης της Μικράς Ασίας κατά των Τούρκων κατά την περίοδο 1261-1300.

Η συνοπτική ιστορία της περιόδου 1204-1282 #3

Τελείωσα την προηγούμενη ανάρτηση για την πρώτη εξαετία (1261-7) του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου στην Κωνσταντινούπολη με την παρατήρηση ότι, ενώ ο Πάπας Ουρβανός Δ΄ είχε προκηρύξει Σταυροφορία για την «Λατινική» ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης ήδη από τον Αύγουστο του 1261 (όταν γινόταν η στέψη του Μιχαήλ Η΄ στην Αγιασοφιά), η σταυροφορία αυτή δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί όσο ο καλύτερος υποψήφιος για τη Σταυροφορία (και ο μόνος ενδιαφερόμενος) ήταν ο μισητός στον Πάπα και αφορισμένος Μανφρέδος της Σικελίας.

Ο Μανφρέδος είχε όλα τα προσόντα για την ηγεσία αυτής της σταυροφορίας, μιας και ήταν γαμπρός του Δεσπότη της Ηπείρου και ασκούσε άμεσο έλεγχο στην Κέρκυρα και την αλβανική ακτή από τον Αυλώνα μέχρι το Δυρράχιο, περιοχές που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως λατινικά σημεία απόβασης και ορμητήρια. Το μόνο πρόβλημα του Μανφρέδου ήταν ότι είχε αφοριστεί από τον Πάπα.

Η Λατινική Σταυροφορία κατά του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνον αν οι κτήσεις του Μανφρέδου περνούσαν στα χέρια κάποιου άλλου «Λατίνου» ηγεμόνα, ο οποίος θα ήταν «καλός Καθολικός» και αρεστός στον Πάπα.

Δεν άργησε να φανεί αυτός ο κατάλληλος Λατίνος ηγεμόνας αλλά, πριν σας τον παρουσιάσω, πρέπει να αναφέρω μερικά λόγια για την εξωτερική πολιτική του Μιχαήλ Η΄ με την Παποσύνη.

Ο Μιχαήλ Η΄ γνώριζε πολύ καλά πως ο μόνος τρόπος για να σταματήσει μια επικείμενη σταυροφορία ήταν να τα βρει με τον Πάπα, δηλαδή να γίνει αρεστός στον Πάπα. Αν ο Μιχαήλ γινόταν αρεστός στον Πάπα, ο δεύτερος δεν θα μπορούσε να δώσει την ευχή του σε μια Σταυροφορία εναντίον του. Έτσι αποφάσισε να παίξει ένα παιχνίδι που είχε ήδη αρχίσει να παίζει ο Ιωάννης Γ΄ Βατάτζης. Η μόνη διαφορά είναι ότι, ενώ ο Βατάτζης το έπαιξε εντελώς προσχηματικά, αραιά και που και στοιχειωδώς, ο Μιχαήλ το έπαιξε νωλεμώς (= ακατάπαυστα) και εντατικότατα.

Το παιχνίδι αυτό είναι η περίφημη «Ένωση των Εκκλησιών». Έτσι όπως την καταλάβαινε η Καθολική Εκκλησία, η φράση αυτή σήμαινε οι «σχισματικοί» Ορθόδοξοι να «επιστρέψουν» στο Καθολικό μαντρί (αποδοχή του Καθολικού Δόγματος) και ν΄αναγνωρίσουν τα Πρωτεία του Πάπα της Ρώμης.

Αυτό ήταν το μόνο είδος «Εκκλησιαστικής Ενώσεως» που οι διάφοροι Πάπες ήταν διατεθειμένοι να συζητήσουν με  τους αυτοκράτορες των «σχισματικών Γραικών».

Οι Ορθόδοξοι, από την άλλη, είχαν μια άλλη κατανόηση της φράσης «Ένωση των Εκκλησιών»: άρση του σχίσματος και επίλυση των δογματικών διαφορών, χωρίς την καθυπόταξη των Ορθοδόξων στην Παποσύνη.

Το πρόβλημα είναι πως, κατά την περίοδο 1261-1453, η «επετεία» γίνεται από τους (εξ ανάγκης ενωτικούς) Βυζαντινούς αυτοκράτορες προς τους Πάπες και αυτό επιτρέπει στους δεύτερους να επιβάλουν τους όρους τους.

Ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος, λοιπόν, ήδη από το 1262 αρχίζει τις διπλωματικές επαφές με τον Πάπα Ουρβανό Δ΄, στέλνοντας μια επιστολή στην οποία υπενθύμιζε τα κακά που οι Λατίνοι έκαναν στην Αυτοκρατορία του και διακήρυττε την διάθεσή του για επίλυση των προβλημάτων που δίχαζαν την Ρώμη και την Κωνσταντινούπολη. Ο Πάπας Ουρβανός του απάντησε πως χάρηκε που έμαθε ότι ο «αυτοκράτορας “των Γραικών“» ήταν διατεθειμένος για συζήτηση, αλλά του ξεκαθάρισε ότι στα μάτια του ο αληθινός Αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης ήταν ο «Λατίνος» Βαλδουίνος Β΄ και ότι θα συνέχιζε να υποστηρίζει μια Σταυροφορία εναντίον του όσο αυτός θα συνέχιζε τον πόλεμο με τις «λατινικές» αποικίες στην «Γραικία».

[Nicol, Last, 48-9] Like his great predecessor John Vatatzes, Michael hoped that he could forestall his political enemies in the west by appealing to the highest ideal of the Papacy, the peace and unity of the Church. To remove the threat of a crusade he would show his willingness to remove the schism or, as the Byzantines called it, the scandal that divided the church.

[…] In June 1262 he [Michael VIII] wrote to Pope Urban reminding him of the numerous wrongs done to the Empire by the Latins, but expressing the hope that diplomatic relations between Rome and Byzantium might now be resumed. […] The Pope was pleased but noncommittal. In his eyes the real Emperor of Constantinople was still Baldwin II; Michael Palaiologos was simply “Emperor of the Greeks”. In fact, so long as Michael continued to make war on the remaining Latin colonies in Greece, Urban continued to favour the idea of a crusade against him.

Ωστόσο, ο Πάπας Ουρβανός εκείνη τη στιγμή ήταν απασχολημένος με την εξουδετέρωση του αφορισμένου Μανφρέδου της Σικελίας. Το 1263 ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος Θ΄ προσφέρθηκε να βοηθήσει τον Πάπα εναντίον του Μανφρέδου στέλνοντας ως «υπερασπιστές» της Εκκλησίας ένα στράτευμα με επικεφαλής τον αδελφό του Κάρολο τον Ανδεγαυό. Τον Οκτώβριο του 1264 πέθανε ο Πάπας Ουρβανός Δ΄ και τον διαδέχθηκε ο Κλήμης Δ΄. Αφού ο Κάρολος έλαβε την ευλογία του νέου Πάπα, στις 26 Φεβρουαρίου 1266 κατατρόπωσε τον Μανφρέδο στην μάχη του Βενεβέντου (Μπενεβέντο). Με την ευλογία της Καθολικής Εκκλησίας, ο Κάρολος ο Ανδεγαυός στέφθηκε νέος βασιλιάς Σικελίας και Νεαπόλεως (Νάπολης), αποκτώντας όλες τις κτήσεις του Μανφρέδου και, μαζί μ΄αυτές, και τις κατακτητικές του βλέψεις στα Βαλκάνια.

Πλέον, οι βαλκανικές κτήσεις του Μανφρέδου (Κέρκυρα και αλβανική ακτή) ανήκαν σε κάποιον «καλό Καθολικό» ηγεμόνα, τον οποίο ο Πάπας Κλήμης μπορούσε να χρίσει ηγέτη της Σταυροφορίας κατά των «σχισματικών Γραικών».

Από αυτό το σημείο, ο Κάρολος ο Ανδεγαυός γίνεται ο πιο επικίνδυνος αντίπαλος του Μιχαήλ Η΄ και ο δεύτερος θα αφιερώσει όλες τις δυνάμεις του στην διπλωματική εξουδετέρωση του Καρόλου και των κατακτητικών του σχεδίων.

Ο Μιχαήλ Η΄ έστειλε μια επιστολή στον Πάπα Κλήμη Δ΄ στην οποία τον παρακαλούσε να συγκρατήσει τον Κάρολο τον Ανδεγαυό από την επίθεση που σχεδίαζε κατά ομόπιστων Χριστιανών (Βυζαντινών) και, ως αντάλλαγμα, του ζητούσε να προγραμματίσουν για το προσεχές μέλλον μια  Σύνοδο για την Ένωση των Εκκλησιών. Ο Πάπας Κλήμης, συνειδητοποιώντας την πλεονεκτική θέση που του προσέφερε η δυνατότητα που είχε να συγκρατεί ή ν΄αμολάει τον Κάρολο ελεύθερο κατά των «σχισματικών Γραικών», απάντησε στον Μιχαήλ Η΄ πως ενδιαφερόταν μόνο για μια Σύνοδο για Ένωση χωρίς διαπραγματεύσεις, στην οποία οι Ορθόδοξοι απλώς θα αποδεχτούν τους όρους του.

[Nicol, Last, σλδ 49-50] The King of Sicily [Manfred] was rather more the enemy of the Papacy than he was of the Greeks, and in the end Pope Urban, seconded by the King Louis IX of France, decided to be rid of him. By July 1263 Louis’ brother Charles of Anjou, had been nominated as the champion of the Pope against Manfred fo Sicily.

[…] Pope Urban IV died in October 1264, His successor Clement IV was preoccupied with the events in Italy which Urban had set in motion. On 26 February 1266 Charles of Anjou defeated Manfred of Sicily at the battle of Benevento. Charles inherited not only Manfred’s title to the kingdom of Naples and Sicily, but also his ambitions with regard to Byzantium. Manfred had never lost control of the strategic points across the Adriatic which he had hoped to use as bases for his campaign against Constantinople, and when he died they were quickly taken over by Charles’ agents. By 1267 the new King of Sicily was in possession of the island of Corfu and much of the adjacent mainland Greece.

To Michael VIII it soon became clear that Charles of Anjou presented a new and more formidable version of the threat to his western provinces and ultimately to the survival of his empire. Manfred had been the enemy of the Papacy, but Charles was its protector and a much more plausible candidate for the leadership of a crusade to restore the Latin Empire. Michael thought that the time had come to reopen negotiations with the Papacy. He wrote to Clement IV […] begging him to use his influence to restrain the King of Sicily from attacking his fellow Christians. He repeated his proposal that a council of the church should be held, preferably in one of cities of Byzantium.

Pope Clement was naturally in favour of promoting the unity of Christendom, but it would be in his own terms; and with Charles of Anjou at hand, ready and willing to lead a crusade against the schismatic Greeks, Clement could confidently dictate those terms to the Emperor and Patriarch in Constantinople. […] There was to be no debate and no council. The Greek Church must simply submit to the terms laid down in Clement’s reply.

Στη συνέχεια, για να πιέσει ακόμα περισσότερο τον Μιχαήλ Η΄ για την άνευ όρων Ένωση των Εκκλησιών, ο Πάπας Κλήμης οργάνωσε την Συνθήκη του Βιτέρβου στα τέλη Μαΐου του 1267. Στο παπικό παλάτι του Βιτέρβου (Viterbo) βρέθηκαν ο Κάρολος ο Ανδεγαυός, ο λατίνος αυτοκράτορας Βαλδουίνος Β΄ και ο πρίγκιπας της Αχαΐας Γουλιέλμος. Ο Κάρολος πάντρεψε την κόρη του με τον γιο -και διάδοχο- του Βαλδουίνου Φίλιππο (και αυτό τον έκανε πεθερό του μελλοντικού διαδόχου του Θρόνου της Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης) και, από την άλλη, πάντρεψε τον γιο του με την κόρη του Γουλιέλμου, με την προϋπόθεση ότι ο Γουλιέλμος θα κυβερνούσε ως προστατευόμενος υποτελής του Καρόλου και, μετά τον θάνατό του, ο Μοριάς θα γινόταν οριστικά Ανδεγαυινή κτήση. Τέλος, ο Κάρολος αναλάμβανε την υποχρέωση να ετοιμάσει 2000 ιππότες μέχρι το 1273/4 για την Σταυροφορία κατά των «σχισματικών Γραικών» που θα έθετε την Κωνσταντινούπολη ξανά σε «λατινικά» πολιτικά και εκκλησιαστικά χέρια.

Η Συνθήκη του Βιτέρβου ήταν ο χειρότερος εφιάλτης του Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου! Ο Κάρολος ο Ανδεγαυός, όχι μόνο είχε την ολοφάνερη υποστήριξη του Πάπα, αλλα ως πεθερός πια του «νόμιμου» (στα μάτια της Δύσης) διαδόχου της Λατινικής αυτοκρατορίας της Κωνσταντινουπόλεως αποκτούσε νόμιμη αφορμή για εισβολή στα Ρωμαϊκά εδάφη (για να ανεβάσει τον γαμπρό του στον θρόνο) και, την ίδια στιγμή, ο Μιχαήλ Παλαιολόγος δεν μπορούσε να επιτεθεί στους Φράγκους του Μοριά, επειδή ήταν πια προστατευόμενοι υποτελείς του Καρόλου και, μια βυζαντινή επίθεση εναντίον τους θα έδινε στον Κάρολο αφορμή για αντεπίθεση. Ο μόνος τρόπος που είχε στην διάθεσή του ο Μιχαήλ Η΄ για να σταματήσει την επικείμενη «λατινική» Σταυροφορία, ήταν η καθυπόταξη της βυζαντινής Εκκλησίας στην Παποσύνη. Το δύσκολο ήταν να εξηγήσει στον Ορθόδοξο λαό του ότι αυτός ήταν ο μόνος τρόπος για να αποφύγουν μια νέα λατινοκρατία.

[Nicol, Last, σλδ 50-1] The Pope seemed now to have concluded that there was only one way of bringing the Greeks back to the fold. In May 1267 he was responsible for promoting a series of alliances and treaties between Charles of Anjou and the Latin Emperor Baldwin, which legitimized the proposed reconquest of Constantinople. At the papal court at Viterbo it was arranged that Baldwin’s son Philip, heir presumptive to the title of Emperor of Constantinople, should marry Charles’ daughter. One of Charles’s sons was to marry the daughter of William of Villehardouin, who would cede to the King of Sicily the suzerainty over the Principality of Achaia; and Charles promised to prepare an army of 2000 knights within six or at most seven years for the “sacred task” of rescuing the imperial city from the schismatic Greeks and restoring it to the Holy Roman Church.

The treaty of Viterbo in May 1267 united against Byzantium most of the interested parties in the west, the Papacy, the Kingdom of Sicily, the claimant to the Latin Empire, and the Prince of Achaia. From that date almost to the moment of his death in December 1282 the reign of Michael VIII was a long battle of wits to stave off the threat of this alliance and to persuade his subjects that the methods he employed to this end were, however unpalatable, the only possible methods in the circumstances. If Charles of Anjou’s invasion of the Byzantine Empire could be made acceptable to the Papacy as a just and holy war, then the forces at Michael’s disposal could hardly prevent its success. The only way to ensure that the Popes would withhold their moral sanction from the enterprise was to remove the moral pretext for it by voluntarily submitting the Byzantine Church to their authority. In the bitter atmosphere following the Latin occupation this was not a policy likely to win much approval from the Greeks. But Michael carefully calculated the concessions that it would be necessary to make to the Popes and tried hard to persuade his people into making them.

Ο Πάπας Κλήμης Δ΄ πέθανε τον Νοέμβριο του 1268 και η “sede vacante“ διήρκεσε τρία χρόνια μέχρι την εκλογή του Πάπα Γρηγορίου Ι΄ τον Σεπτέμβριο του 1271. Μην έχοντας έναν Πάπα για να απευθύνει τους διπλωματικούς χειρισμούς του, ο Μιχαήλ αναγκάστηκε να απευθυνθεί στον βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο Θ΄ ζητώντας του να συγκρατήσει τον αδελφό του Κάρολο.

Ο Λουδοβίκος αντιπαθούσε τους «σχισματικούς Γραικούς», αλλά αντιπαθούσε ακόμα περισσότερο τους Μουσουλμάνους και, επειδή εκείνη την περίοδο οργάνωνε μια εκστρατεία εκδίωξης των Μουσουλμάνων από την Τυνησία, ζήτησε από τον αδελφό του Κάρολο να αναστείλει προς στιγμήν την κατάκτηση των «σχισματικών Γραικών» για να τον βοηθήσει με τους Μουσουλμάνους στην Τυνησία.

Ο Λουδοβίκος πέθανε στην Τυνησία στις 25 Αυγούστου το 1270 και ο αδελφός του Κάρολος αναγκάστηκε να αναλάβει την ηγεσία της εκστρατείας. Αυτή η εκστρατεία τον κράτησε απασχολημένο, αλλά στις αρχές του 1271 ήταν πίσω στην Ιταλία σχεδιάζοντας την εισβολή του στην Ρωμαΐδα. Την ίδια χρονιά (1271) οι Αλβανοί τον αναγνώρισαν ως βασιλιά τους και αυτή η αναγνώριση ήταν η επίσημη απαρχή της Ανδεγαυινής Αλβανίας. Την ίδια στιγμή, ο Κάρολος άρχισε να μεταφέρει κάποια από τα στρατεύματά του στην Αλβανία και τον Μοριά, ενώ οι ηγεμόνες της Σερβίας και της Βουλγαρίας προσφέρθηκαν να τον βοηθήσουν εναντίον των Βυζαντινών.

Ο Μιχαήλ Η΄ ξαναστάθηκε τυχερός. Ο νέος Πάπας Γρηγόριος Ι΄ενδιαφερόταν για την ανάκτηση των Αγίων Τόπων και οραματιζόταν μια παγχριστιανική Σταυροφορία κατά των απίστων. Ήταν διατεθειμένος να προστατεύσει τον Μιχαήλ από τον Κάρολο, αρκεί ο πρώτος να έδειχνε ότι δεν ήταν μόνο λόγια στο θέμα της Ένωσης των Εκκλησιών. Ο Πάπας Γρηγόριος πληροφόρησε τον Μιχαήλ Η΄ ότι τον επόμενο χρόνο σκόπευε να συγκαλέσει μία Εκκλησιαστική Σύνοδο για να συζητήσει διάφορα θέματα. Ο Μιχαήλ και ο Πατριάρχης της Κωνσταντινουπόλεως Ιωσήφ ήταν ευπρόσδεκτοι στη Σύνοδο αρκεί να του έστελναν από πριν γραπτή ομολογία Καθολικής Πίστεως και αναγνώρισης του Παπικού Πρωτείου. Τις λεπτομέρειες θα τις συζητούσαν στη Σύνοδο.

Είχε φτάσει η δύσκολη στιγμή ο Μιχαήλ να εξηγήσει και να πείσει τον Ορθόδοξο λαό του ν΄αποδεχτεί -έστω τυπικά- τους όρους του Πάπα, γιατί ήταν ο μόνος τρόπος που θα διασφάλιζε την επιβίωση της Αυτοκρατορίας.

[Nicol, Last, σλδ 51-53] But Clement IV died in november 1268, and for three years the Holy See was vacant. There was no higher moral authority to whom the Emperor could appeal to restrain Charles of Anjou from fulfilling the agreements he had made at Viterbo. Michael did what he could by writing to Charles’s brother, King Louis of France. King Louis, though in other respects a saint, considered the Byzantines to be wayward schismatic; but he was more interested in the destruction of the infidel than in the forcible salvation of heretics. He was in the midst of preparatons for a crusade in North Africa, and he felt that his brother’s intention to invade the Byzantine empire involved a misuse of valuable military resources. He managed to persuade Charles to postpone his plans for the conquest of Constantinople and to lend his support for the worthier cause of fighting the infidel. […] He [Louis] died on 25 August 1270.

[…] The campaign in Tunis, of which he assumed command, kept Charles occupied for several months. But early in 1271 he was back in Italy and ready to resume plans for his Byzantine expedition. He was fortunate to gain control of the city and harbour of Durazzo or Dyrrachion on the Adriatic coast. The local Albanians proclaimed him their king, and he was able to send troops across to Albania and to Greece. The rulers of Serbia and Bulgaria were also both ready to join in a campaign whose goal was Constantinople. […] Michael VIII did all he could to prevent the building up of a massive coalition of his Slav and Latin enemies.

[…] In September 1271 the Holy See was at last filled by the election of Pope Gregory X. The choise was as disappointing to Charles as it was encouraging to Michael. For Gregory’s policy was ruled by his passion for the Holy Land, and he hoped that the Christians of the east might see the error in their ways so that they too could join in a great crusade to Jerusalem. […] Gregory was enthroned at the end of March 1272, and four days later he announced that a general council of the church would be held in two year’s time. The main items on its agenda would be the reform of the church, the union of the churches of Rome and Constantinople, and the crusade. Not long afterwards Michael VIII sent a formal letter of greeting to the new Pope, […] The response was disappointing. Michael and his Patriarch Joseph were indeed invited to attend or to send legates to the Pope’s forthcoming council, but only on condition of subscribing to a written and oral profession of the Roman faith and after acknowledging obedience to the See of Rome as head of all the churches. The terms remained precisely the same as they had been stated by Pope Clement IV. […] Michael was in no position to argue. Charles of Anjou had promised at Viterbo to have his army and navy ready for the invasion by 1273 or 1274.

[…] Pope Gregory’s reply changed the situation, for it seemed like an ultimatum. The moment had now come for the Emperor to bring the matter into the open and to try to convince his people that formal acceptance of the Pope’s terms was the only way of saving the Empire. He launched a campaign of propaganda in Constantinople,

Ο Μιχαήλ βρήκε τον Πατριάρχη και τους υψηλόβαθμους ιερείς άκρως αντίθετους σε οποιαδήποτε καθυπόταξη στην Παποσύνη. Η Ανθενωτική αντίδραση στα σχέδια του Μιχαήλ ήταν και ευρεία και έντονη. Η κύρια ανθενωτική φωνή ήταν ο Ιωάννης Βέκκος (ο μετέπειτα εξ ανάγκης ενωτικός Πατριάρχης). Ο Πατριάρχης Ιωσήφ συμφωνούσε με τον Βέκκο και οι Αρσενίτες ιερείς που ανέφερα στην προηγούμενη ανάρτηση, βρήκαν την ευκαιρία να «πατσίσουν» με τον Μιχαήλ Η΄ με το να πάρουν ανυποχώρητα Ανθενωτική θέση. Η ίδια η αδελφή του Μιχαήλ Ευλογία (αυτή που πρώτη τον ειδοποίησε ότι είχε ανακτηθεί η Κωνσταντινούπολη) πήρε επίσης φανατικά ανθενωτική θέση, αναγκάζοντας τον αδελφό της να την εξορίσει. Η Ευλογία κατέφερε να καταφύγει στην Βούλγαρία (όπου η κόρη της Μαρία ήταν Τσαρίνα). Εκεί στην Βουλγαρική αυλή, η Ευλογία θα δημιουργήσει ένα κέντρο συντονισμού της Ανθενωτικής παράταξης. Ο Μιχαήλ θα αναγκαστεί να συλλάβει τον Ιωάννη Βέκκο, στην προσπάθειά του να καταστείλει την ανθενωτική αντίδραση. Τον Ιούνιο του 1273 ο Πατριάρχης Ιωσήφ έκανε δημόσια ομιλία κατά των «αιρετικών» Καθολικών και, αργότερα, εξέδωσε εγκύκλιο με την οποία ενθάρρυνε τον κόσμο να αντισταθεί στις πιέσεις του Μιχαήλ Η΄.

Η κατάσταση ήταν απελπιστική για τον Μιχάηλ. Από τη μια είχε ένα εξωτερικό μέτωπο με την ενωμένη Δύση που περίμενε την αφορμή για να επιτεθεί και, από την άλλη, είχε ένα τεράστιο εσωτερικό μέτωπο με την Ανθενωτική παράταξη.

[Nicol, Last, σλδ 54] Michael tried to steer the thoughts of his patriarch and bishops away from the theological issues, which were so dear to the Byzantine mind. But this proved impossible, for the bishops were well aware that the Pope required adherence not only to the western form of the Creed, but also to many alien forms of doctrine and ritual; and these were matters of deepest significance to the Orthodox.

The opposition was loud and strong. Its spokesman was at first John Bekkos, the archivist of St Sophia, a priest of great intelligence and integrity, […] he voiced his opinion that union with the Latin Christians was undesirable because their faith was suspect; and though it might be impolite to say so, they were technically in herecy. The Patriarch Joseph thought that this expressed the case very well. But the Emperor, seeing his plans going awry, was furious. John Bekkos was arrested and thrown into prison. Michael VIII’s relations with his church were difficult enough without the added complication of an anti-unionist party. […] The Emperor’s favourite sister Eulogia, hitherto one of his most ardent supporters, professed herself readier to contemplate her brother’s ruin than to compromise her Orthdox faith. Michael sent her into exile, but she soon escaped and joined her daughter Maria in Bulgaria. The Bulgarian court became a hive of anti-unionist activities. Several other members of the imperial family joined the ranks of the opposition, and even the Arsenites threw their lot with the Orthodox to prevent the worse evil of union with Rome. The Patriarch made a public statement denouncing the Church of Rome for its “innovations” in the Creed; and in June 1273 he composed an encyclical to the faithful to strengthen their powers of resistance to imperial pressure.

Ο Νικαιάτης αυτοκράτορας Ιωάννης Γ΄Βατάτζης, για να εξηγήσει στον Πάπα Γρηγόριο Θ΄ το 1239 γιατί ο Λατίνος Αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης δεν ήταν πραγματικός αυτοκρατόρας (της πεπτωκυίας Ρωμανίας), του είπε πως «αυτοκράτορας είναι αυτός που άρχει έναν λαό και ένα έθνος και όχι αυτός που κατέχει τις πέτρες και τα ξύλα με τα οποία δομήθηκαν τα τείχη και οι επάλξεις (της πόλης)».

Ο Μιχαήλ έμαθε την δύσκολη πλευρά της ρήσης του προκατόχου του Βατάτζη. Τι σκοπό είχε να «έσωζε» από λατινική κατάκτηση «τις πέτρες και τα ξύλα» της αυτοκρατορίας με μια διπλωματική κίνηση που, στα μάτια του Ορθόδοξου «λαού και έθνους» του, θα καταδίκαζε αιωνίως τις ψυχές τους; Οι Ορθόδοξοι υπήκοοι του Μιχαήλ Η΄ δεν σκόπευαν να θυσιάσουν την αιώνια σωτηρία της ψυχής τους (που κατ΄αυτούς εξασφάλιζε η προσκόλληση στο Ορθόδοξο δόγμα), για να παρατείνουν την ελευθερία τους σε αυτόν που θεωρούσαν ως προσωρινό και επιχθόνιο βίο. Ήταν μια στιγμή όπου οι Ορθόδοξες πεποιθήσεις του θρησκόληπτου γένους των Ρωμαίων και οι διπλωματικοί χειρισμοί του πραγματιστή Βασιλέα των Ρωμαίων δεν μπορούσαν να συμβαδίσουν.

Ωστόσο, ο Μιχαήλ Η΄ στάθηκε για ακόμα μια φορά τυχερός. Όταν ζήτησε από τον φυλακισμένο Ιωάννη Βέκκο να εξετάσει ορισμένα επιλεγμένα χωρία από τους Λατίνους Πατέρες της Εκκλησίας, ο Βέκκος συνειδητοποίησε ότι οι Λατίνοι πατέρες δεν ήταν αιρετικοί και πως οι δύο Εκκλησίες ήταν δυνατόν να ενωθούν. Ο Βέκκος, λοιπόν, από κύρια φωνή των Ανθενωτικών μετατράπηκε σε ιδρυτή της Ενωτικής παράταξης που αντιτάχθηκε στην Ανθενωτική παράταξη. Ωστόσο, συνέχισε να έχει αυτό που περιέγραψα παραπάνω ως την Ορθόδοξη κατανόηση της Ένωσης, δηλαδή άρση του σχίσματος και επίλυση των δογματικών διαφορών, αρκεί να μην αλλαχθούν τα έθιμα και η τελετουργία της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

[Nicol, Last, σλδ 55] He [Michael VIII] picked on John Bekkos, whο was still under arrest. Bekkos was plied with select translated passages from the Latin fathers to while away his hours in prison. The quotations were carefully chosen to illustrate the basic identity of belief between Orthodox and Catholics; and before long Bekkos had come to the conclusion that the Latins were not, after all, heretics, and that therefore the union of the churches was, in the political circumstances, both permissible and desirable, so long as the customs and ritual of the Orthodox church remained unchanged. He was then released and encouraged to impart his findings to others. Some of the more moderate of the clergy were thus induced to come out in favour of the Emperor’s policy, and an official unionist party was formed in opposition to the Patriarch and his supporters.

The Byzantine church and society were now divided even more sharply into two camps.

Η ίδρυση της Ενωτικής παράταξης ιερέων επέτρεψε στον Μιχαήλ να δηλώσει στον Πάπα ότι συμφωνούσε με τους όρους του και ότι θα έστελνε τους αντιπροσώπους του τον Μάιο του 1274 στην Δεύτερη Σύνοδο της Λυών. Τον Ιανουάριο του 1274 ο Μιχαήλ έκλεισε τον Πατριάρχη Ιωσήφ σε ένα μοναστήρι, για να μην δημιουργήσει προβλήματα στα διπλωματικά του σχέδια και, με τη βοήθεια του Ιωάννη Βέκκου, διεξήγαγε ακατάπαυστη ενωτική πραπαγάνδα. Ο Πάπας Γρηγόριος ευχαριστήθηκε από τα νέα και έπεισε τον Κάρολο να αναστείλει την εισβολή του για έναν χρόνο και τον Πρίγκιπα της Αχαΐας Γουλιέλμο να κάνει ανακωχή με τις βυζαντινές δυνάμεις του Μοριά.

[Nicol, Last, σλδ 55] But Michael VIII had to make haste to complete his arrengements to send legates to the council, now scheduled for May 1274, at which the union of the the churches would be effected. Pope Gregory was determined that his council should have every chance of success. He instructed Charles of Anjou to postpone for one year the fulfilment of the obligations he had undertaken at Viterbo, and to allow the legates from Constantinople safe passage through his dominions. William of Villehardouin was also instructed to observe a truce with the Byzantine forces in the Morea.

[…] Throughout the winter of 1273 to 1274 Michael, helped by John Bekkos, waged ceaseless propaganda for the cause of union with Rome. In January 1274 the Patriarch Joseph was confined to a monastery pending the outcome of the Pope’s council. The opposition was thus bereft of its leader.

Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος, λοιπόν, επέλεξε τον Μέγα Λογοθέτη Γεώργιο Ακροπολίτη (τον γνωστό μας ιστορικό) ως αντιπρόσωπό του στη Σύνοδο της Λυών στον οποίο έδωσε, μεταξύ άλλων, γραπτή ομολογία αποδοχής του Καθολικού δόγματος (δική του και του γιου του Ανδρόνικου). Εκπρόσωποι του Ορθόδοξου Πατριαρχείου ήταν ο πρώην Πατριάρχης Γερμανός Γ΄ και ο επίσκοπος Θεοφάνης της Νικαίας. Η αποστολή έφυγε με πλοίο από την Κωνσταντινούπολη το οποίο κόντεψε να βουλιάξει λόγω τρικυμίας στο ακρωτήριο Μαλέας. Τελικά, στις 6 Ιουλίου 1274 στην Λυών η Ένωση των Εκκλησιών συμφωνήθηκε επίσημα. Ο Ακροπολίτης ορκίστηκε εκ μέρους του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου υπακοή στην Ιερή Έδρα της Ρώμης και αποδοχή του Καθολικού Δόγματος. Η ειρωνεία της υπόθεσης ήταν το ότι ο Πάπας Γρηγόριος δήλωσε ικανοποιημένος που οι «Γραικοί» αποφάσισαν «με ελεύθερη βούληση» να «γυρίσουν» στο Καθολικό μαντρί. Η Ενωτική Σύνοδος της Λυών, εκτός από πνευματικός θρίαμβος του Πάπα Γρηγορίου Ι΄, ήταν ταυτόχρονα και διπλωματικός θρίαμβος του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου, αλλά ήταν ένας διπλωματικός θρίαμβος για τον οποίο ο λαός του και η ίδια του η αδελφή Ευλογία δεν θα τον συγχωρούσαν ποτέ.

[Nicol, Last, 56-7] […] he [Michael] prevailed upon a few of the more moderate and favourable of the bishops to draft a statement of their own submission to the Pope. It was phrased in the most general terms, but reinforced by a detailed profession of faith signed by the Emperor himself and by his son and co-emperor Andronikos.

These documents were entrusted to the imperial legates who were to attend the Pope’s council, which was to be held at Lyons in the south of France. The Emperor’s personal representative was his Grand Logothete George Akropolites, an accomplished dimpomat, a scholar,and something of a theologian. The Orthodox Church was to be represented by the former Patriarch Germanos III and by Theophanes, Bishop of Nicaea. […] they run into a storm off Cape Malea. The ship carrying the cargo of treasures and icons which were to be presented to the Pope was lost. […] and on 6 July 1274 the reunion of the churches of Rome and Constantinople was formally celebrated. The documents from the Emperor and his bishops were read out in Latin translation. George Akropolites, in the name of the Emperor, swore and oath of loyalty to the See of Rome and of adherence to the Roman Creed; and at the end of the ceremony Pope Gregory X preached a sermon telling of his joy and thanksgiving that the Greeks had returned to the fold of their own free-will […] while the Union of Lyons was a spiritual triumph for Pope Gregory, it was a diplomatic triumph for Michael VIII.

Αφήνω για την επόμενη και τελευταία ανάρτηση της σειράς την τελευταία οκταετία της βασιλείας του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου και το «κύκνειο άσμα» του.

Η συνοπτική ιστορία της περιόδου 1204-1282 #2

Τελειώσα την προηγούμενη ανάρτηση με την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης τον Ιούλιο του 1261 από τον νικαιάτη στρατηγό Αλέξιο Στρατηγόπουλο και την -επίσημη- στέψη του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου (15 Αυγούστου 1261) ως «Βασιλέα των Ρωμαίων» στην Αγιασοφιά.

Από αυτό το σημείο μέχρι και τον θάνατό του το 1282 ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος εισέρχεται σε έναν ακατάπαυστο διπλωματικό στίβο, όπου προσπαθεί να κρατήσει ζωντανή με νύχια και με δόντια την εύθραυστη ανασυσταθείσα αυτοκρατορία του. Σε αυτόν τον στίβο ο Μιχαήλ κυριολεκτικά διαγωνίζεται  «μόνος εναντίον όλων» και «με το μαχαίρι στο λαιμό».

Αν κάποιος αποφασίσει να περιγράψει τον χαρακτήρα του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου θα καταλήξει στο συμπέρασμα πως κάθε άλλο παρά «καλό παιδί» ήταν. Ήδη πολύ πριν την εκλογή του στην θέση του επιτρόπου της βασιλείας και προστάτου του νεαρού Ιωάννη Λάσκαρι το 1258, ο Μιχαήλ είχε κατηγορηθεί τρεις φορές για απόπειρα σφετερισμού και προδοσία κατά του νικαιακού στέμματος. Στην δεύτερη από αυτές αναγκάστηκε να καταφύγει στην αυλή του Σελτζούκου Σουλτάνου για ενάμισι χρόνο και, ο μόνος λόγος που του δόθηκε αργότερα αμνηστία ήταν η νικαιακή χρεία των στρατιωτικών του ικανοτήτων. Ο Nicol γράφει ότι τόσο ο Ιωάννης Γ΄ Βατάτζης όσο και ο Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρις δεν μπορούσαν να τον εμπιστευτούν εξαιτίας του χαρακτήρα του, τον οποίο -ο Nicol πάντα- χαρακτηρίζει ως “mercurial” (εννοεί τον ορισμό #5 του όρου «αυτός που έχει ευμετάβλητο χαρακτήρα, εύστροφος/πανούργος», «αυτός που σε πουλάει και σ΄αγοράζει»). Εν ολίγοις, εκτός από ικανός και θαρραλέος στρατιωτικός, ο Μιχαήλ Παλαιολόγος ήταν ένας φιλόδοξος, πανούργος και αδίστακτα ευπροσάρμοστος τυχοδιώκτης και αυτά τα στοιχεία του εξηγούν γιατί, όντας σε μία απελπιστική κατάσταση, κατάφερε να παίξει με επιτυχία το δύσκολο διπλωματικό παιχνίδι της περιόδου 1261-1282 που θα περιγράψω σε αυτήν και την επόμενη ανάρτηση.

Επομένως, νομίζω πως το πρώτο πράγμα που πρέπει να εξηγηθεί σε αυτήν την ανάρτηση είναι το “identikit“ του Μιχαήλ Η΄Παλαιολόγου, όπως το περιγράφει ο Donald Nicol.

[Nicol, Last, σλδ 29-30] George Akropolites, who was his [Michael’s] tutor for a while, observed how easily the young man could suit his character to his company, […] He was ambitious, but his charm and versatility made him popular among his own class, […] Michael soon showed himself to be a brilliant soldier and a courageous leader on the field of battle. […] But there was something mercurial about his temperament which perhaps explains, if it does not justify, the special mistrust with which Theodore Laskaris regarded him.

It was in 1246, when he was just over 21, that Michael Palaiologos was given his first public office, as a commander in Macedonia, which was then under the general governorship of his father Andronikos and it was there, seven years later, that he first fell under suspicion of conspiring against the throne. By a mixture of bluff and bravado he restored himself to favour, married a grand-niece of the Emperor John Vatatzes, and was appointed Grand Constable. […] But if so sober an emperor as Vatatzes found it hard to trust Michael, his successor Theodore Laskaris was obsessed with suspicions. The mistrust was mutual.

In 1256 Michael anticipated his probable arrest on a charge of treason by escaping to the court of the Seljuq Sultan. Less than two years later he was back in Nicaea, begging forgiveness and swearing eternal loyalty to the house of Laskaris. The Emperor could not afford to waste the talents of such a soldier and packed him off to Macedonia to fight the Despot of Epiros.

Αφού ολοκληρώθηκαν οι πανηγυρισμοί όπου ο Μιχαήλ Η΄ δοξάστηκε ως «Νέος Κωνσταντίνος» και ο Στρατηγόπουλος τιμήθηκε με Θρίαμβο και αφού, όπως γράφει ο Nicol, «εκκαθαρίστηκαν [με αγιασμούς] οι εκκλησίες της Πόλης από την Λατινική βδελυγμία (Latin abomination)», ο Μιχαήλ συνειδητοποίησε ότι η Κωνσταντινούπολη είχε το μαύρο της το χάλι. Τα πάλαι κραταιά Τείχη χρειάζονταν επειγόντως επιδιόρθωση, τα παλάτια και ολόκληρες γειτονιές είχαν καταστραφεί και ο πληθυσμός εντός των τειχών είχε συρρικνωθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε υπήρχαν χωράφια και λιβάδια βοσκής εντός των τειχών!

[Nicol, Last, 41-2] In the excitement of the moment all that mattered was that Constantinople had been liberated from foreign rule. The city churches, now at length cleansed from the Latin abomination, were thronged with people giving thanks. Alexios Strategopoulos, the general to whom the victory was due, was given the exceptional privilege of a triumph, and for a whole year his name was associated with that of the Emperor Michael in prayers throughout the churches. But the “new Constantine”, the second founder of Constantinople, was the Emperor himself.

[…] The city of Constantinople as he found it in August 1261 was desolate and in ruins. Whole districts had been destroyed by fire, and even the imperial palaces were so dilapidated as to be scarsely habitalbe. The palace of the Blachernai, where the Latin emperors had resided, was a smoke-blackened ruin […] and the great walls that defended the city were badly in need of repair and attention. The city had an air not only of poverty and neglect but also of emptiness, for under the Latin régime the population had dwindled. […] There was no shortage of food however, for the empty spaces in the city were so great that it was possible for herds of cattle to be pastured and fields of corn to be cultivated within the city walls.

Great efforts were made to to repair and re-endow the city’s churches and monasteries, for the restoration of the Orthodox faith was the sign and symbol of the rebirth of the Empire. Particular attention was paid to repairing and strengthening the walls, especially those along the coast, on the Golden Horn and on the side of the Sea of Marmora.

Εκτός από την επιδιόρθωση των τειχών και τον σχηματισμό μιας επαρκούς φρουράς (θυμίζω πως το ρήμα ἀρκεώ ετυμολογικά σημαίνει «υπερασπίζομαι, αποκρούω» εκ της ΙΕ ρίζας *h2erk-, επομένως, το επίθετο ἐπαρκής ετυμολογικά σημαίνει «ικανός να υπερασπίσει/αποκρούσει»), ο Μιχαήλ έπρεπε να κάνει κάτι και για το γεγονός ότι, εξαιτίας της Συνθήκης του Νυμφαίου, ναυτιλιακά ήταν πλήρως εξαρτημένος από τους Γενοβέζους/Γενουάτες οι οποίοι, στην πρώτη τους αναμέτρηση με τους Ενετούς στην ναυμαχία των Σπετσών το 1263, ηττήθηκαν κατά κράτος. Ο Μιχαήλ άρχισε να πιστεύει ότι οι Γενουάτες ήταν αναξιόπιστοι – αν όχι άχρηστοι- σύμμαχοι και, κατά συνέπεια, αποφάσισε να παραβεί την Συνθήκη του Νυμφαίου προσπαθώντας να προσεταιριστεί τους Ενετούς. Αυτή του η κίνηση ώθησε τους Γενουάτες να συμμαχήσουν από αντίδραση με τους δυτικούς εχθρούς του Μιχαήλ που θα περιγράψω παρακάτω. Επειδή οι Ενετοί ήταν δικαιολογημένα δυσμενείς ως προς τον Μιχαήλ, ο δεύτερος έβαλε στο παιχνίδι και τους Πιζάνους, πιστεύοντας ότι με τρεις Ιταλούς εμπορικούς ανταγωνιστές, θα μπορούσε να παίξει πιο εύκολα τον έναν εναντίον του άλλου. Ο Nicol σημειώνει σε αυτό το σημείο πως ο Μιχαήλ εγκαινίασε ένα νέο επικίνδυνο παιχνίδι, στο οποίο ηττημένοι τελικά αποδείχτηκαν οι διάδοχοί του. Παραχώρησε και στις τρεις ιταλικές ναυτεμπορικές δημοκρατίες παροικιακούς χώρους στην Κωνσταντινούπολη και ζήτησε από τις μητροπόλεις τους να εκλέξει η κάθεμιά τους έναν εκπρόσωπο της παροικίας που θα λογοδοτούσε στον βυζαντινό αυτοκράτορα (οι Γενουάτες τον Podestà τους, οι Ενετοί τον Baillie τους και οι Πιζάνοι τον Consul τους, όρος που στην κλασική Λατινική σήμαινε «Υπατος (Στρατηγός)», αλλά τώρα πλέον «πρόξενος»).

Την ίδια στιγμή, προκειμένου να μειώσει όσο μπορούσε την ναυτιλιακή εξάρτηση από τους Ιταλούς, ο Μιχαήλ φρόντισε να δημιουργήσει έναν υποτυπώδη βυζαντινό στολίσκο ναυτολογώντας Τσάκωνες και «Γασμούλους» (άτομα που είχαν Φράγκο/Λατίνο πατέρα και Ρωμαία μητέρα). Έτσι δημιουργήθηκε μια παροικία Τσακώνων στην Κωνσταντινούπολη, ενώ η έδρα αυτού του νεοσυσταθέντος στολίσκου ήταν το λιμάνι Κοντοσκάλιον (στην νότια όχθη της Κωνσταντινουπόλεως, «σκάλα» = «λιμάνι, αποβάθρα», το παλαιότερο όνομα ήταν «λιμὴν τοῦ Ἰουλιανοῦ»).

[Nicol, Last,42-48] […] a special quarter of the city was made over to a colony of Tzakonians from the south-east region fo the Morea, who were to form an important part of the new Byzantine navy.

[…] In time, however, Michael managed to recreate a Byzantine imperial navy so that the defence of the city and Empire would not have to depend wholly on foreign aid. The crews and marines were drawn from the Tzakonians of southern Greece, born sailors, who were paid well to move to the capital. But some, especially oarsmen, were recruited from among the rootless population fo the city, the offspring of mixed marriages between Greeks and Latins. They were commonly known and despised as the Gasmouloi, though some said that they combined the martial qualities of both races. To provide an adequate and defensible harbour for the new fleet, Michael had the old harbour called the Kontoskalion dredged and refortified. It lay on the Sea of Marmora, on the south side of the city, where the sea currents gave natural protection against attack.

[…] The Genoese were in a favoured position, and their merchants flocked to Constantinople after 1261 to make the most of the favours showered upon them. Merchants from the smaller republic of Pisa were also accorded special privileges. But even the remaining Venetians, who had been specifically excluded by terms of Michael’s treaty with Genoa, could not be sent home. […] The best that the Emperor could do to prevent Byzantine trade from being once again monopolized by foreign competitors was to try to limit their operations by law, and above all to prevent them from uniting or conspiring together. He therefore made independent agreements with each of the separate colonies of Italians in the city and insisted that each should be administered according to its own laws by a governor appointed from its mother city. The Genoese in Constantinople should have their Podestà, the Venetians their Baillie, and the Pisans their Consul, answerable to the Emperor for the conduct of his people. The Empire disliked them but it could hardly do without them, and by dividing and controlling their operations it might even be possible to play them off one against the other. It was a dangerous game and one at which Michael’s VIII successors proved to be the losers.

[…] Moreover the Genoese, who had supplied ships for the enterprise, were roundly beaten by a Venetian fleet near the island of Spetsai (Settepozzi) of the coast of the Morea in 1263. It was their first encounter with their rivals since 1261. Michael VIII concluded that they were unreliable if not useless as allies, revoked his agreement with them and turned instead to Venice. […] They [the Genoese] expressed their bitterness by conspiring with the western enemies fo Byzantium whose designs were conceived and planned on a grander scale.

Φυσικά, όλες αυτές οι ανορθωτικές κινήσεις του Μιχαήλ Η΄απαιτούσαν χρήματα τα οποία δεν διέθετε σε αφθονία. Ο Μιχαήλ αναγκάστηκε να αυξήσει την φορολογία και να υποτιμήσει κατά ένα καράτι το υπέρπυρον (το χρυσό βυζαντινό νόμισμα 20,5 καρατίων που εισήγαγε ο Αλέξιος Κομνηνός, για να διορθώσει την νομισματική κρίση που είχε προκαλέσει η απόσυρση του παραδοσιακού σόλιδου/κωνσταντινάτου 24 καρατίων).

[Nicol, Last, 43] All these measures for rehabilitation and defence were vastly expensive. The reserves that had been built up by the careful management of John Vatatzes in Nicaea were being eaten away. One method of making money to go further was to devalue the currency. Michael VIII decreed that the Byzantine gold coin or hyperpyron was to be lowered in value by one carat, so that it was composed of fifteen parts pure gold to nine of alloy. This was a remedy unworthy of an emperor who posed as the new Constantine. It was the beginning of a steady and rapid depreciation of the Byzantine currency in the thirtheenth and fourteenth centuries, as the gold coinage of the Italian republics usurped the place of the bezant in international trade.

Οι Μικρασιάτες, που είχαν συνηθίσει να είναι το επίκεντρο του Νικαιακού κράτους, βλέποντας ότι όλα τα διαθέσιμα νικαιακά χρήματα σπαταλούνταν στην οχύρωση της Κωνσταντινούπολης άρχισαν να νοιώθουν παραγκωνισμένοι. Κάποιοι μάλιστα -προφητικά- είπαν ότι η ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης θα αποδειχτεί η καταστροφή τους.

[Nicol, Last, 44] Those who were left in Nicaea after 1261, and in the other Byzantine cities of Asia Minor such as Brusa, Nikomedia, Ephesos or Philadelphia, begun to feel neglected and aggrieved. The people of Byzantine Asia Minor watched the concentrated riches of their former Empire of Nicaea being dissipated in Constantinople. The sympathies of many of them continued to be with the family of Laskaris rather than with that of the usurper Palaiologos. For it was the Laskarids who had maintained the Empire in exile, and it was they who had brought prosperity to Asia Minor [*4].

[*4] There were prophets of doom in Nicaea who saw the transfer of power to Constantinople in 1261 as a disaster. Pachymeres, I, p.205 (CFHB); I, p.449 (CSHB); Angold, Byzantine Government in Exile, p.296.

Παράδειγμα τέτοιου μικρασιάτη «προφήτη» που δεν χάρηκε καθόλου από την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης ήταν ο «κακός» πρωτασηκρήτις Μιχαήλ Σεναχηρείμ (απόγονός του πρέπει να είναι ο Μιχαήλ Σεναχηρείμ Μονομάχος του 14ου αιώνα) ο οποίος, μόλις έμαθε τα νέα, είπε στους συμπολίτες του στην Νικομήδεια τραβώντας τα γένια του «Τι είναι αυτό το δεινό που ακούω; […] Να μην ελπίζετε σε τίποτε καλό (για εμάς τους Μικρασιάτες) από εδώ και πέρα, τώρα που οι Ρωμαίοι πατήσανε μέσα στην Πόλη!»

[Παχυμέρης, 28, σλδ 205 στο CFHB] κηʹ. Περὶ τοῦ πρωτασηκρῆτις Σεναχηρείμ, τί ἔπραξεν διὰ τὴν τῆς πόλεως ἅλωσιν. Ἐπεὶ δὲ καὶ εἰς Νικομήδειαν ἔφθασαν, ἐνεστώσης τῆς πανηγύρεως τοῦ ἐν μάρτυσι μεγίστου Παντελεήμονος, ἔτυχε δ‘ ἐκεῖσε καὶ ὁ Κακὸς Σεναχηρείμ, ἐν πρωτασηκρῆτις ὀφφικίῳ μεγαλυνόμενος, καὶ τὸ φημιζόμενον ἤκουε· πρῶτον μὲν διηπίστει καὶ ὡς πλάσμα τὸν λόγον ἀπέπεμπεν· ὡς δ‘ ἐξελθὼν ἤκουσε καὶ ἐπίστευεν, εἰσελθὼν ἅμα καὶ τῶν σφετέρων γενείων ἀπρὶξ ταῖς χερσὶ δραξάμενος, «Ὢ οἷον, εἶπεν, ἀκούω. Τοῦτο ταῖς ἡμετέραις ἡμέραις ἐταμιεύετο· τί γε ἁμαρτοῦσιν, ὡς ἐπιζῆν καὶ βλέπειν τοσαῦτα δεινά; Τοῦ λοιποῦ καλόν τις μὴ ἐλπιζέτω, ἐπεὶ Ῥωμαῖοι καὶ αὖθις πατοῦσι τὴν πόλιν.» Ταῦτ‘ ἔλεγεν ἐκεῖνος καὶ δῆλος ἦν δυσχεραίνων τὰ παρὰ πολλοῖς θαυμαζόμενα. Ὅπου δὲ κατήντησαν ταῦτα, ὁ λόγος κατὰ τόπον ἐρεῖ.

Όταν ο Μιχαήλ Η΄ έμαθε ότι είχε σχηματιστεί μια παραδοσιακά φιλολασκαριδική μικρασιατική παράταξη αντιφρονούντων, διέταξε την τύφλωση του νεαρού Ιωάννη Λάσκαρι και φρόντισε να στείλει ως νύφες σε ξένους τις τρεις ανύπαντρες κόρες του προκατόχου του Θεόδωρου Β΄ Λάσκαρι (Ῥωμαίους αὐταῖς οὐ συνήρμοττε). Οι δύο δόθηκαν σε «Λατίνους» (έναν Πελοποννήσιο/Μοραΐτη και έναν Γενουάτη) και η άλλη στον ορεσίβιο (Αίμος) Βούλγαρο αριστοκράτη Σβετισλάβ της «Μυσίας». Τα κίνητρά του Μιχαήλ είναι εμφανέστατα. Προσπάθησε να αποσυνθέσει τον οίκο των Λασκαριδών, ώστε να μην επιχειρήσουν οι αντιφρονούντες να τον επαναφέρουν στην εξουσία για την εξυπηρέτηση των μικρασιατικών τους συμφερόντων. Ο Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρις είχε και δύο μεγαλύτερες κόρες που ήταν ήδη παντρεμένες το 1261 (και η μία είχε ήδη πεθάνει). Η Μαρία Λασκαρίνα είχε παντρευτεί το 1249 με τον Νικηφόρο, τον γιο του Δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄, αλλά πέθανε το 1258 (και ο Μιχάηλ έδωσε, αργότερα, ως δεύτερη σύζυγο στο Νικηφόρο την ανιψιά του Άννα Παλαιολογίνα) και η Ειρήνη Λασκαρίνα ήταν παντρεμένη με τον νεοστεφή Τσάρο της Βουλγαρίας Κωνσταντίνο Τίχ («Τεῖχος»).  Αυτός ήταν ένας επικίνδυνος για τον Μιχαήλ γάμος επειδή, μετά την τύφλωση του νεαρού αδελφού της, η Ειρήνη έγινε άσπονδος εχθρός του Μιχαήλ Παλαιολόγου (επηρεάζοντας τον Τσάρο σύζυγό της Τιχ στην εξωτερική του πολιτική). Ο Μιχαήλ θα καταφέρει να επιλύσει εφήμερα αυτό το διπλωματικό μέτωπο με την Βουλγαρία, όταν η Ειρήνη θα πεθάνει το 1268 και ο Τσάρος Κωνσταντίνος Τιχ θα παντρευτεί το 1269 την ανιψιά του Μιχαήλ Μαρία (κόρη της αδελφής του Μιχαήλ Ευλογίας). Ωστόσο, το διπλωματικό μέτωπο με την Βουλγαρία θα ξαναοξυνθεί αργότερα, όταν η ανυποχώρητα ανθενωτική πια Ευλογία θα στραφεί κατά της ενωτικής πολιτικής του αδελφού της και θα καταφύγει στην τσαρίνα κόρη της στην Βουλγαρία. Τότε θα δημιουργηθεί μια επικίνδυνη για τον Μιχαήλ κατάσταση όπου η Βουλγαρική τσαρική αυλή θα προωθεί την εικόνα του «υπερασπιστή της Ορθοδοξίας» προσπαθώντας να προσεταιριστεί τους Ανθενωτικούς Βυζαντινούς που διαφωνούσαν με την ενωτική πολιτική του Μιχαήλ. Αλλά θ΄αναφερθώ σ΄αυτήν την κατάσταση παρακάτω.

Ας γυρίσουμε στο 1261 και στην απόφαση του Μιχαήλ να τυφλώσει τον νεαρό Ιωάννη Λασκάρι. Μόλις ο Πατριάρχης Αρσένιος έμαθε για την τύφλωση αφόρισε τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο και ο δεύτερος, κατά τα πρώτα 5 χρόνια της βασιλείας του στην Κωνσταντινούπολη, δεν μπορούσε να μπει στην Αγιασοφιά! Το 1265 ο Μιχαήλ, παρουσιάζοντας ψευδείς κατηγορίες, κατάφερε να καθαιρέσει τον Αρσένιο και να ανεβάσει στον πατριαρχικό θρόνο τον φιλικά προσκείμενο προς αυτόν Γερμανό Γ΄. Ωστόσο, όταν συνειδητοποίησε ότι ούτε και ο Γερμανός Γ΄ ήταν υποχείριός του, ο Μιχαήλ κατάφερε να τον «πείσει» να παραιτηθεί (ο Nicol γράφει “he too was bullied into resigning”) και τον Δεκέμβριο του 1266 ο μοναχός Ιωσήφ εκλέχθηκε πατριάρχης και ακύρωσε τον αφορισμό του Μιχαήλ στις 2 Φεβρουαρίου 1267. Την ίδια στιγμή ένας υποψήφιος σφετεριστής του θρόνου παρουσιάστηκε στην Νίκαια ως τυφλωμένος Ιωάννης Λάσκαρις και κέρδισε τόσους οπαδούς, ώστε ο Μιχαήλ Η΄ αναγκάστηκε να καταστείλει την εξέγερση ένοπλα.

Ταυτόχρονα, ο Μιχαήλ φρόντισε να «ξαναγράψει» την Ιστορία, μειώνοντας τα επιτεύγματα των Λασκαριδών και παρουσιάζοντάς τους ως «επαρχιακούς/φυγόκεντρους» αριστοκράτες σαν τους Δεσπότες της Ηπείρου.

Ο Nicol δίνει ως υποσημείωση για τα παραπάνω τις σελίδες  57-9, 243-5, 255-9, 259-271 από το πρώτο βιβλίο του Παχυμέρη στο CFHB και τις σελίδες 178-88 από την έκδοση του Schopen της ιστορίας του Νικηφόρου Γρηγορά. Παραθέτω μερικά συνοπτικά χωρία από αυτές τις σελίδες.

[Παχυμέρης, Ι, 57-59] ιγʹ. Θάνατος τοῦ βασιλέως Θεοδώρου καὶ τὰ ἔτι ζῶντος αὐτοῦ κατορθώματα. Τοῦ δ‘ αὐτοῦ χρόνου πρὸς τὸ φθινοπωρινὸν ἀποκλίνοντος, ἐπὶ τέτρασι παισὶ μεταλλάττει τὸ βιοῦν ὁ κρατῶν, τρισὶ μὲν θηλυτέραις, ἑνὶ δ‘ ἐνναέτει ἄρρενι παππωνυμοῦντι τῷ Ἰωάννῃ· αἱ γὰρ πρῶται τῶν θυγατέρων, ἡ μὲν τῷ Βουλγαρίας ἄρχοντι Κωνσταντίνῳ τῷ Τείχῳ, ἡ δὲ τῷ τοῦ δυσικοῦ δεσπότου Μιχαὴλ παιδὶ Νικηφόρῳ, πρὸς γάμον ἔφθασαν ἐκδοθῆναι.

[Παχυμέρης, Ι, 243-245] Ὅπως αἱ τρεῖς βασιλίδες ἀνδράσιν ἡρμόσθησαν καὶ ὁποίοις. Τῷ μὲν οὖν βασιλεῖ μετὰ ταῦτα διέγνωστο ἀπαλλαγῆναι καὶ τῶν βασιλίδων τῶν καὶ αὐταδέλφων τοῦ παιδὸς Ἰωάννου, δοκουσῶν ἔχειν καὶ τούτων τὸ μέρος κλῆρον βασιλείας ἀπὸ πατρός· καὶ διὰ τοῦτο βαθύ τι σκοπῶν, ἐκεῖνος Ῥωμαίους αὐταῖς οὐ συνήρμοττε. Τὴν μὲν γὰρ τῷ ἀπὸ τοῦ Μορέου εὐγενεῖ Λατίνῳ, Μαΐῳ Δεβελικούρτῳ λεγομένῳ, συνῆγεν εἰς λέχος, ἐνταῦθ‘ ἐνδημή σαντι· τὴν δὲ δευτέραν Λατίνῳ μεγιστᾶνι, ὃν ἂν ἐκεῖνοι φαῖεν σεμνύνοντες κόντον, ὄνομα Βιντιμίλια, ἀπὸ Γεννούας τότε προσελθόντι κατὰ φήμην τῷ βασιλεῖ, εἰς γάμον ἐκδοὺς καὶ δώροις τὰ εἰκότα φιλοφρονησάμενος, ἀποπέμπει συνάμ‘ ἐκείνῃ συζύγῳ· τὴν δὲ τρίτην Βουλγάρῳ τῷ Ὀσφεντισθλάβῳ, κατὰ Μυσίαν τῶν κατὰ τὸν Αἷμον ὀρεινῶν ἄρχοντι, δίδωσι. Καὶ οὕτως ἐκεί νων ἀπαλλαγεὶς καὶ τῶν φροντίδων τῶν ἐπὶ ταύταις ῥαΐσας, ἑτέραις πράξεσιν ἐπιβάλλεται.

[Παχυμέρης, Ι, 255-259]  Τούτοις καταστρατηγηθέντος τοῖς λογισμοῖς τοῦ βασιλέως ὑπέκαιε γὰρ αὐτὸν ὁ τῆς μοναρχίας ἔρως, καὶ τὴν παρερχομένην δόξαν περὶ πλείονος ἐτίθει τοῦ θείου φόβου διὰ τὴν τοῦ πλείονος ὄρεξιν, βουλὴν βουλεύεται μάλα μὲν αἰσχίστην, μάλα δὲ καὶ Θεοῦ πόρρω βάλλουσαν, καὶ πέμψας ἐκτυφλοῦν τὸν παῖδα προσέταττε, παιδίον ἁπαλὸν καὶ μηδὲν ἔτι σχεδὸν τελέως ἢ τὸ χαίρειν ἢ τὸ λυπεῖσθαι μαθόν,

[Παχυμέρης, Ι, 259-261] ιβʹ. Τὰ κατὰ τοὺς Ζυγηνούς, ὅπως ἀπεστάτησαν βασιλέως διὰ τὸν Ἰωάννην. Παρ‘ ἣν αἰτίαν καὶ ὀλίγον ὕστερον οἱ κατὰ τῆς Νικαίας ἄκρας χωρῖται, ἀγρόται μὲν ὄντες καὶ γεωργίᾳ προσέχοντες, θαρραλέοι δ‘ ἄλλως, πίσυνοι τόξοις, ἅμα δὲ καὶ ταῖς κατὰ σφᾶς δυσχωρίαις τὸ πιστὸν ἔχοντες, ὡς οὐ ῥᾳδίως πεισόμενοι, κἄν τι πράττοιεν, εὑρόντες ἥκοντά ποθεν νεανίσκον νόσῳ λελυμασμένον τοὺς ὀφθαλμούς, φήμης προοδευούσης ἐκείνου παρὰ τῶν συσκευασαμένων τὸ δρᾶμα ὡς αὐτὸς εἴη τὸ παιδίον ὁ Ἰωάννης, ἀπρὶξ συναχθέντες ἔχονται τούτου, ἅμα μὲν ὡς δεσπότου ὑπονοουμένου σφίσιν, ἐφ‘ ᾧπερ καί, ὅρκοις τοῖς πρὸς τὸν πατέρα πεδούμενοι, ταῖς ὑπὲρ ἐκείνου προθυμίαις ἐσφάδαζον, ἅμα δὲ καὶ ὡς ἠδικημένῳ προσαμύνοντες. Καὶ ἀποστατεῖν ἤρξαντο, δῆλοι ὄντες ἐξ ὧν ἐποίουν τοῖς ἐπιθησομένοις πολεμησείοντες· καὶ δὴ περιστείλαντες τοῖς εἰκόσιν ἐκεῖνον καὶ δουλικῶς προσφερόμενοι, προΐστων εἰς βασιλέα καὶ ὑπὲρ αὐτοῦ κινδυνεύειν ὥρμων. Ὁ μέντοι γε βασιλεύς, μαθὼν τὰ περὶ τούτου, ἀνέζει τε τῷ θυμῷ καὶ καθεκτὸς οὐκ ἦν, εἰ ἄκραι τοιαῦται παρασπᾶσθαι τῆς ἐντρεχούσης φήμης ἕνεκα κινδυνεύουσιν, ἐξ ὧν εἰκὸς εἶναι καὶ ἄλλους παρακινεῖσθαι πλείστους ἀποστατεῖν. Ὅθεν καὶ πάσαις ταῖς κατ‘ ἐκείνων προθυμίαις ἐνεδίδου καὶ ἅπαν τὸ στρατιωτικὸν ἐν ταὐτῷ συλλέξας ἀπέστελλε πολέμους πολεμήσοντας ἐμφυλίους.

Η περιγραφή των παραπάνω γεγονότων από τον Nicol:

[Nicol, Last, σλδ 44-5] Michael VIII’s coronation in Constantinople in 1261, at which his own infant son Andronikos had been proclaimed co-Emperor, appeared to exclude the legitimate heir John Laskaris from the succession. The appearance became a fact when, in December of the same year, John Laskaris was blinded. The matter was hushed up, but the secret got out, and the Patriarch Arsenios excommunicated Michael. It was not his first disagreement with the Emperor whom he had crowned. But now he had the strongest moral argument for condemning a barbaric deed. At the same time it was discovered that the Emperor had deliberately arranged for the three sisters of John Laskaris to marry foreigners. Two of them became wives of Italians and the third married a Bulgarian noble. Michael must have regretted that two other daughters of the late Theodore II Laskaris were already married, one to Nikephoros, son of Michael II of Epiros, the other to Constantine Tich, who had made himself ruler of Bulgaria. But no one could doubt that the new Emperor was doing his best to ensure that all the surviving members of the Laskaris family were put out of the running for the throne in Constantinople. The restoration of the Empire necessitated a rewriting of history. The Laskarids were to be relegated to the status of mere provincial rulers like the Despots of Epiros.

There was an immediate wave of hostile reaction. A pretender impersonating John Laskaris gained such a following in Nicaea that Michael had to send an army to quell the riots and scotch the rumour. The Patriarch Arsenios flatly refused to receive the Emperor back to the church, except on impossible conditions. Michael was convinced that his Patriarch was hand-in-glove with the Laskarid sympathizers. He lost patience, and tried to frighten the old man into submission by threatening to appeal to the more distant authority of the Pope. But not until 1265 did he find it possible to bring any charges against Arsenios to justify removing him from office. A synod of bishops was convened, Arsenios was deposed and, towards the end of May 1265, sent into exile. Almost a year elapsed before a successor was appointed as Patriarch in the person of Germanos III. But he too could not find it in his heart to absolve the Emperor, and he too was bullied into resigning. Finally, in December 1266, a monk called Joseph was enthoned as Patriarch, and on 2 February 1267, after much deliberation, he accepted the emperor back into the church.

Such were the lengths to which Michael VIII was led by his ambition to found a new imperial dynasty and to cut off the new régime completely from the past of the Empire of Nicaea. For the first five years of his reign in Constantinople he was denied the sacraments of the Orthodox Church. He was even forbidden to enter the cathedral of St Sophia, […] Any other emperor in this situation would have found himself in serious danger in the capital.

Παρόλο που αποσύνθεσε τον Οίκο των Λασκαριδών και κατέστειλε ένοπλα την εξέγερση της Νίκαιας, ο Μιχαήλ Η΄ δεν μπόρεσε να τιθασεύσει τους αντιφρονούντες Μικρασιάτες. Με την αφορμή της τύφλωσης του Ιωάννη Λάσκαρι και του άδικου κακομεταχειρισμού του Αρσενίου, ένα νέο κίνημα «Αρσενιτών» ιερέων γεννήθηκε στην Μικρά Ασία, οι οποίοι δεν αναγνώριζαν την άρση του αφορισμού του Μιχαήλ Η΄. Η κατάσταση οδήγησε στο λεγόμενο «Αρσενιτικό Σχίσμα», όπου οι Αρσενίτες αρνούνταν να αναγνωρίσουν τους Παλαιολόγους ως την νόμιμη δυναστεία.

[Nicol, Last, 46] It was in Asia Minor and in the church itself that the opposition was stronger. A large number of bishops in Asia Minor, and especially the monks, denounced Michael’s cruelty to John Laskaris and ranged themselves on the side of Patriarch Arsenios. The deposition of Arsenios and of his successor made matters worse; for many years thereafter the peace of the church and of the state was troubled by a deviationist party calling themselves the Arsenites, who remained loyal to the memory of the patriarch who had defied the Emperor and refused to recognize the authority of his appointed successors. […] The Arsenite Schism, as it came to be called, disrupted Byzantine society no less than it divided the Orthodox Church, for the reason that the Byzantines found it unnatural to distinguish religious from political issues.

Αυτά τα εσωτερικά προβλήματα, όπως ήταν λογικό, αύξησαν την όρεξη των εξωτερικών εχθρών του Μιχαήλ Η΄. Οι Σελτζούκοι εκμεταλλεύτηκαν τους Μικρασιάτες αντιφρονούντες (αλλά και τον διοικητικό παραγκωνισμό της Μικράς Ασίας για χάρη της Κωνσταντινούπολης) προς όφελος των κατακτητικών τους σχεδίων, ενώ η αδελφή του τυφλωμένου Ιωάννη Λάσκαρη Ειρήνη έπεισε τον Βούλγαρο τσάρο σύζυγό της Κωνσταντίνο Τιχ να ξεκινήσει πόλεμο κατά του Μιχαήλ. Τα παλαιολόγεια στρατεύματα του Μιχαήλ Η΄ κατάφεραν να αποκρούσουν τους Βούλγαρους και ο Τιχ αναγκάστηκε να παραχωρήσει μερικές πόλεις της θρακικής ευξείνιας ακτής, αλλά αργότερα κατάφερε να αξιοποιήσει τους Μογγόλους της Χρυσής Ορδής για να πατσίσει με τον Μιχαήλ Η΄. To 1264 οι Βούλγαροι ακολούθησαν τους Μογγόλους του Χαγάνου/Χάνου Νογκάι που, παρακινούμενοι από τους Σελτζούκους, εισέβαλαν στα Παλαιολόγεια εδάφη λεηλατώντας την Θράκη, με σκοπό να πιέσουν τον Μιχαήλ Η΄ να παραδώσει στους Σελτζούκους τον πρώην σουλτάνο Καϊκάους Β΄ που είχε καταφύγει στην βυζαντινή αυλή. Ο Μιχαήλ Η΄ εξουδετέρωσε το μογγολικό μέτωπο δίνοντας ως σύζυγο στον Νογκάι την κόρη του Ευφροσύνη Παλαιολογίνα.

Το 1262 ένα νέο μέτωπο ξεκίνησε, όταν το Δεσποτάτο της Ηπείρου ξανάρχισε τις εχθροπραξίες κατά της Παλαιολόγειας αυτοκρατορίας στην σημερινή δυτική Μακεδονία.

[Nicol, Last, σλδ 46] The opposition to Michael VIII within the Empire was a great encouragement to his enemies beyond the frontiers. The uncertain state of affairs and the neglect of administration and defence in Byzantine Asia Minor played into the hands of the Seljuq Turks. Constantine Tich of Bulgaria, incited by his Laskarid wife, went to war against Michael. His fingers were badly burned by the Byzantine army and he had to surrender some important places on the Black Sea coast in 1263. But he awaited his opportunity for revenge and joined forces with the Mongols of the Golden Horde in South Russia. An even more natural enemy of Michael VIII as a usurper was the Despot of Epiros, […] But in 1262 war broke out again.

Ωστόσο ο μεγαλύτερος και πιο επικίνδυνος εχθρός του Μιχαήλ Η΄ ήταν η «Λατινική» Δύση.

Στην προηγούμενη ανάρτηση ανέφερα ότι στην μάχη της Πελαγονίας το 1259, ο αδελφός του Μιχαήλ Ιωάννης κατάφερε να αιχμαλωτίσει τον Φράγκο πρίγκιπα της Αχαΐας Γουλιέλμο Βιλλεχαρδουίνο, ο οποίος το 1262 συμφώνησε με όρκο, ως αντάλλαγμα για την απελευθέρωσή του, να παραχωρήσει την Λακωνία (Μονεμβασιά, Μυστρά και Μάνη) στους Ρωμαίους και να διοικήσει τον υπόλοιπο φραγκοκρατούμενο Μοριά ως υποτελής «Μέγας Δομέστικος» του Μιχαήλ Η΄. Μόλις, όμως, ο Γουλιέλμος έφτασε στον Μοριά, έλαβε απαλλαγή όρκων από τον Πάπα Ουρβανό Δ΄ με την δικαιολογία ότι «ο όρκος [Καθολικού] σε “σχισματικό Γραικό” δε στρέχει» ( 🙂 ) και ξεκίνησε αμέσως πόλεμο εναντίον των ρωμαϊκών δυνάμεων (ως επί το πλείστον Τούρκοι και Λατίνοι μισθοφόροι) που είχαν αποβιβαστεί στη Μομεμβασιά.

Παραθέτω την σελίδα του Nicol για την παπική απαλλαγή του Γουλιέλμου από τους όρκους που έδωσε στον Μιχαήλ με την πρόφαση ότι ο «όρκος [Καθολικού] σε “σχισματικό Γραικό” δεν στρέχει» για τους Γραικωρύχους που κάνουν κωλοτούμπες όταν οι Φράγκοι λένε τους Ρωμαίους «Γραικούς».

Λοιπόν,  αφού γελάσαμε με τα αστεία των Φράγκων παραθέτω και τα λόγια του Παχυμέρη για να δείτε τι γράφουν και οι Ρωμαίοι:

[Παχυμέρης, I, 31, σλδ 125 CFHB] Ἦσαν δὲ σφίσιν αἱ συνθεσίαι ἦ μὴν τὸν μὲν πρίγκιπα Ῥωμαίοις δοῦναι καὶ βασιλεῖ ἐξ αὐτῆς κατασχεῖν εἰς δεσποτείαν ἀναφαίρετον τὰ κατὰ Πελοπόνησον ταῦτα, Μονεμβασίαν, Μαΐνην, Ἱεράκιον, Μυζηθρᾶν, Ἀνάπλιον δὲ καὶ Ἄργος ἐν ἀμφιβόλοις ἐτίθεικαὶ ἅμα πᾶν τὸ περὶ τὴν Κινστέρναν θέμα, πολύ γε ὂν τὸ μῆκος καὶ πολλοῖς βρύον τοῖς ἀγαθοῖς, καί γε αὐτὸν ἐς ἀεὶ δοῦλον κεκλῆσθαι Ῥωμαίων καὶ βασιλέως καὶ ὀφφίκιον ἐντεῦθεν εἰς δουλείας σημεῖον ἀποφερόμενον, τὸν δέ γε βασιλέα, σεμνύναντα τοῦτον τῷ τοῦ μεγάλου ἀξιώματι δομεστίκου, μετὰ τιμῆς ἀποστεῖλαι συνάμα τοῖς ἀμφ‘ αὐτόν, ὅσοι καὶ περιόντες ἦσαν. Καὶ δὴ ἐπὶ τούτοις γεγονυιῶν τῶν σπονδῶν, αὐτὸν μὲν ἀπέστελλε σὺν τιμαῖς πρεπούσαις, τοὺς δέ γε ληψομένους τὰ λύτρα προσεπεπόμφει. Καί γε ὁ πρίγκιψ τὰ ἴδια κατελάμβανε, πρίγκιψ Ἀχαΐας καὶ μέγας δομέστικος Ῥωμανίας ἐπιφημιζόμενος, καὶ ἅμα τῷ ἐπιστῆναι, μηδὲν μελλήσας, ἀπεδίδου τὰ λύτρα, ὡς προϋπέσχετο. Κἂν ἐνέμεινε καὶ ἐς τέλος ἐνσπόνδως ἔχων πρὸς Ῥωμαίους, τῷ τῆς Ῥωμαΐδος κλεϊζόμενος ὀφφικίῳ, εἰ μή γε ὁ πάπας ἀκούσας, παροξυνθεὶς καὶ ταῦτα πρὸς τοῦ ῥηγός, καὶ αὐτοῦ γε προσδραμόντος καὶ ἱκετεύσαντοςοὐ γὰρ εἰς συνοῖσον ἐδόκει οἱ τὸ διὰ τέλους σπένδεσθαι πρὸς Ῥωμαίους, τὰς συνθήκας ἐκείνας διέλυε καὶ τοὺς ὅρκους παρ‘ οὐδὲν ἐτίθει, ὡς ἐν φυλακῇ καὶ ἀφύκτοις δεσμοῖς καὶ μὴ ἑκουσίως, ὡς ἐχρῆν, πράττοντος. Ὅθεν καὶ εἰς τὸ μετέπειτα συνεχεῖς καὶ μεγάλοι σφίσι καὶ ἀμφοτέροις ἀνερρώγασι πόλεμοι. Καὶ ταῦτα μὲν ἐπράττετο τῇδε.

Όπως, ήδη ανέφερα παραπάνω, το 1263 στην ναυμαχία των Σπετσών οι Γενουάτες σύμμαχοι του Μιχάηλ ηττήθηκαν από τους Ενετούς που έσπευσαν να συμμαχήσουν με τον Γουλιέλμο (κάτι που οδήγησε τον Μιχαήλ Η΄ να παραβιάσει την Συνθήκη του Νυμφαίου, όπως εξήγησα), ενώ το 1264 οι Τούρκοι μισθοφόροι των ρωμαϊκών δυνάμεων στο Μοριά αυτομόλησαν στον Γουλιέλμο, γιατί δεν είχαν πληρωθεί την ρόγα τους από τον αδελφό του Μιχαήλ Κωνσταντίνο Παλαιολόγο (που πλέον ήταν αυτός ο Μέγας Δομέστικος από τη στιγμή που ο Γουλιέλμος είχε αθετήσει τον όρκο του). Τελικά οι ρωμαϊκές δυνάμεις υπέστησαν δύο ήττες στο Μοριά: μία στην μάχη της Πρινίτζας το 1263 και μία στην Μάχη του Μακρυπλαγίου (η ράχη Μακρύ Πλάγι του Χρονικού του Μορέως κοντά στη Βελιγοστή) από τον Φραγκο-Τουρκικό συνασπισμό το 1264. Οι ήττες αυτές φρέναραν την ρωμαϊκή προσπάθεια ανάκτησης της Πελοποννήσου.

Το Χρονικό του Μορέως περιγράφει την Μάχη του Μακρυπλαγίου ως εξής:

[` 359] Κι ἀφότου ἐκαταχάρησαν ἐκεῖσε εἰς τὸ Βλυζῆρι,
στὴν Ἀνδραβίδα ἐδιάβησαν ἐκείνην τὴν ἑσπέραν.
Ὁ πρίγκιπας ἐξέβηκεν στὴν ἀπαντὴν τῶν Τούρκων,
ὅλοι μετ᾿ αὖτον ἑνομοῦ οἱ καβαλλάροι του ὅλοι·
στὸν ποταμὸν τὸν Ἠλειακὸν ἐκεῖ συναπαντᾶται.
Οἱ Τοῦρκοι γὰρ ἐπέζεψαν, ὡς τὸ ἔχουσιν συνήθειαν,
τὸν πρίγκιπα ἐπροσκύνησαν μικροί τε καὶ μεγάλοι,
ἄνευ ὁ Μελὶκ κι ὁ Σαλὶκ ὅπου ἦσαν οἱ προεστοί τους,
τοὺς ὅποιους γὰρ ἐκράτησεν μισὶρ Ἀνσελὴς ἐκεῖνος
κι οὐδὲν γὰρ ἀπεζέψασιν ὡσὰν οἱ ἄλλοι Τοῦρκοι.
Τιμητικὰ τοὺς χαιρετᾷ ὁ πρίγκιπας ἀτός του.
[` 360] Ἀπὸ τὰς χεῖρας τοὺς κρατεῖ κ᾿ ἐβάλθησαν νὰ
ὁδεύουν.
Οἱ Τοῦρκοι οὐδὲν ἀνάμειναν ἕως οὗ νὰ κατουνέψουν,
ἀλλὰ καβαλλικεύοντα ἀρχάσαν συντυχαίνει
καὶ λέγειν πρὸς τὸν πρίγκιπα τὴν παραπόνεσίν τους,
τὸν τρόπον καὶ τὴν ἀφορμὴν τὸ πῶς ἦλθαν ἐκεῖσε,
τὸ πῶς γὰρ τοὺς ἐκράτησεν Δεμέστικος ὁ Μέγας
τὴν ρόγαν καὶ οἰκονομίαν, ὅπου εἶχεν ἐξεδουλέψει,
κ᾿ ἐκεῖνοι οὐδὲν τοῦ ἐποίκασιν τίποτε πονηρίαν,
οὔτε ἀνυπολήπτησαν τὸν βασιλέαν κἀνόλως·
«Ἀπολογίαν ἐπήραμεν ἀπ᾿ αὖτον ὡς στρατιῶτες·
ἡμέραν γὰρ καὶ φανερὰ ἐξέβημαν ἀπ᾿ αὖτον
κ᾿ ἤλθαμε ἐδῶ, ἀφέντη μας, νὰ σὲ ἔχωμε δουλέψει
μὲ τ᾿ ἄρματα, ἀληθινά, ὡς τὸ ἔχουν οἱ στρατιῶτες.
καὶ ὅταν σὲ δουλέψωμεν εἰς θέλημα ἐδικόν σου,
δι᾿ ἀνταμοιβὴν κ᾿ εὐεργεσίαν ἐτοῦτο σὲ ζητοῦμεν,
νὰ ἔχωμεν τὴν ἄδειαν νὰ ὑπᾶμεν τὴν ὁδόν μας.
Ἡμεῖς, ἀλήθεια, ἀφέντη μου, οὐκ ἤλθαμεν ἐνταῦτα
διὰ νὰ σκολάσωμεν ποσῶς, νὰ χάνεται ὁ καιρός μας.
Σήμερα, ἀφέντη, ὄρθωσε ὅλα σου τὰ φουσσᾶτα,
καὶ τὸ πρωῒ ἂς κινήσωμεν νὰ ὑπᾶμεν στοὺς Ρωμαίους,
στοῦ βασιλέως τὸν ἀδελφὸν τὸν ἄπιστον ἐκεῖνον·
ποτὲ ἀλήθειαν εἰς αὐτὸν τὸν οὐκ ηὕραμεν οὐδόλως·
μὲ λόγια μᾶς ἐδιάβαζεν, τὴν ρόγαν μας ἀπῆρεν.
Ἐτοῦτο, ἀφέντη, θέλομεν κ᾿ ἐτοῦτο σὲ ζητοῦμεν·
ἔλα μετ᾿ ἔμας ἕως ἐκεῖ καὶ στέκε σίγερόν σου,
κ᾿ ἡμεῖς νὰ πολεμήσωμεν τὸ γένος τῶν Ρωμαίων».
Ἀκούσων ταῦτα ὁ πρίγκιπας ἐχάρηκεν μεγάλως,
ὡσαύτως κ᾿ οἱ φλαμουριαροὶ κι ὅλοι του οἱ καβαλλάροι.

[…]

ὁ ἀδελφὸς τοῦ βασιλέως, Δεμέστικος ὁ Μέγας,
ἦλθεν εἰς τὴν Βελίγοστην μὲ ὅλα του τὰ φουσσᾶτα,
διοῦ ἔμαθεν ἐρχόμεθα νὰ ὑπάγωμεν ἐκεῖσε
τοῦ πιάσειν τὰ διάβατα καὶ ὅλες τὲς κλεισοῦρες
ἐκεῖ εἰς τὴν ράχην τὴν ψηλήν, Μακρὺ Πλάγι τὸ λέγουν.

[…]

Ἐδῶκαν τὰ σαλπίγγια τους κι ἀρχίσαν ν᾿ ἀνεβαίνουν
τὸ ἀνήφορον Μακρυπλαγίου κ᾿ ἦλθαν στὸν Φονεμένον.
[` 369] Κι ὡς ἐπροσκύψαν κ᾿ ἔσωσαν ἀπάνω εἰς τὴν ράχην,
ἐπήδησαν τὰ ἐγκρύμματα ἐκεῖνα τῶν Ρωμαίων,
μὲ ταραχὴν καὶ προθυμίαν ἐδράμαν γὰρ εἰς αὖτα·
διατὶ ἦσαν ἐκεῖνοι πλειότεροι, ἐσπάραξαν τοὺς Φράγκους,
ἕναν δοξόβολον καλὸν τοῦ κατηφόρου ἀπῆλθαν,
ἐσφάζαν καὶ ἐδιώχναν τους τὸ ἀλλάγι τῶν Ρωμαίων.
[` 370] Φωνὴν μεγάλην ἔσυρεν μισὶρ Ἀνσελὴς ἐκεῖνος·
«Παιδία, συντρόφοι, ἐπάνω τους· μηδὲν τοὺς ἐντραποῦμεν».
Κ᾿ οἱ Φράγκοι ἐμεταστάθησαν, στρέφονται εἰς τοὺς
Ρωμαίους,
μὲ τὰ κοντάρια καὶ σπαθία ἐδράμασιν εἰς αὔτους·

Προσέξτε τα υποτιθέμενα λόγια των Τούρκων που χαροποίησαν τον πρίγκηπα Γουλιέλμο, ο οποίος παρουσιάζεται σε αυτό το σημείο ως ο επιτιμήτωρ των Τούρκων που είχαν αδικηθεί από τον «άπιστο» αδελφό του Μιχαήλ Παλαιολόγου Κωνσταντίνο:

Σήμερα, ἀφέντη, ὄρθωσε ὅλα σου τὰ φουσσᾶτα,
καὶ τὸ πρωῒ ἂς κινήσωμεν νὰ ὑπᾶμεν στοὺς Ρωμαίους,
στοῦ βασιλέως τὸν ἀδελφὸν τὸν ἄπιστον ἐκεῖνον·

[…]

«[…] ἀφέντη […] ἔλα μετ΄ἔμας […] κ᾿ ἡμεῖς νὰ πολεμήσωμεν τὸ γένος τῶν Ρωμαίων».

Εδώ σημειώνω ότι όταν οι Ρωμαϊκές δυνάμεις αποβιβάστηκαν στην Λακωνία οι τοπικοί πληθυσμοί που τάχθηκαν αμέσως υπέρ τους ήταν οι Τσάκωνες (για τους οποίους ήδη έχω αναφέρει ότι πολλοί εγκαταστάθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και ναυτολογήθηκαν στον νεοσχηματισθέντα στολίσκο του Μιχαήλ) και οι μονίμως ανυπότακτοι Σλάβοι του Ταϋγέτου (Μηλιγγοί και Εζερίτες) που η γαλλική εκδοχή του Χρονικού του Μορέως περιγράφει ως “un gent de voulenté et n’obeissent a nul seignor” = «ένας πεισματάρης λαός που δεν υπακούει σε κανέναν αφέντη».

Ο άλλος αδελφός του Μιχαήλ, ο Δεσπότης Ιωάννης (που ως Σεβαστοκράτωρ ήταν ο νικητής της μάχης της Πελαγονίας το 1259) πολεμούσε ταυτόχρονα τους Ηπειρώτες στην δυτική Μακεδονία, τους οποίους κατάφερε να εξαναγκάσει σε υποτυπώδη υποταγή και σε συνθήκη ειρήνης που συνοδεύτηκε από τον γάμο του «δεσποτόπουλου» Νικηφόρου με την ανιψιά του Μιχαήλ Η΄ Άννα Παλαιολογίνα.

Η περιγραφή των παραπάνω από τον Nicol:

[Nicol, Last, σλδ 47] The most dangerous enemies of the restored Empire, however, were the westerners, who hoped to re-estabish the Latin Empire. The last effective champion of the Latin cause on what was strictly Byzantine territory was William of Villehardouin, the French Prince of Achaia. William had been taken prisoner at Pelagonia in 1259 and became a hostage for the return of southern Greece to the Byzantine Empire. In 1262 he bought his release by agreeing to hand over to the Emperor certain fortresses in his principality,among them Mistra and the rock and harbour of Monemvasia. These would provide valuable bases for the eventual Byzantine reconquest of the rest of Greece. The agreement was confirmed by solemn oaths; William acted as godfather to one of the Emperor’s sons, and he was granted the Byzantine title of Grand Domestic before returning to Greece. But the agreement was scrapped within the year. For in July 1262 Pope Urban IV absolved Prince William from his pledges on the ground that they had been made to a Greek who was in schism from the Roman Church. The Venetians were quick to rush in with a helping hand to defend their interests in Greece, and Michael VIII was forced into war.

It was a campaign fought on two western fronts against enemies who had been allies on the field of Pelagonia, the Despot of Epiros and the Prince of Achaia. On neither front did the Emperor have more than a limited success. His armies were commanded in northern Greece by his brother John and in the south by his brother Constantine. But they were largely composed of Latin and Turkish mercenaries, and it was hard to keep their pay up to date. In 1264 the Turkish troops deserted to the enemy in the Morea, and much of the work of reconquest that had been achived there was lost in a battle at Makry Plagi. In the north, however, in the same year, the Despot Michael was forced to submit, though only after some bitter and costly fighting. A treaty was signed; and it was agreed that the Despot’s son Nikephoros, recently widowed of his Laskarid wife, should marry the Emperor’s niece Anna Palaiologina. For a time there was peace between Despotate and the Empire. But the defeat of the Emperor’s hopes in the south of Greece was a bitter blow. Moreover the Genoese, who had supplied ships for the enterprise, were roundly beaten by a Venetian fleet near the island of Spetsai (Settepozzi) off the coast of the Morea in 1263.

Όπως, όμως, ήδη ανέφερα παραπάνω ο πιο επικίνδυνος εχθρός του Μιχαήλ Η΄ ήταν δυτικά της Αδριατικής. Όταν τον Αύγουστο του 1261 ο Μιχαήλ στέφθηκε Βασιλεύς Ρωμαίων στην Αγιασοφιά, την ίδια στιγμή, ο Πάπας Ουρβανός Δ΄καλούσε τους «Λατίνους» της Δύσης σε νέα Σταυροφορία με στόχο την επανενθρόνηση του Βαλδουίνου Β΄ στην Κωνσταντινούπολη. Εκείνη τη στιγμή το κάλεσμα του Πάπα βρήκε μικρή απήχηση και ο μόνος ενδιαφερόμενος ήταν ο αφορισμένος από τον Πάπα Μανφρέδος της Σικελίας (νόθος γιος του μισητού στο Βατικανό Φρεδερίκου Β΄), τον οποίο έχω περιγράψει στην προηγούμενη ανάρτηση. Ο Μανφρέδος, στρατηγικά ήταν ο καταλληλότερος άνθρωπος για την ηγεσία της Σταυροφορίας μιας και ήταν γαμπρός του Δεσπότη της Ηπείρου και έλεγχε άμεσα την Κέρκυρα και την Αλβανική ακτή από τον Αυλώνα μέχρι το Δυρράχιο, περιοχές που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως σημείο απόβασης και ορμητήριο της Σταυροφορίας που ήθελε ο Πάπας. Ωστόσο, ήταν τόσο μεγάλη η απέχθεια του Πάπα Ουρβανού Δ΄ για τον Μανφρέδο που δεν μπορούσε να τον χρίσει αρχηγό Σταυροφορίας. Για την ώρα, ο Μιχαήλ Η΄δεν είχε να φοβηθεί μια επικείμενη «Λατινική» Σταυροφορία εναντίον του.

[Nicol, Last, σλδ 48] For the enemies of the restored Byzantine Empire in Greece did not stand alone. Their hostility derived some of its nourishment from further west. Michael VIII with his armies and ships could hold his own against the outposts of western colonialism in the Morea and in the Aegean islands; and he could for a time at least play off Venetians against Genoese. But he was well aware that the real danger to Constantinople came not from the outposts but from the centres of power in Italy, from the Papacy and from King Manfred of Sicily. The last Latin emperor, Baldwin II, had escaped by way of Euboia first to the court of King Manfred, then to Venice, and finally to the papal Curia. The restoration of a schismatic emperor to the throne of Cosntantinople seemed particularly galling to the Papacy, […] Pope Urban IV, who was elected only a month after the event [ρωμαϊκή ανάκτηση Κων/πόλεως], was naturally sympathetic to the dispossessed Emperor Baldwin, and in August 1261, while Michael VIII was being crowned in Constantinople, the new Pope was preaching a crusade for the reconquest of the city and the reinstatement of Baldwin. At the time the response was small. The only western ruler actively interested in such a project was Manfred of Sicily. His kingdom was well placed for an invasion of the Byzantine Empire; he was now a son-in-law of the Despot of Epiros; and he already possessed forward bases in Albania and northern Greece. But Pope Urban could not bring himself to nominate Manfred, the rebellious and excommunicated bastard of Frederick II, as leader of a crusade for the unity of Christendom.

Όπως είπα, για την ώρα ο Μιχαήλ Η΄ δεν είχε να φοβηθεί μια Σταυροφορία εναντίον του. Ωστόσο, ο μεγαλύτερος και πιο επικίνδυνος δυτικός εχθρός του Μιχαήλ δεν είχε ακόμη εμφανιστεί στο προσκήνιο. Αυτός ο επικείμενος τρανός εχθρός και η διπλωματική του εξουδετέρωση από τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο θα είναι τα θέματα των επόμενων αναρτήσεων.

Η συνοπτική ιστορία της περιόδου 1204-1282 #1

Η σημερινή ανάρτηση είναι η πρώτη της σειράς (1204-1261, 1261-1282) όπου θα περιγράψω συνοπτικά την πολιτική ιστορία της περιόδου 1204-1282, δηλαδή της περιόδου από την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204 μέχρι τον θάνατο του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου το 1282. Τα κύρια πολιτικά γεγονότα αυτής της περιόδου είναι ο σχηματισμός των τριών Διαδόχων Ρωμαϊκών κρατών (η Αυτοκρατορία της Νίκαιας, το Δεσποτάτο της Ηπείρου και η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας) και των Φραγκικών κρατών (η Λατινική Αυτοκρατορία, το Βασίλειο της Θεσσαλονίκης, το Πριγκηπάτο της Αχαΐας, το Δουκάτο των Αθηνών, το Δουκάτο του Αρχιπελάγους και οι (Β)Ενετικές κτήσεις του Αιγαίου), ο ανταγωνισμός Νίκαιας και Ηπείρου για την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης, η ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1261 από τον Αλέξιο Στρατηγόπουλο για λογαριασμό του αυτοκράτορα της Νίκαιας Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου, ο σχηματισμός της Παλαιολόγειας Υστεροβυζαντινής Αυτοκρατορίας και οι ευέλικτοι διπλωματικοί χειρισμοί με τους οποίους ο Μιχαήλ Παλαιολόγος κατάφερε να εξουδετερώσει την απειλή του Καρόλου Α΄ του Ανδεγαυού.

Το βιβλίο που θα χρησιμοποιήσω ως βασική πηγή είναι το “The Last Centuries of Byzantium: 1261-1453“ (2η έκδοση CUP, 1993) του Donald M. Nicol.

Αυτό είναι ένα από τα πολλά βιβλία που έχει γράψει ο Nicol για την Υστεροβυζαντινή Περίοδο, την οποία γνώριζε πολύ καλά. Άλλα βιβλία του είναι “The Despotate of Epirus: 1267-1479“, “The Reluctant Emperor: A Biography of John Cantacuzene, Byzantine Emperor and Monk, c.1295-1383“, “Byzantium and Venice: A Study in Diplomatic and Cultural Relations“, “Church and Society in Byzantium” (περιγράφει τα ιδεολογικά ρεύματα της Υστεροβυζαντινής Περιόδου), “The Immortal Emperor: The Life and Legend of Constantine Palaiologos, Last Emperor of the Romans” κλπ.

Από τους «Τελευταίους Αιώνες του Βυζαντίου» (από εδώ και πέρα [Nicol, Last, σλδ]) θα χρησιμοποιήσω τα δύο πρώτα εισαγωγικά κεφάλαια και το ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ που έπεται μετά από αυτά:

1. The Byzantine Empire after the Fourth Crusade (σλδ 1-18)
2. The Empire in exile and its restoration (σλδ 19-37)
3. PART I, The problems of the restored Empire: the reign of Michael VIII Palaiologos, 1261-82 (σλδ 41-89)

Το άλλο βιβλίο του Nicol από το οποίο θα παραθέσω μερικά χωρία είναι το «Δεσποτάτο της Ηπείρου» του (από εδώ και πέρα [Nicol, Despotate, σλδ]).

Αμέσως μετά την Άλωση του 1204 οι Δυτικοί μοιράζουν τα εδάφη της πεπτωκυίας Ρωμανίας με το έγγραφο που είναι γνωστό ως Partitio Romaniae (Μερισμός της Ρωμανίας). Οι τρεις σημαντικές προσωπικότητες των Σταυροφόρων είναι ο αρχηγός της Σταυροφορίας Βονιφάτιος ο Μονφερρατικός, ο ενετός Δόγης Ενρίκος Δάνδολος και ο Κόμης της Φλάνδρας Βαλδουίνος.

Αν και όλοι θα περίμεναν να δουν τον Βονιφάτιο Αυτοκράτορα στην Κωνσταντινούπολη, οι Ενετοί φρόντισαν να υποστηρίξουν του Βαλδουίνο της Φλάνδρας επειδή ήταν πιο εύκολα ελεγχόμενος. Έτσι ο Βαλδουίνος στέφθηκε πρώτος αυτοκράτορας της Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινουπόλεως, ενώ ο Βονιφάτιος έλαβε την δεύτερη μεγαλύτερη πόλη ης Ρωμανίας, ιδρύοντας το Λατινικό Βασίλειο της Θεσσαλονίκης.

Οι Ενετοί έλαβαν την τιμή να στείλουν τον Πρώτο Λατίνο/Καθολικό Πατριάρχη της Κωνσταντινουπόλεως (Θωμάς Μοροζίνι) και, φυσικά, εξασφάλισαν εκείνα τα εδάφη που τους ενδιέφεραν για τα ναυτεμπορικά τους συμφέροντα (Κρήτη, Εύβοια, κλπ). Ο Ενετός Μάρκος Σανούδος ίδρυσε το ημιαυτόνομο Δουκάτο Νάξου/Αρχιπελάγους (θεωρητικά αυτόνομο, αλλά στην πραγματικότητα υπό έμμεσο ενετικό έλεγχο).

Τέλος, οι Γάλλοι (Φράγκοι) Γουλιέλμος Σαμπλίτης (ή Καμπανέζης) και ο Γοδεφρείδος Α΄ Βιλλεαρδουίνος, κατέβηκαν με τα στρατεύματα τους στον νότιο ελλαδικό χώρο και ξεκίνησαν την κατάκτηση των εδαφών του αυτόνομου ηγεμόνα Λέοντα Σγουρού (Πελοπόννησος και Αττικο-Βοιωτία). Ο Σγουρός προσπάθησε να οχυρώσει το πέρασμα των Θερμοπυλών, αλλά τον εγκατέλειψαν οι στρατιώτες του (ήταν αντιπαθής λόγω της δεσποτικής του διακυβέρνησης) και αναγκάστηκε να ταμπουρωθεί στον Ακροκόρινθο. Οι Φράγκοι κατέκτησαν την Αττικο-Βοιωτία και εισήλθαν στην Πελοπόννησο. Μετά την νίκη τους στην Μάχη του Ελαιώνα του Κούντουρα (1205) έγιναν οι de facto άρχοντες της Πελοποννήσου. Ο Σγουρός κατάφερε να αντέξει ταμπουρωμένος στον Ακροκόρινθο μέχρι το 1208. Στην αρχή οι Φράγκοι της Πελοποννήσου ήταν υποτελείς του Βονιφάτιου στην Θεσσαλονίκη. Όταν το Δεσποτάτο της Ηπείρου κατέκτησε την Θεσσαλονίκη το 1224, οι Φράγκοι του Μοριά ανακήρυξαν την περιοχή τους ως αυτόνομο Πριγκηπάτο της Αχαΐας. Με το πέρασμα του χρόνου προέκυψε και το ολοένα και πιο αυτόνομο Δουκάτο της Αθήνας (με πρώτο δούκα τον Όθωνα Ντε Λα Ρος).

Στην Νίκαια της ΒΑ Μικράς Ασίας, ο Θεόδωρος Α΄ Λάσκαρις ίδρυσε το ένα μεγάλο διάδοχο ρωμαϊκό κράτος, ενώ στην Άρτα ο Μιχαήλ Α΄ Κομνηνός Δούκας ίδρυσε το άλλο μεγάλο διάδοχο ρωμαϊκό κράτος. Στην μακρινή Τραπεζούντα του Πόντου, οι εγγονοί του Ανδρόνικου Α΄ Κομνηνού Αλέξιος και Δαβίδ ίδρυσαν την επονομαζόμενη Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας.

Την ίδια στιγμή, ο Τσάρος Καλογιάννης της Βουλγαρίας έσπευσε να προσαρτήσει πρώην βυζαντινά εδάφη από την σημερινή ευρύτερη Μακεδονία.

Έτσι, γύρω στο 1212, ο πολιτικός χάρτης του περιαιγαιακού χώρου είχε διαμορφωθεί ως εξής (τα εδάφη της Λατινικής Αυτοκρατορίας είναι αχρωμάτιστα):

Στην αρχή η αυτοκρατορία της Νίκαιας, όντας ταυτόχρονα εκτεθειμένη σε Λατίνους και Σελτζούκους σε αμφότερα τα σύνορά της, ήταν σε λίγοτερο ευνοϊκή θέση ως προς το Δεσποτάτο της Ηπείρου που ήταν προστατευμένο δυτικά από το Ιόνιο πέλαγος και ανατολικά από την οροσειρά της Πίνδου. Ωστόσο, όπως γράφει και ο Donald Nicol για τον Θεόδωρο Α΄ Λάσκαρι, «για τους -ικανούς- βυζαντινούς αυτοκράτορες, το να πολεμάνε ταυτοχρόνως σε δύο μέτωπα ήταν η δεύτερη φύση τους». Κάποια στιγμή, όπως ήταν αναμενόμενο, προέκυψε μια Λατινο-Σελτζουκική αντινικαιακή συμμαχία. Αμφότεροι οι εχθροί των Νικαιατών το 1214 είχαν αναγνωρίσει ότι η Αυτοκρατορία της Νίκαιας δημιουργήθηκε για να παραμείνει.

[Nicol, Last, σλδ 19] Once Theodore Laskaris had established himself there as emperor and defeated or assimilated his neighbouring rivals, he was faced with the problem of fighting on two sides at once. But to Byzantine emperors this was almost second nature; and, as events were to prove, Nicaea was if anything better than Constantinople for fighting the Seljuq Turks in Asia Minor. The Latin Emperor Baldwin and his brother Henry of Flanders waged a bitter struggle to stifle the Empire of Nicaea at birth, even calling on the help of the Seljuqs. But by 1214 Henry had been forced to recognize that that empire had come to stay. The Seljuq Sultans too were soon obliged to acknowledge that their Greek neighbours were now more united and better organized than for many generations.

Ένα άλλο γεγονός που είχε ευεργητικές συνέπειες για την επιβίωση των Νικαιατών ήταν το ότι ο Βούλγαρος Τσάρος Καλογιάννης αποφάσισε να κινηθεί κατά των Λατίνων. Ο πρώτος Λατίνος Αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης, Βαλδουίνος, αιχμαλωτίστηκε το 1205 από τον Βουλγαρικό στρατό του Καλογιάννη (που αποτελούνταν από Βούλγαρους, Βλάχους και χιλιάδες αβάπτιστους Κουμάνους) καθώς πολιορκούσε την Αδριανούπολη και, από εκείνο το σημείο και έπειτα, εξαφανίζεται από τα αρχεία της ιστορίας. Στον θρόνο της Λατινικής Αυτοκρατορίας κάθισε ο αδελφός του Βαλδουίνου Ενρίκος/Ερρίκος που βασίλεψε μέχρι το 1216. Μετά τον θάνατο και του Ερρίκου, ο θρόνος δόθηκε στον γαμπρό του Ερρίκου Πέτρο των Καπέτων του Κουρτεναί. Φεύγοντας από την Γαλλία, ο Πέτρος πέρασε από το Βατικανό όπου στέφθηκε από τον Πάπα, αλλά δεν έφτασε ποτέ του στην Κωνσταντινούπολη, επειδή έκανε το σφάλμα να αποβιβαστεί στο Δυρράχιο, προσπαθώντας να το κατακτήσει για λογαριασμό των Ενετών. Αφού απέτυχε, επιχείρησε να φτάσει χερσαίως στην Κων/πολη. Κάπου στο «Ἄλβανον» (λόγια εκδοχή του Αρβανού ~ τα ορεινά μέρη μεταξύ του Δυρραχίου και της λίμνης Οχρίδος) , ο Πέτρος του Κουρτεναί συνελήφθη σε ενέδρα από άντρες του Δεσπότη της Ηπείρου Θεόδωρου Κομνηνού Δούκα (διάδοχος και ετεροθαλής αδελφός του ιδρυτή του δεσποτάτου Μιχαήλ, που όμως ξεκίνησε την καριέρα του στην Νίκαια) και πέθανε φυλακισμένος στην Άρτα.

Ο Ακροπολίτης περιγράφει την σύλληψη του Πέτρου του Κουρτεναί από τον Δεσπότη Θεόδωρο στο κεφάλαιο 14, όπου περιγράφει και την περίοδο ακμής και επέκτασης του Δεσποτάτου της Ηπείρου που χαρακτηρίζουν τα πρώτα ενεργητικά χρόνια του Θεόδωρου.

[Ακροπολίτης, 14] Ὁ δὲ Μιχαήλ, ὃν ἱστορήσας ὁ λόγος πέφθακε τῆς Ἠπείρου κατάρξαι καί τινος μέρους τῆς χώρας Ῥωμαίων, τρεῖς κασιγνήτους ἐκέκτητο, τὸν Κωνσταντῖνον, τὸν Θεόδωρον καὶ τὸν Μανουήλ. ὧν ὁ μὲν Θεόδωρος τῷ βασιλεῖ Ῥωμαίων συνῆν Θεοδώρῳ τῷ Λάσκαρι, ὑπηρετῶν αὐτῷ ὡς καὶ οἱ λοιποὶ τῶν Ῥωμαίων. διὰ τοῦτο παρακαλεῖ τὸν βασιλέα Θεόδωρον ὁ Μιχαήλ, ἵνα τοῦτον πρὸς αὐτὸν ἐκπέμψῃ διὰ τὸ μὴ ἔχειν ἔτι παῖδα εἰς ἥβην ἐλθόντα, ἀλλ‘ οὐδὲ γνήσιον–ὁ γὰρ αὐτῷ γεννηθεὶς Μιχαὴλ ἐκ παλλακῆς ἐκείνῳ γεγένηται, περὶ οὗ ἐροῦμεν ἐν τοῖς μετέπειτα– καὶ τοῦ θανάτου δὲ δεδιέναι τὸ ἄωρον· τοὺς γὰρ λοιποὺς τῶν ἀδελφῶν ἀφυεῖς ἐγίνωσκεν εἰς ἀρχήν. τοῦτον δὲ τὸν Θεόδωρον ὁ βασιλεὺς ἐκπέμπει τῷ ἀδελφῷ Μιχαήλ, ὅρκοις πρῶτον ἐμπεδωσάμενος πίστιν δουλείας εἰς τοῦτον φυλάττειν καὶ εἰς τοὺς μετ‘ αὐτὸν τῶν Ῥωμαίων κατάρξοντας. ὃς καὶ ἀφικόμενος συνῆν τῷ ἀδελφῷ Μιχαήλ. μετ‘ οὐ πολὺ δὲ φονεύεται παρά του τῶν ὑπηρετῶν ὁ Μιχαὴλ νύκτωρ ἐπὶ τῆς κλίνης συγκαθεύδων τῇ γυναικί· Ῥωμαῖος δὲ ἦν τῷ φονευτῇ τοὔνομα. ἐπιλαμβάνεται γοῦν τῆς ἐξουσίας ἐκείνου ὁ ἀδελφὸς Θεόδωρος, ἔχων καὶ τοὺς ἀδελφοὺς Κωνσταντῖνον καὶ Μανουήλ. ἄρξαι δὲ βουληθεὶς πάνυ γε ἐπηύξησε τὴν αὐτοῦ ἀρχήν· ἔκ τε γὰρ τῶν Ἰταλῶν οὐκ ὀλίγην χώραν ἐκτήσατο κἀκ τῶν Βουλγάρων πολλήν· τήν τε γὰρ Θεσσαλίαν ὑφ‘ ἑαυτὸν ἐποιήσατο, Ἀχρίδα τε καὶ Πρίλαπον, Ἄλβανόν τε καὶ αὐτὸ τὸ Δυρράχιον· ἔνθα καὶ Πέτρον μετὰ μεγίστης στρατιᾶς ἐξ Ἰταλίας ὁρμώμενον καὶ ὡς πρὸς τὴν Κωνσταντίνου πεποιημένον τὴν δίοδον, ἀνηγορευμένον πρὸς τοῦ πάπα καὶ βασιλέα, αὐτοῦ που γεγενημένον προχειρωσάμενόν τε καὶ αὐτὸ τὸ Δυρράχιον γενναίως κατετροπώσατο. ὁ μὲν οὖν ῥηθεὶς Πέτρος γαμβρὸς ὑπῆρχεν ἐπ‘ ἀδελφῇ τοῦ πρώτως βασιλεύσαντος ἐκ τοῦ Λατίνων μέρους Βαλδουΐνου καὶ τοῦ μετ‘ αὐτὸν Ἐρῆ, ἐκαλεῖτο δὲ ἡ αὐτῶν ἀδελφὴ Ἰολεντία, ἐξ ἧς παῖδες τῷ Πέτρῳ γεγένηνται τρεῖς, ὅ τε Φίλιππος, ὁ Ῥομπέρτος καὶ ὁ Βαλδουῖνος, ὧν ὁ μὲν Ῥομπέρτος καὶ ὁ Βαλδουῖνος τῆς Κωνσταντίνου βεβασιλεύκασι, τοῦ πρώτου αὐτῶν ἀδελφοῦ τοῦ Φιλίππου τῷ ἀδελφῷ Ῥομπέρτῳ τῆς βασιλείας παραχωρήσαν τος. ὑπῆρχον δέ σφισι καὶ ἀδελφαί, ὧν μία Μαρία ἦν, ᾗ συνεζύγη ὁ βασιλεὺς Θεόδωρος. ὁ μὲν οὖν δηλωθεὶς Θεόδωρος, καθὼς εἰρήκειν, τὸ οἰκεῖον παραλαβὼν στράτευμα ἀντιτάττεται τῷ Πέτρῳ, μικρὸν ὑπερπηδήσαντι τὸ Δυρράχιον καὶ ἐν ταῖς τοῦ Ἀλβάνου δυσχωρίαις γεγενημένῳ. νικῶσι γοῦν κατὰ κράτος οἱ τοῦ Κομνηνοῦ Θεοδώρου τὸ τῶν Λατίνων στράτευμα, ὡς πάντας ἄρδην δεσμώτας ποιῆσαι σὺν πᾶσι σκεύεσι, καὶ αὐτὸν δὲ τὸν βασιλέα Πέτρον ἔργον μαχαίρας γενέσθαι. τοῦτο δὴ τότε μέγα Ῥωμαίοις ἐγεγόνει βοήθημα.

Αν και ο Ακροπολίτης αποδίδει την έναρξη του Ηπειρωτικού επεκτατισμού στον Θεόδωρο, ο Nicol στο «Δεσποτάτο της Ηπείρου» γράφει πως ο προκάτοχός του Μιχαήλ ξεκίνησε την επέκταση το 1214, όταν κατάφερε να προσαρτήσει μέρος της Θεσσαλίας και να φτάσει τα βόρεια σύνορά του ως το Δυρράχιο, το οποίο απέσπασε από τους Ενετούς μαζί με την Κέρκυρα. Ο Θεόδωρος ολοκλήρωσε την προσάρτηση όλης της Θεσσαλίας το 1218, προσάρτησε εδάφη βορείως του Δυρραχίου, όπως απέσπασε από τους Βούλγαρους και εδάφη της δυτικής Μακεδονίας (Οχρίδα, Πρίλαπο στο χωρίο του Ακροπολίτη). Η μεγάλη του στιγμή ήταν η κατάληψη της Θεσσαλονίκης τον Δεκέμβριο του 1224 και η κατάλυση του Λατινικού Βασιλείου της Θεσσαλονίκης. Το 1227 στη Θεσσαλονίκη ο Θεόδωρος στέφθηκε επίσημα Βασιλεύς Ρωμαίων από τον Αρχιεπίσκοπο Οχρίδος Δημήτριο Χωματηνό. Από αυτή τη στιγμή αρχίζει ο ανταγωνισμός των δύο Ρωμαίων ηγεμόνων (Νίκαιας και Ηπείρου/Θεσσαλονίκης) για το ποιος είναι ο πραγματικός Βασιλέας [όλων] των Ρωμαίων. Ο Θεόδωρος μετέφερε την πρωτεύουσά του από την Άρτα στην Θεσσαλονίκη και κατάφερε να φτάσει τα όρια της «Αυτοκρατορίας της Θεσσαλονίκης» (όπως πλέον ονομάζουν το κράτος του οι σημερινοί ιστορικοί κατά την βραχεία περίοδο 1224-1230) ανατολικά της Αδριανούπολης. Ο αυτοκράτορας της Νίκαιας Ιωάννης Γ΄ Βατάτζης, όπως ήταν αναμενόμενο, δεν αναγνώρισε τον τίτλο του Θεόδωρου, ενώ ο νικαιάτης Πατριάρχης Γερμανός Β΄ αμφισβήτησε την ικανότητα του αρχιεπισκόπου Οχρίδος Χωματηνού να στέψει κάποιον «Βασιλέα των Ρωμαίων». Ο πολιτικός ανταγωνισμός των δύο διαδόχων ρωμαϊκών κρατών μετατράπηκε σε εκκλησιαστικό ανταγωνισμό ανατολής-δύσης.

Κατά την περίοδο 1224-1229 ο Θεόδωρος Κομνηνός Δούκας ήταν το κύριο ρωμαϊκό φαβορί για την απελευθέρωση της Κωνσταντινουπόλεως.

[Nicol, Despotate, σλδ 4]

Not without reason did the Latins come to regard Michael Doukas as their most perfidious enemy. Within a few years he had broken all his agreements. His army invaded Thessaly, recapturing Larissa and other places. He then attacked Durazzo and Corfu, both of which he had recovered from the Venetians by 1214. When he died, probably early in 1215, it was a fact that he was master of all the land from Naupaktos in the south to Durazzo inthe north. But he also controlled a large part of Thessaly; and, while Arta remained his capital, he had transformed the city of Ioannina into a second centre of administration and defence in Epiros.

Michael was succeeded by his half-brother Theodore Komnenos Doukas. […] His ambition was to make Epiros a base for the reconquest from the Latins first of Thessalonica and then of Constantinople itself. In 1217 he made his name more widely known by ambushing and capturing the newly appointed Latin emperor of Cosntantinople, Peter of Courtenay, who has rashly attempted to reach his capital by the overland route from the west. Then, in a brilliant series of military campaigns, Theodore drove the remaining Latins out of Thessaly and beat back the Bulgarians who had occupied western Macedonia. His armies encircled and laid siege to Thessalonica. Under Theodore the state of Epirus became a serious rival to the Empire of Nicaea. […] The climax of his achievements came in December 1224 when his troops entered Thessaonica. Soon afterwards, perhaps in 1227 [*5], he was crowned emperor of the Romans by the autocephalous archibishop of Ochrida, Demetrios Chomatianos. A second Byzantine Empire in exile had been created.

[*5] σε υποσημείωση παραθέτει εναλλακτικές χρονολογήσεις της στέψης του Θεοδώρου από άλλους μελετητές που κυμαίνονται από τα τέλη του 1224 (δλδ μόλις πήρε την Θεσσαλονίκη) μέχρι τον Απρίλιο του 1228.

Κατά την ίδια περίοδο, οι Νικαιάτες κατάφεραν να διώξουν τους Λατίνους σχεδόν εξ ολοκλήρου από την Μικρά Ασία και, ταυτόχρονα, κατάφεραν να προσαρτήσουν τα δυτικότερα εδάφη της Τραπεζούντας, αποκτώντας πρόσβαση στην δυτικότερη μικρασιατική ακτή του Ευξείνου Πόντου.

Έτσι, γύρω στο 1228, ο πολιτικός χάρτης του περιαιγαιακού χώρου είχε διαμορφωθεί ως εξής:

Η «Αυτοκρατορία της Θεσσαλονίκης» του Θεόδωρου Κομνηνού Δούκα θα αποδειχθεί βραχύβια. Το 1230 καθώς ο Θεόδωρος οδεύει με τον στρατό του προς την Κωνσταντινούπολη, θα υποστεί μια καταστρεπτική ήττα από τους Βούλγαρους του Τσάρου Ιβάν Β΄ Ασέν στην Μάχη της Κλοκοτνίτσας. Ο Θεόδωρος και η οικογένειά του θα αιχμαλωτιστούν και ο Ιβάν Ασέν σε μια επινίκια παλαιοσλαβωνική επιγραφή που έκανε μετά την νίκη του ισχυρίζεται ότι «τέθηκαν υπό την εξουσία του όλα τα εδάφη του Κυρ Θεοδώρου από την Αδριανούπολη μέχρι το Δυρράχιο». Ο αδελφός του Θεόδωρου Μανουήλ κατάφερε να γλιτώσει από την μάχη και να επιστρέψει στη Θεσσαλονίκη, όπου στέφθηκε αυτοκράτορας. Ο Άσεν επέτρεψε στον Μανουήλ μία μικρή αυτόνομη χώρα γύρω από τη Θεσσαλονίκη. Ο Θεόδωρος Κομνηνός δούκας τυφλώθηκε και παρέμεινε επτά έτη φυλακισμένος στην βουλγαρική πρωτεύουσα (Τάρνοβο). Όταν απελευθερώθηκε το 1237, επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη, έρριξε τον αδελφό του από τον θρόνο και κατάφερε ν΄ανεβάσει σ΄αυτόν τον άβουλο γιο του Ιωάννη Κομνηνό Δούκα. Ο ίδιος ο Θεόδωρος δεν μπορούσε να ενθρονιστεί επειδή ήταν τυφλός. Ωστόσο, κατάφερε να εξασκήσει πάλι την εξουσία έμμεσα κατευθύνοντας τον άβουλο γιο του.

Αντίθετα με την εκρηκτική άνοδο και πτώση της αυτοκρατορίας της Θεσσαλονίκης, η αυτοκρατορία της Νίκαιας κατά την ίδια περίοδο έχει κάνει μικρά και σταθερά βήματα, αποκτώντας πρόσβαση στα Βαλκάνια με την προσάρτηση μιας μικρής περιοχής γύρω από την Θρακική Χερσόνησο. Πλέον ο Ιωάννης Βατάτζης μπορεί να αποβιβάζει στρατεύματα στα Βαλκάνια ανενόχλητος.

Γύρω στο 1237, ο πολιτικός χάρτης του περιαιγαιακού χώρου είχε ως εξής:

Η δεκαετία 1240-50 είναι αναμφίβολα η δεκαετία των βαλκανικών κατακτήσεων του Ιωάννη Βατάτζη. Το 1241 πέθανε ο τρανός Βούλγαροτς τσάρος Ιβάν Άσέν αφήνοντας ως διάδοχο τον ανήλικο γιο του. Ο Βατάτζης άδραξε την ευκαιρία και το 1242 έκανε την πρώτη του μεγάλη βαλκανική εκστρατεία, φτάνοντας μέχρι την Θεσσαλονίκη, όπου ο Βατάτζης έπεισε τον Ιωάννη Κ. Δούκα να εγκαταλείψει τον αυτοκρατορικό του τίτλο και να δεχτεί τον τίτλο του Δεσπότη από τον πραγματικό Βασιλέα των Ρωμαίων (Βατάτζης). Ο Βατάτζης δεν πρόλαβε να οργανώσει τις βαλκανικές του κτήσεις όπως θα ήθελε, γιατί χρειάστηκε να επιστρέψει επειγόντως στην Μικρά Ασία. Ένας νέος παντοδύναμος «παίκτης» εμφανίστηκε στην σκακέρα από τα βάθη της Ανατολής: οι Μογγόλοι.

Οι μογγολικές επιδρομές στην Ασία και στα Βαλκάνια είχαν ευεργητικές συνέπειες για την αυτοκρατορία της Νίκαιας, επειδή έβλαψαν τους γειτονικούς αντιπάλους της: τους Σελτζούκους στην Μικρά Ασία και τους Βούλγαρους στα Βαλκάνια. Οι Μογγόλοι λεηλάτησαν την Βουλγαρία επιστρέφοντας από την λεηλασία της Δαλματίας, ενώ οι Σελτζούκοι και η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας αναγκάστηκαν να γίνουν υποτελείς των Μογγόλων.

Γράφει για τα παραπάνω γεγονότα ο Nicol:

[Nicol, Last, σλδ 22-3] In 1241 John Asen of Bulgaria, who had seemed to be favouring the cause of Theodore Doukas, died leaving only an infant son. In 1242 Vatatzes crossed over to Europe with his army and marched on Thessalonica. Theodore’s son John was persuaded to lay aside his imperial crown and to accept instead the rank and title of Despot, graciously conferred upon him by the one true Emperor. The settlement was not as secure as Vatatzes would have wished. But in the end it had to be concluded in a hurry because of news reaching the emperor from Niceaea, which necessitated his immediate return to Asia; and not for another four years was he able to come back.

The news that reached the Emperor in 1242 was that the Mongols has invaded the territory of the Seljuq Sultan and that the Empire of Nicaea was in danger. The Mongol invasions of the Near East and eastern Europe in the thirteenth century were on a scale which must make the battles and rivalries of Greeks and Latins over the possession of Contantinople seem like the squabbles of naughty children. […] Genghis Khan, who has died in 1227, […] Kiev fell to the Mongols in 1240. They then pressed on through Poland, Bohemia and Moravia to Hungary and up to the Adriatic coast, before withdrawing through Serbia and Bulgaria leaving a wake of desolation […]

The Mongol invasion convulsed and devastated most of the developing countries of eastern Europe. But it had little immediate effect on the fate of Constantinople and the eastern Mediterranean. Of the countries within the Byzantine sphere of influence only Bulgaria suffered the attentions of the Mongols. But at the same time another branch of their army had stormed westwards out of Persia into Asia Minor, threatening the Seljuq Turkish Sultanate and so ultimately its western neighbur, the Empire of Nicaea, as well as the Empire of Trebizond. In 1243 the Sultan Kaykhusraw II was defeated in battle by the Mongol general Baichu. He turned for help to his natural enemy, the Emperor of Nicaea; and in the face of the common danger John Vatatzes and the Sultan signed a treaty of alliance. The Emperor of Trebizond, after one defeat, discreetly elected to pay tribute to the Khan of the Mongols and became his vassal. The Seljuqs were soon obliged to do the same to preserve what was left of their identity. […] But the Empire of Nicaea, protected from the horrors ofthe Mongol invasion by the Turks, survived unscathed and indeed stronger and more secure than before as a result of the damage done to its eastern neighbour.

Αφού, λοιπόν, η Νίκαια βγήκε ασκηθής (= ΙΕ συγγενής του αγγλικού όρου unscathed που χρησιμοποιεί ο Nicol) από μια διαδικασία που έβλαψε τους Σελτζούκους και τους Βούλγαρους, το 1246 ο Βατάτζης οδήγησε το στρατό του στην δεύτερη μεγάλη βαλκανική εκστρατεία, η οποία είχε σαν αποτέλεσμα την οριστική προσάρτηση στο Νικαιακό κράτος όλων των εδαφών μέχρι την Έδεσσα και τον Όλυμπο. Ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος διορίστηκε από τον Βατάτζη νικαιακός διοικητής Θεσσαλονίκης, ενω ο γιος του Μιχαήλ (ο μελλοντικός αυτοκράτορας Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος, τότε 21 χρονών), ανέλαβε τις πρώτες στρατιωτικές του ευθύνες στην Μακεδονία ως υφιστάμενος αξιωματικός του πατέρα του.

[Nicol, Last, σλδ 23] Once the storm had blown itself out therefore, John Vatatzes was able to turn his mind to the unresolved problems of the Byzantine world with even greater confidence. In 1246 he crossed over to Europe once again, and within twelve months his army had restored a large of southern Bulgaria to Byzantine rule and completed the work earlier begun at Thessalonica. The city was now deprived of its last vestige of independence from the Empire of Nicaea. An imperial governor was appointed as the Emperor’s deputy. His name was Andronikos Palaiologos, and at the same time his more famous son, Micheal Palaiologos, the future emperor, was given a command in Macedonia.

Έτσι, η Θεσσαλονίκη, πρωτέυουσα της Ρωμαϊκής «Αυτοκρατορίας της Θεσσαλονίκης» (δηλαδή το Δεσποτάτο της Ηπείρου κατά την περίοδο 1224-1230, όσο είχε αυτοκρατορικές διαθέσεις και πρωτεύουσα την Θεσσαλονίκη) πέρασε στα χέρια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας της Νίκαιας. Ωστόσο ο Ακροπολίτης, που έγραψε την ιστορία του για λογαριασμό των Νικαιατών, γράφει (45) πως ο βασιλέας Ιωάννης Βατάτζης, δηλαδή «οι Ρωμαίοι» (Νικαιάτες) πήραν την Θεσσαλονίκη από τους «εναντιόφρονες των Ρωμαίων» (Δεσποτάτο Ηπείρου ~ Αυτοκρατορία Θεσσαλονίκης). Η φράση αυτή είναι τυπική της προσπάθειας ‘-τόσο του Ακροπολίτη όσο και του Παχυμέρη (Νικαιάτες ιστορικοί αμφότεροι)- απορωμαίωσης του Δεσποτάτου της Ηπείρου («αυτοκρατορίας της Θεσσαονίκης»), ώστε να φανούν οι Νικαιάτες ως οι μόνοι «γνήσιοι» διάδοχοι της Ρωμανίας. Αλλού ο Ακροπολίτης γράφει (21) πως οι θεσμοί βασιλείας του Θεόδωρου Κομνηνού Δούκα ήταν «Βουλγαρικώτεροι δηλαδή βαρβαρικώτεροι». Η χρήση του συγκριτικού βαθμού είναι σημαντική: δεν λέει τους ηπειρωτικούς/δυτικούς θεσμούς βούλγαρικούς/βαρβαρικούς, αλλά βουλγαρικότερους ~ βαρβαρικότερους ως προς τους νικαιακούς. Η Gill Page έχει μαζέψει όλα αυτά τα χωρία νικαιακής προπαγάνδας κατά του Δεσποτάτου της Ηπειρου (όσο αυτό είχε αυτοκρατορικές διαθέσεις ως «Ρωμαϊκή αυτοκρατορία της Θεσσαλονίκης») στις σελίδες 101-3. Σημειώνω εδώ ότι η αρίθμηση των χωρίων του Ακροπολίτη της Gill Page δεν είναι η ίδια με αυτή του pdf που κυκλοφορεί στο διαδίκτυο και το οποίο έχιε την ίδια αρίθμηση με την αγγλική μετάφραση της Ruth Macrides. Εγώ ακολουθώ την αρίθμηση της τελευταίας, επειδή συμφωνεί με το pdf που το έχω.

Τα χωρία του Ακροπολίτη που ανέφερα:

[21] βασιλεὺς οὖν ἀναγορευθεὶς ὁ Θεόδωρος βασιλικῶς ἐχρῆτο τοῖς πράγμασι, δεσπότας τε προυβάλλετο καὶ σεβαστοκράτορας μεγάλους τε δομεστίκους, πρωτοβεστιαρίους καὶ τὴν λοιπὴν πᾶσαν τάξιν βασιλικήν. ἀφυῶς δὲ ἔχων περὶ τοὺς τῆς βασιλείας θεσμοὺς Βουλγαρικώτερον ἢ μᾶλλον βαρβαρικώτερον ταῖς ὑποθέσεσι προσεφέρετο, οὐ τάξιν γι νώσκων οὐδὲ κατάστασιν οὐδὲ ὅσα ἐν τοῖς βασιλείοις ἀρχαῖα ἔθιμα καθεστήκασιν.

[45] ἡ μὲν οὖν πόλις Θεσσαλονίκη οὕτως ὑπὸ τὸν βασιλέα γέγονεν Ἰωάννην, μᾶλλον δὲ ὑπὸ Ῥωμαίους· οἱ γὰρ αὐτὴν κρατοῦντες ἐναντιόφρονες Ῥωμαίοις ἐτέλουν.

To 1255, έναν χρόνο μετά τον θάνατο του Ιωάννη Βατάτζη ο πολιτικός χάρτης του περιαιγαιακού χώρου είχε ως εξής:

Ωστόσο, η εξασθένιση της Βουλγαρίας από τις Μογγολικές επιδρομές είχε ευεργητικές συνέπειες και στις πατροπαράδοτες περιοχές του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Μετά την μάχη της Κλοκοτνίτσας αυτές οι περιοχές είχαν καταλήξει ημιαυτόνομες και θεωρητικά υποτελείς του Ιβάν Άσεν. Τώρα πια μπορούσαν πάλι να σηκώσουν αυτόνομα το κεφάλι τους. Ο Μιχαήλ Β΄ Κομνηνός Δούκας (νόθος γιος του ιδρυτή του Δεσποτάτου της Ηπείρου Μιχαήλ και ο ίδιος ηγεμόνας των ηπειρωτικών περιοχών μετά το 1230) θέλησε να εκμεταλλευτεί προς όφελος του Δεσποτάτου της Ηπείρου τον θάνατο του Ιωάννη Βατάτζη (1254) και το γεγονός ότι ο λογιότατος και επιληπτικός γιος του και διάδοχος Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρις ήταν ανίκανος στρατιωτικός.

Η στρατιωτική αριστοκρατία της Νίκαιας που είχε καλομάθει υπό την ηγεσία του ικανότατου Ιωάννη Βατάτζη έβλεπε με μισό μάτι τον νέο απειροπόλεμο αυτοκράτορά της.

[Nicol, Last, σλδ 23-28] In Epiros, the original centre of Greek resistance to the Latins, Michael II, a bastard son of the first Michael Doukas, had taken over what he regarded as his heritage and set up his capital at Arta. He assumed or had acquired from the Emperor of Thessalonica the title of Despot, and the territory over which he ruled came to be called the Despotate of Epiros. Michael II contrived to add Thessaly to Epirus and so to extend his rule over the whole of northern Greece and he exploited the weakness of the Bulgarians to win back much of the country that they had taken over in 1230. It did not at first seem that the Emperor in Nicaea had much to fear from this new arrival on the scene. Thessalonica was now firmly attached to his empire and protected from possible attack by a chain of fortresses in western Macedonia.

[…]

The survival of the Latin Empire in its final years was indeed only made possible by the division and rivalry between its Byzantine enemies. After the death of John Vatatzes the Despotate of Epiros rose from strength to strength, until its position became comparable to that of the Empire of Thessalonica before 1230. If Michael II of Epiros could capture Thessalonica he would be well on the way to Constantinople. The fate of Constantinople could not be decided until the issue between its rival liberators had been settled. The son who succeeded John Vatatzes as Emperor in Nicaea was not the man to grapple with this problem. Theodore II Laskaris was a scholar and a theologian, but not a soldier or a statesman. […] Theodore II was also epileptic. His illness made him the prey of his moods, and he compensated for his nervousness by an autocratic and obstinate temper. He had a morbid suspicion for the aristocracy who had served his father’s administration. He preferred to appoint his own officials from the lower ranks of society. […] He neither sought nor commanded the respect of the aristocracy of Nicaea who had helped to bring the Empire to greatness. They were soon to show their resentment in violent form.

Ο Δεσπότης Μιχαήλ Β΄ κατάφερε να σφυρηλατήσει μια αντινικαιακή συμμαχία με τον Μανφρέδο της Σικελίας και τον Γουλιέλμο Βιλλεχαρδουίνο της Αχαΐας. Εξασφαλίστηκε επίσης η υποστήριξη των ημιαυτόνομων Αλβανών τοπαρχών και της Σερβίας. Στόχος του Μιχαήλ Β΄ ήταν η κατάληψη της Θεσσαλονίκης και κατάφερε να εκτείνει τα σύνορα του αναζωογονημένου Δεσποτάτου της Ηπείρου μέχρι τον Αξιό ποταμό.

[Nicol, Last, σλδ 28] In 1257 Michael of Epirus, assisted by his friends in Serbia and Αlbania, begun a systematic campaign to encircle and capture the city of Thessalonica. The fortified towns to the west and north fo the city, which had been garrisoned by the imperial troops of Nicaea for ten years, fell one by one. Michael pushed his frontiers as far east as the Vardar valley. But a new slant was given to the situation when Michael cast his net further afield fro allies and supporters. Manfred, the bastard son of the late Frederich II, had now come into the possession of the kingdom of Sicily. Like earlier rulers of Sicily and southern Italy, Manfred had his own designs on Greece and Constantinople, and he had personal reasons for disliking the Empire of Nicaea. […] Manfred was therefore willing to give support to Michael of Epiros in his struggle to the death against the Emperor in Nicaea. It was arranged that he should marry Michael’s eldest daughter Helena; her dowry was to consist of the island of Corfu and several other places on the mainland of Epiros, […]

The other foreign ally whose help Michael II enlisted was William of Villehardouin, the French Prince of Achaia and descendant of Geoffrey of Villehardouin, who had first carved out that principality in southern Greece. William was a highly successful soldier who had made himself overlord of Athens and Euboia as well as the Morea. This alliance too was to be secured by a marriage contract. In the summer of 1258 Michael of Epiros gave his second daughter in marriage to Prince William. It seemed as if the whole continent of Greece, backed by the strength of the King of Sicily and further supported by the ruler of Serbia, was now ranged against the Empire of Nicaea.

Ο Μανφρέδος της Σικελίας, πάντοτε το 1257 έστειλε μια «αρμάδα» υπό την ηγεσία του ναυάρχου Φιλίππου Κινάρδι για την κατάληψη της αλβανικής ακτής. Πέρασαν σε σικελικά χέρια το Δυρράχιο, ο Αυλών, τα Κάνινα και, στην ενδοχώρα, το σημαντικό φρούριο Βελλέγραδα (Βελιγράδι/Μπεράτι). Ο Κινάρδι ανέλαβε διοικητής των νέων αλβανικών κτήσεων του Μανφρέδου. Η Κέρκυρα πέρασε επίσης στην κατοχή του Μανφρέδου ως προίκα που έλαβε από τον γάμο του με την κόρη του Δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄Ελένη. Ο Μιχαήλ Β΄ αναγκάστηκε να συμφωνήσει σε αυτές τις παραχωρήσεις προκειμένου να εξασφαλίσει την συμμαχία του Μανφρέδου κατά των Νικαιατών. Αυτές οι σικελικές κτήσεις στην Αλβανία είναι ο πρόδρομος της μεταγενέστερης «Ανδεγαυινής Αλβανίας».

[Nicol, Despotate, σλδ 6-7] The history of Epiros was, however, to be permanently affected by an event that occurred in 1257. In that year Manfred of Hohenstaufen, son of the Emperor Frederick II of Sicily, sent an armada across the sea from Italy and occupied a large stretch of the coast of Albania and New Epiros. Durazzo fell to him as well as the ports of Valona and Kanina and the inland fortress of Berat. Before long he had seized the island of Corfu. These has been prize possessions of the rulers of Epiros. The Despot Michael had been taken by surprise. But he found a way to offset his losses while at the same time winning a powerful ally in his conflict with the Empire of Nicaea. He offered his daughter Helena in marriage to King Manfred. Since her dowry was to consist of most of the places in Epiros which he had already occupied, Manfred was pleased to accept the offer. This unexpected development established a link between Epiros and the south of Italy which was never thereafter to be broken until the Turkish conquest in the fifteenth century.

Είναι μια περίοδος όπου οι τοπικοί αριστοκράτες της ενδοχώρας της σημερινής Αλβανίας (~ «Άλβανον/Άρβανον») έχουν την δυνατότητα «να παίξουν τριπλό παιχνίδι» (Νίκαια, Ήπειρος, Σικελία) διαπραγματευόμενοι την συμμαχία με τις διάφορες πλευρές, με απαίτηση προνομίων και τίτλων. Έτσι ο Ανδρέας Βρανάς ενσωματώθηκε αργότερα στον διοικητικό μηχανισμό του Μανφρέδου ενώ, νωρίτερα, ο άρχοντας του Αρβάνου Γολέμης («Γουλάμος») αμφιταλαντεύτηκε μεταξύ του Δεσποτάτου της Ηπείρου και της αυτοκραοτρίας της Νίκαιας. Πρωτοεμφανίζεται σαν σύμμαχος του Ηπειρώτη Μιχαήλ Β΄που επέδραμε στην νικαιακή δυτική Μακεδονία. Το 1252 άλλαξε στρατόπεδο και συμμάχησε με τους Νικαιάτες και το 1257 ξανάλλαξε στρατόπεδο και επέστρεψε σε συμμαχία με το Δεσποτάτο της Ηπείρου.

Πάμε τώρα στην άλλη μεριά του Αιγαίου.

Τον Αύγουστο του 1258 πέθανε ο αυτοκράτορας της Νίκαιας Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρις αφήνοντας ως επίτροπο και προστάτη του ανήλικού του γιου Ιωάννη τον έμπιστο Γεώργιο Μουζάλωνα. Η στρατιωτική αριστοκρατία της Νίκαιας βρήκε την ευκαιρία για να αντικαταστήσει τον Μουζάλωνα με κάποιον δικό της. Ξέσπασε μια ένοπλη εξέγερση, κατά την οποία, οι Λατίνοι μισθοφόροι που λίγα χρόνια πριν είχαν ως διοικητή τον Μιχαήλ Παλαιολόγο (ο διοικητής αυτών των μισθοφόρων είχε το αξίωμα του Μεγάλου Κον(τ)όσταυλου) σκότωσαν τον Μουζάλωνα. Η αριστοκρατία επέλεξε τον ικανότατο στρατιωτικό Μιχαήλ Παλαιολόγο ως νέο επίτροπο της βασιλείας και προστάτη του ανήλικου Ιωάννη. Μέχρι το τέλος του έτους, ο Μιχαήλ Παλαιολόγος κατάφερε να αναρριχηθεί πρώτα στο αξίωμα του Μεγάλου Δούκα, ύστερα σε αυτό του Δεσπότη (δεύτερο υψηλότερο αξίωμα μετά τον Αυτοκράτορα/Βασιλέα στην Νίκαια) και, στους πρώτους μήνες του 1259 στέφθηκε Συναυτοκράτορας μαζί με τον ανήλικο Ιωάννη από τον Πατριάρχη Αρσένιο. Ως συναυτοκράτορας ο Μιχαήλ Παλαιολόγος έχρισε τον αδελφό του Ιωάννη Σεβαστοκράτορα και Δεσπότη και του ανέθεσε την δύσκολη υπεράσπιση της Θεσσαλονίκης. Ο Ιωάννης Παλαιολόγος, όχι μόνο αποδείχτηκε ικανός αμύντορας, αλλά κατάφερε να επεκτείνει τα νικαιακά όρια προς δυσμάς αιφνιδιάζοντας τις δυνάμεις του Δεσποτάτου της Ηπείρου στην περιοχή της Καστοριάς και καταλαμβάνοντας τη Βελλέγραδα (Μπεράτι) από τον Μανφρέδο. Ο Δεσπότης Μιχαήλ Β΄ αναγκάστηκε να αποτραβηχτεί στον Αυλώνα περιμένοντας τις συμμαχικές ενισχύσεις από την Σικελία (ο Μανφρέδος έστειλε 400 Γερμανούς Ιππότες) και τον Μοριά (οι Φράγκοι και Ρωμαίοι στρατιώτες του Γουλιέλμου), μαζί με τα θεσσαλικά σώματα του Δεσποτάτου που διοικούσε ο Ιωάννης ο Νόθος, γιος του Δεσπότη Μιχαήλ. Την ίδια στιγμή, ο πολυάριθμος στρατός που ο Μιχαήλ Παλαιολόγος είχε αρχίσει να συλλέγει από τον Μάρτιο (που περιελάμβανε μεταξύ άλλων Λατίνους, Ούγγρους, Σέρβους και Βούλγαρους μισθοφόρους, καθώς και Κουμάνους και Τούρκους ιππείς) έφτασε υπό την ηγεσία του Αλέξιου Στρατηγόπουλου στην Θεσσαλονίκη και προστέθηκε στις δυνάμεις του Ιωάννη Παλαιολόγου.

[Nicol, Last, 29] But in August 1258 he [Theodore II Laskaris] died of the illness which had clouded his vision. He left his empire to his eight-year-old son, John Laskaris, under the regency of the Patriarch Arsenios and his own trusted administrator, George Mouzalon. […] The aristocracy had been summoned to the Empror’s deathbed and made to swear an oath of loyalty to a regent they despised. Only ten days later their pent-up bitterness broke out. A conspiracy was formed and, during a memorial service for the Emperor in September 1258, George Mouzalon and his brother were murdered at the altar.

By common consent of the disprized nobility the regency for the infant John Laskaris now passed to a young and vigorous member of their own class, Michael Palaiologos. The Palaiologos family had moved in high circles in Byzantium since the eleventh century. […] His father Andronikos Palaiologos had been sent to govern Thessalonica and had then been appointed Grand Domestic or commander-in-chief of the armies of Nicaea by John Vatatzes, in whose palace Michael had been brought up. […] George Akropolites, who was his [Michael’s] tutor for a while, observed how easily the young man could suit his character to his company, playing the sweet, gay and clever youth with those of his own age, and the mature, wise and responsibleman with his elders. He was ambitious, but his charm and versatility made him popular among his own class […] Michael soon showed himself to be a brilliant soldier and a courageous leader on the field of battle. He was liked by his troops, not least by the Latin mercenaries whose pay had been docked by Theodore Laskaris and whose ranks he came to command as Grand Constable. […] His part in the conspiracy to murder the regent George Mouzalon is difficult to assess though easy to surmise. The agents of the deed were, after all, the Latinmercenaries whose commander was Michael himself. Nor were the assassins punished for their crime by the new regent of the Empire. […] Michael Palaiologos was elected regent and guardian of the boy Emperor. The choise was hailed by the army, by the Church and by the common people, for Michael was evidently the man best qualified to defend the Empire of Nicaea against its enemies. […] In the last four months of 1258 Michael was elevated to the more exalted rank of Grand Duke, and then, having been careful to win the approval of the Patriarch and bishops, to that of Despot, which was next in order to that of Emperor. Finally, in December, […] Michael was proclaimed Emperor. Soon after the start of the year 1259 the Patriarch performed the double coronation of Michael VIII Palaiologos and John IV Laskaris. It did not pass unnoticed that Michael was crowned first.

In the last months of 1258 it was certainly true that the Empire of Nicaea needed an experienced soldier at its head. The coalition of Michael of Epiros with William of Achaia and Manfred of Sicily seemed likely to threaten the possession not only of Thessalonica but even Cosntantinople itself. As soon as he became regent Michael Palaiologos posted reinforcements to Thessalonica under the command of his own brother John, whom he had promoted in rank. In an effort to break up the coalition he sent separate embassies to each of the three parties concerned. They had by then made their plans and the prospect before them was too promising to be laid aside.

[…] Early in 1259, equiped now with all the authority of a Byzantine emperor, Michael made preparation for war on a scale that would have been beyond the imagination of his predecessor. In March a great army was assembled in Thrace. It included mercenary contingents from Hungary, Serbia and Bulgaria, as well as Turkish and Cuman horsemen. By the time it reached Thessalonica, however, the advance guard under John Palaiologos had already struck the first blow against the enemy by surprising Michael of Epiros and his army in the region of Kastoria and driving them across the mountains to the coast. The fortified town of Berat in Albania had been captured. The Despot of Epiros, surprised but not defeated, reassembled his forces at Avlona on the Albanian coast. He then called on the help of his ally across the water. […] Manfred quickly honoured his agreement by sending over 400 German knights to fight for his father-in-law.

Meanwhile his other ally, William of Achaia, had brought his own feudal levy over from the Morea, and the Despot’s son John Doukas had collected an army in Thessaly.

Η στιγμή της μεγάλης σύγκρουσης μεταξύ των Νικαιατών και της Αντινικαιακής Συμμαχίας είχε φτάσει!

Αυτή η σύγκρουση είναι γνωστή ως Μάχη της Πελαγονίας (τέλη Ιούλιου 1259).

Η Gill Page στην σελίδα 200 αναφέρεται στην εθνοτική σύσταση του Μοραΐτικου στρατεύματος που έφερε ο Πρίγκηπας Αχαΐας Γουλιέλμος στην Πελαγονία, παραθέτοντας τις αναφορές από τον Ακροπολίτη και από την Ελληνική και Γαλλική εκδοχή του Χρονικού του Μορέως. Ο Γουλιέλμος, έχοντας γεννηθεί στην Πελοπόννησο ήταν δίγλωσσος. Το ελληνικό χρονικό γράφει ότι μετά την ήττα διαπραγματεύτηκε με τους Νικαιάτες «στα Ρωμαϊκά», ενώ το γαλλικό χρονικό γράφει ότι μιλούσε τα «Γραίκικα» auques bien (= αρκετά καλά).

Ο Ακροπολίτης γράφει (83) ότι ο «Ἁχαΐας πρίγκιψ» Γουλιέλμος έφερε όλον τον στρατό του που αποτελούνταν «από το το Φραγκικό γένος και από τους Ρωμαίους που κατοικούν στην Αχαΐα/Πελοπόννησο ως υποτελείς του, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν Λάκωνες». Αυτό το χωρίο έχει ενδιαφέρον γιατί ο Ακροπολίτης κάνει χρήση της εθνοτικής Ρωμαϊκής ταυτότητας κατά Page. Κατά κανόνα, στην ιστορία του ο Ακροπολίτης προσπαθεί να κάνει νικαιακή προπαγάνδα χρησιμοποιώντας το εθνωνύμιο «Ῥωμαῖοι» με την πολιτική σημασία μόνο για τους Νικαιάτες. Οι Ηπειρώτες κατά κανόνα απορωμαιοποιούνται για λόγους προπαγάνδας και αποκαλούνται «οι άνδρες του αποστάτη Μιχαήλ», «οι δυτικοί», «οἱ ἐνάντιοι τῶν Ῥωμαίων» κλπ. Εδώ του ξεφεύγει μία εθνοτική χρήση του εθνωνυμίου για να προσδιορίσει ως Ρωμαίους άτομα που όχι μόνο δεν είναι υπήκοοι του αυτοκράτορα της Νίκαιας, αλλά πολέμησαν στην Πελαγονία εναντίον του νικαιακού στρατού.

[Ακροπολίτης, 81] Ὁ δὲ ἀποστάτης Μιχαὴλ ἐπεί περ ἑώρα ἤδη οὐκ εἰς καλὸν ἀποβῆναι μέλλειν τούτῳ τὰ πράγματα, ἀντιστῆ ναι ταῖς βασιλικαῖς δυνάμεσιν ἐβεβούλευτο, καὶ πᾶσαν μηχανὴν καὶ πάντα κάλων, τὸ τῆς παροιμίας, κεκίνηκε. καὶ τοὺς μὲν οἰκείους ἁπαξαπλῶς συλλέγδην πάντας συν ήθροισε, συμμαχίαν δὲ οὐ σμικρὰν παρὰ τοῦ ῥηγὸς Σικελίας τοῦ γαμβροῦ αὐτοῦ προσελάβετο· ἀπηρίθμηντο γὰρ οὗτοι εἰς τετρακοσίους ἱππότας, ὅπλοις ἐχυροῖς κατάφρακτοι καὶ ὑψαύχεσιν ἵπποις καὶ ἀγερώχοις ἐποχούμενοι, ἕκαστος τούτων τῶν ἐκ τοῦ σφετέρου γένους ἐκκρίτων τυγχάνοντες. ἅτερος δὲ τούτου γαμβρὸς ὁ Ἀχαΐας πρίγκιψ τὴν πᾶσαν αὐτοῦ στρατιὰν συλλεξάμενος δι‘ ἑαυτοῦ τὴν πρὸς τὸν αὐτοῦ πενθερὸν συμμαχίαν πεποίηται. ἦγε δὲ οὗτος ἀπειροπληθὲς τὸ ὁπλιτικόν· ἔκ τε γὰρ τοῦ Φραγγικοῦ γένους ἐτύγχανε καὶ ἐκ τῶν οἰκητόρων Ῥωμαίων Ἀχαΐας τε καὶ Πελοποννήσου, ὧν οὗτος ἦρχεν· οἱ πλείους δὲ τοῦ τῶν Λακώνων ὑπῆρχον γένους. Συνήθροιστο γοῦν παμπληθὴς στρατιά, καὶ κατὰ τοῦ αὐταδέλφου τοῦ αὐτοκράτορος τοῦ σεβαστοκράτορος Ἰωάννου τὴν ὁρμὴν ἐποιοῦντο. ὁ δὲ–καὶ γὰρ εἶχε τὰς συμβουλὰς ἀγαθὰς ἐκ τοῦ αὐταδέλφου καὶ βασιλέως–στρατηγικῶς τοὺς ἀντιπάλους μετήρχετο. ἐκεῖνος μὲν γὰρ μετὰ τῶν καταφράκτων καὶ θώραξι κεχρημένων δυνάμεων τὰ ἐχυρώτερα τῶν τόπων ἐκράτει, τοῖς δὲ ἐλαφροτέροις τῶν ὁπλιτῶν καὶ οἷς τὸ κινεῖσθαι ῥᾷον ὡς κουφοτέροις τὴν κατὰ τὰς πεδιά δας μάχην πεποιῆσθαι πρὸς τοὺς ἀντιπάλους προστέταχεν. ἦσαν δὲ οὗτοι οἱ μὲν ἐκ Σκυθῶν οἱ δὲ ἐκ Τούρκων, πολλοὶ δὲ καὶ ἐκ τῶν Ῥωμαϊκῶν φύλων, οἷς καὶ μᾶλλον ἡ τοξεία τὸ ἐπιτήδευμα.

Το «μοραΐτικο φουσσάτο» του πρίγκιπος Ἀχαΐας Γουλιέλμου «ἔκ τε γὰρ τοῦ Φραγγικοῦ γένους ἐτύγχανε καὶ ἐκ τῶν οἰκητόρων Ῥωμαίων Ἀχαΐας τε καὶ Πελοποννήσου, ὧν οὗτος ἦρχεν· οἱ πλείους δὲ τοῦ τῶν Λακώνων ὑπῆρχον γένους»(δηλαδή αποτελούνταν από Φράγγους και Ρωμαίους).

Από την άλλη, οι Νικαιακές «ελαφρότερες» δυνάμεις (ψιλοί τοξότες) «ἦσαν δὲ οὗτοι οἱ μὲν ἐκ Σκυθῶν οἱ δὲ ἐκ Τούρκων, πολλοὶ δὲ καὶ ἐκ τῶν Ῥωμαϊκῶν φύλων» (Σκύθες, Τούρκοι, Ρωμαϊκά φύλα).

Η αγγλική μετάφραση του χωρίου από την Ruth Macrides και οι σημειώσεις της:

Οι «Φράγγοι τε και Ρωμαίοι» καβαλλάριοι του Μοραΐτικου φουσσάτου και τα «ρωμαίϊκα» στα οποία διαπραγματεύτηκε ο αιχμαλωτισμένος Γουλιέλμος με τον Σεβαστοκράτορα Ιωάννη Παλαιολόγο μετά την μάχη, από την ελληνική εκδοχή του Χρονικού του Μορέως:

[` 294] Κι ἀφῶν εἶδεν ὁ πρίγκιπας ὅτι ἔφυγε ὁ Δεσπότης
κ᾿ ἐγνώρισε εἰς πληροφορίαν τὸ ἔργον τὸ τοῦ ἐποῖκεν,
κ᾿ ἔμεινεν στὴν Πελαγονίαν οὕτως ἀπεργωμένος,
μόνον μὲ τὰ φουσσᾶτα του ὅπου εἶχε ἐκ τὸν Μορέαν,
κ᾿ ἔξευρεν ὅτι ἔρχετον τοῦ βασιλέως ὁ στόλος
μὲ τὸν Σεβαστοκράτοραν διὰ νὰ τὸν πολεμήσουν·
ὡς φρόνιμος κ᾿ εὐγενικὸς ὅπου ἦτον καὶ στρατιώτης,
κράζει τοὺς κεφαλᾶδες του, τοὺς πρώτους τοῦ φουσσάτου
καὶ ὅλους τοὺς καβαλλαρίους, Φράγκους τε καὶ Ρωμαίους,
καὶ ἄρξετον νὰ τοὺς λαλῇ καὶ νὰ τοὺς συντυχαίνῃ,

[` 308] Καὶ ὅσον ἀποπλήρωσεν ἐτοῦτα ὅπου σᾶς λέγω,
ὁ πρίγκιπας, ὡς φρόνιμος, ρωμαίϊκα τοῦ ἀπεκρίθη·
«Κύρης μου σεβαστοκράτορα καὶ γυναικάδελφέ μου,
πολλὰ ἔχεις τὴν προτίμησιν μεγάλην ἀπὸ ἐμέναν
νὰ λέγῃς καὶ νὰ πολεμῇς, διατὶ εἶμαι εἰς φυλακήν σου.

Πάμε τώρα στην Μάχη της Πελαγονίας.

Οι πηγές μας λένε ότι κάποιοι Φράγκοι ιππότες προσέβαλαν την γυναίκα του Ιωάννη του Νόθου (κόρη του Μεγαλοβλαχίτη = Θεσσαλού Ταρωνά) και, όταν ο τελευταίος πήγε να διαμαρτυρηθεί στον Γουλιέλμο, ο πρίγκιψ Αχαΐας τον προσέλαβε αποκαλώντας τον «άσημο μπάσταρδο» (low-born bastard). Τότε ο Νόθος αυτομόλησε στο αντίπαλο στρατόπεδο και παρέδωσε την Θεσσαλία στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας. Όταν ο Δεσπότης Μιχαήλ έμαθε ότι ο γιος του Ιωάννης αυτομόλησε διέταξε τις ηπειρωτικές δυνάμεις του να αποχωρήσουν εν νυκτί. Έτσι έμειναν να πολεμήσουν μόνοι τους οι Μοραΐτες του Γουλιέλμου και οι Γερμανοί  του Μανφρέδου. Η μάχη έληξε με νίκη των Νικαιατών, οι οποίοι αιχμαλώτησαν και τους ιππότες του Μανφρέδου και τον ίδιο τον πρίγκηπα Γουλιέλμο κάπου κοντά στην Καστοριά. Στη συνέχεια ο νικαιακός στρατός διαιρέθηκε στα δύο και, το ένα κλάσμα υπό την ηγεσία του Ιωάννη Παλαιολόγου έφτασε στην Θεσσαλία, ενώ το άλλο κλάσμα υπό την ηγεσία του Στρατηγόπουλου εισέβαλε στην Ήπειρο και κατέκτησε την Άρτα. Ο Δεσπότης της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄ και η οικογένειά του κατέφυγαν στην Κεφαλονιά.

[Nicol, Last, σλδ 32] The Despot Michael’s son John was provoked to anger by some ofthe French knights andthen taunted as a low-born bastard by William of Villehardouin. He deserted to the enemy. Michael himself, and his other son Nikephoros, abandoned their allies in the night. What battle there was at Pelagonia, apart from the preliminary skirmishes, was fought between John Palaiologos on the one side and the French and German cavalry of Villehardouin and Manfred on the other. They fought with the desperation of men betrayed, but they were outclassed. Some escaped but many were captured. Manfred’s knights were rounded up and surrendered. Villehardouin was found hiding near Kastoriòa and taken prisoner. John Palaiologos followed up his victory by marching into Thessaly, while his colleague, Alexios Strategopoulos, invaded Epiros and captured Arta. Michael of Epiros with his son Nikephoros took refuge in the offshore island of Cephalonia.

Και ενώ εκείνη τη στιγμή όλα έδειχναν πως είχε έρθει το τέλος του Δεσποτάτου της Ηπείρου, έναν χρόνο αργότερα, ο Δεσπότης Μιχαήλ επέστρεψε στην Άρτα, ο γιος του Νικηφόρος γύρισε από την Σικελία με ενισχύσεις και ο Ιωάννης Νόθος επέστρεψε στο ηπειρωτικό μαντρί (φέρνοντας φυσικά μαζί του και την Θεσσαλία). Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος, έναν χρόνο μετά την μάχη της Πελαγονίας έστειλε τον αδελφό του Ιωάννη στην Θεσσαλονίκη (πλέον με το αξλίωμα του Δεσπότη), για να φυλάξει τα σύνορα με το Δεσποτάτο της Ηπείρου.

[Nicol, Last, σλδ 32-3] It looked as if the Despotate of Epiros was no more. The battle of Pelagonia seemed to have settled the issue. [… But …] A sense of urgency was introduced into the situation by the news from Greece that the Despot of Epiros had already managed to undo much of the work done at Pelagonia. Rejoined by his repentant son John Doukas he had found his way back to his capital at Arta in 1260. His other son Nikephoros had collected a company of Italian soldiers from Manfred of Sicily. The inhabitants of Epiros had hailed the return of their native ruler with joy and enthusiasm, and the fallen fortunes of the Despotate were beginning to revive. The emperor Michael VIII took the precaution of sending his brother John, now dignified with the title of Despot, back to Thessalonica to keep guard again over the western approaches.

Ο μόνος χαμένος από την μάχη της Πελαγονίας ήταν το Φραγκικό Πριγκηπάτο της Αχαΐας, γιατί είχε χάσει τον ηγεμόνα του μαζί με πολλούς στρατιώτες. Η αιχμαλωσία του Γουλιέλμου  και των λογάδων του αποδείχτηκε πολύ καλό χαρτί για τους Νικαιάτες, γιατί το 1262 (όταν πια είχε ανακτηθεί η Κωνσταντινούπολη εδώ και ένα χρόνο), ο Γουλιέλμος και οι λογάδες άνδρες του απελευθερώθηκαν με αντάλλαγμα την παραχώρηση της Λακωνίας (Μονεμβασιά, Μυστράς και Μάνη) στους Ρωμαίους. Έτσι το 1262, οι Ρωμαίοι ανακτούν πρόσβαση στην Πελοπόννησο και ο Μυστράς γίνεται το ορμητήριο από το οποίο θα ξεκινήσει η σταδιακή ανάκτηση της Πελοποννήσου.

Το χειμώνα του 1260 ο Μιχαήλ Παλαιολόγος εστίασε όλες τις δυνάμεις του στην ανάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως. Επειδή τα Ενετικά πλοία φρουρούσαν αποτελεσματικά την Προποντίδα, ο Μιχαήλ έκρινε πως χρειαζόταν επειγόντως ένα στόλο, γιατί πίστευε πως η ανάκτηση της Κων/πόλεως προϋπέθετε την εξουδετέρωση του Ενετικού στόλου. Τότε εμφανίστηκαν στην αυλή του οι Γενοβέζοι προτείνοντας στον Μιχαήλ την εξής συμφωνία: αν τους παραχωρούσε την πόλη της Σμύρνης και τα προνόμια και την ιδιοκτησία των Ενετών στα βυζαντινά μέρη, θα του έδιναν 50 πλοία. Στις 13 Μαρτίου 1261, η συμφωνία επικυρώθηκε με την Συνθήκη του Νυμφαίου.

Δυστυχώς, όταν ο Μιχαήλ  Παλαιολόγος υπέγραφε την Συνθήκη του Νυμφαίου δεν ήξερε ότι λίγους μήνες αργότερα θα έπαιρνε την Βασιλίδα των Πόλεων εντελώς απρόβλεπτα και τυχαία, χωρίς την ανάγκη του γενοβέζικου στολίσκου!

Τον Ιούλιο του 1261, καθώς ο Αλέξιος Στρατηγόπουλος είχε υπό την ηγεσία του μια μικρή ομάδα 800 ανδρών (οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν Κουμάνοι) σε μια αποστολή ρουτίνας που αφορούσε την επίβλεψη της Ρωμαιο-Βουλγαρικής μεθορίου, έμαθε από γηγενείς «θεληματάριους» της Σηλυμβρίας (ο όρος «θεληματάριοι» είναι του Παχυμέρη και περιγράφει λατινοκρατούμενους εθνοτικούς Ρωμαίους, ασταθούς νομιμοφροσύνης, αλλά που βοηθούσαν κρυφά τους Ρωμαίους, όταν δεν είχαν φόβο να χάσουν το κεφάλι τους) ότι ο λατινικός στρατός της Κων/πόλεως και ο Ενετικός στόλος έλειπαν σε εκστρατεία και ότι η Κων/πολη ήταν εντελώς απροστάτευτη. Επιπρόσθετα, οι θεληματάριοι του έδειξαν ένα μυστικό πέρασμα από το οποίο μπορούσε να εισέλθει στην Κωνσταντινούπολη. Ο Στρατηγόπουλος μαζί με μια μικρή ομάδα εισήλθε νύχτα από το μυστικό πέρασμα και κατάφερε να ανοίξει από μέσα μια πύλη, από την οποία μπήκε το υπόλοιπο στράτευμα.

Η περιγραφή της Gill Page της κατηγορίας «θεληματάριοι» (σλσ 113-114):

Εδώ έχουμε άλλη μια χρήση της εθνοτικής Ρωμαϊκής ταυτότητας. Οι θεληματάριοι δεν ήταν ούτε πολιτικοί Ρωμαίοι (= Νικαιάτες), ούτε η «γνώμη» τους ήταν μονίμως υπέρ των Ρωμαίων (= Νικαιατών). Ωστόσο ήταν εθνοτικά Ρωμαίοι λόγω καταγωγής, γλώσσας, θρησκείας κλπ («αὐτοῖς οὖσι Ῥωμαίοις»).

[Παχυμέρης] Ἦσαν δέ τινες κατοικοῦντες ἀπὸ Χρυσείας τε καὶ ἐπέκεινα, ἀνέτους τὰς γνώμας ἔχοντες, εἴτε πρὸς Ῥωμαίους εἴτε πρὸς Ἰταλοὺς ἐθέλοιεν ἀποκλίνειν, τῶν μὲν Ῥωμαίων προσκειμένων αὐτοῖς οὖσι Ῥωμαίοις, τῶν δ‘ Ἰταλῶν φυλακὴν ἐκ τούτων πιστευόντων ἔχειν διὰ τὸ πρὸς αὐτοὺς σύνηθες· οὐ γὰρ ἦν ἑτέροις πιστεύειν. Τὸ δὲ καὶ τοὺς κατοικοῦντας ἐκδιῶξαι, μὴ καὶ κίνδυνος ἐκ τῆς ἐρημίας προσέσται. Ἦσαν γοῦν μεταξὺ Ῥωμαίων καὶ Ἰταλῶν καὶ διὰτοῦτο ἐκέκληντο καὶ θεληματάριοι, τὴν ἔξω τῆς πόλεως γῆν καρπιζόμενοι καὶ διαζῶντες ἐκεῖθεν καὶ παρ‘ ἀμφοτέρων εἰς ἄνεσιν μένοντες, χρῃζόντων ἑκατέρων τῆς ἐκείνων ἀγάπης, ὡς ἄν γε μὴ βλάπτοιντο·

Η ανάκτηση της Πόλεως έγινε τόσο ξαφνικά, ώστε ο Λατίνος αυτοκράτορας Βαλδουίνος Β΄ που κοιμόταν στο παλάτι των Βλαχερνών ίσα ίσα που πρόλαβε να μπουκάρει σε ενα ενετικό πλοίο που έφευγε για την Εύβοια, αφήνοντας πίσω τα αυτοκρατορικά του παράσημα (στέμμα και σκήπτρο).

Όταν η Ευλογία ξύπνησε τον αδελφό της Μιχαήλ Η΄ και του είπε τα νέα, ο τελευταίος νόμιζε ότι του έκανε πλάκα! 🙂

Τρεις εβδομάδες αργότερα (15 Αυγούστου 1261), ο Μιχαήλ Η΄ μπήκε για πρώτη φορά στη ζωή του στην Κωνσταντινούπολη, οπου ο Πατριάρχης Αρσένιος τον έστεψε Αυτοκράτορα. Λίγους μήνες αργότερα, ο Μιχαήλ έβαλε να τυφλώσουν τον μικρό Ιωάννη Λάσκαρι (νόμιμος διάδοχος του πατέρα του Θεόδωρου Β΄ Λάσκαρι), για να μην προκύψουν προβλήματα διαδοχής στο μέλλον.

Η Βασιλίδα των Πόλεων ήταν πάλι Ρωμαϊκή! Η αυτοκρατορία της Νίκαιας, από αυτήν την στιγμή και μετά, δίνει την θέση της στην ανασυσταθείσα Παλαιολόγειο Αυτοκρατορία, η οποία γύρω στο 1261 είχε τα παρακάτω σύνορα:

[Nicol, Last, σλδ 33-37] In the winter of 1260 Michael VIII applied all his very considerable diplomatic and military talents to the recovery of Constantinople. Every frontier must be secured, every possible enemy pacified, and every contingency foreseen. Treaties were signed with the Seljuq Turks, the Mongols and the Bulgarians. But Michael’s greatest triumph was to discover allies who could help him break the Venetian defences of Constantinople by sea. The Genoese, ever the rivals of Venice in the trade of the eastern Mediterranean […] they were desperate to find new markets and eager to score over the Venetians in any quarter. If their own chroniclers are to be believed, it was the Genoese themselves who took the initiative in offering their services to the Emperor Michael. Had they not done so it seems probable that he would have invited them in any case. […] Negotiations took place in secret, and on 13 March 1261 a treaty was drawn up at Nymphaion where the Emperor had been spending the winter. It was ratified at Genoa on 10 July.

The Treaty of Nymphaion postulated a permanent alliance between Byzantines and Genoese directed against Venice. Genoa was to put up to 50 ships at the Emperor’s disposal. In return, assuming victory over the Venetian fleet at Constantinople, the merchants of Genoa were to inherit all the concessions formerly enjoyed by the Venetians in Byzantine waters. They would have the right to trade duty-free inall parts of the Byzantine Empire; they would have a monopoly of access to the ports of the Black Sea; they would be granted their own commercial quarter in Constantinople, in Thessalonica and in the other major ports of the Empire; and they would be given absolute possession of the city of Smyrna. All this was a heavy price to pay for the hire of 50 ships. […] For it [the Treaty of Nymphaion] laid the foundations of the Genoese commercial empire in the eastern Mediterranean and the Black Sea, […] After 1261 the trade and economy of Byzantium was to be at the mercy not of one Italian republic but of two, until the resources of the Empire were drained dry and its resistance was at an end.

It was an irony of history that the alliance between Nicaea and Genoa, designed to furnish the necessary ships for an attack on Constantinople, should ever have been concluded. For only a few weeks after it had been signed Constantinople fell without the help or the use of any fleet at all. The recovery of the capital, which had become the raison d’être of the Empire of Nicaea, was achived in the end almost by accident. In July 1261, when his latest truce with the Emperor Baldwin had still a month to run, Michael VIII had sent his general Alexios Stategopoulos with a small army over to Thrace. They were to patrol the Bulgarian frontier and spy out the defences of Constantinople on the land side. When he reached Selymbria on the coast some 30 miles west of the city, Strategopoulos learnt from some of the local farmers that almost all the Latin garrison and Venetian fleet were at the moment away on a raiding party in the Black Sea. The city lay undefended except by its massive walls. But Strategopoulos was told of a secret passage under the walls and of a spot where scaling-ladders could probably be erected. The opportunity seemed to good to miss, and in the dead of night Strategopoulos and some of his soldiers made their way, guided by the locals, under or over the walls. They surprised the guard at the Gate of the Fountain and hacked it open from inside before the alarm could be raised. On 25 July a Byzantine army was once again in possesion of a part of Constantinople.

[…] There was some fighting in the streets, but by the break of day it was seen that the Byzantines had taken control of the land walls. The Latin Emperor Baldwin was asleep in the Blachernai Palace at the northern end of the walls. He was roused by the noise and confusion, and as the Byzantine troops advanced upon him he gave up all hope and ran down to the harbour, where he boarded a Venetian merchant ship and sailed way to Euboia. His escape was so abrupt that he had no time to pack his crown and sceptre; they were found abandoned in the palace. To forestall the return of the Latins from the Black Sea, Strategopoulos acred on the advice of onw of the Greek inhabitants of the city and set fire to the buildings and warehouses of the Venetians along the Golden Horn; […] All that the Venetians could do was to salvage what was left from the flames and sail away. Refugees swarmed aoard the ships and the fleet made off for the Venetian island of Euboia.

[…] The Emperor Michael VIII was asleep in his camp at Meteorion some 200 miles away when the good news was brought to him. The first to hear it was his sister Eulogia. She woke him gently by tickling his toes and announced that he was master of Constantinople. At first Michael refused to believe the story.

[…] Not until three weeks later, when he had made fitting preparations for moving the seat of the Byzantine government back to its proper home, did Michael make the journey to Cosntantinople. On 15 August 1261, the Feast of the Dormition of the Virgin, he enetered the Golden Gate at the southwest corner of the city, and from there, after a prayer of thanksgiving, walked in solemn procession to the cathedral of St Sophia. It was through the Golden Gate that emperors returning in triumph from war were accustomed to re-enter their capital. But the entry of Michael Palaiologos, an emperor who had been born in exile and who had never seen the city, was of a different nature. […] When the liturgy had been celebrated in St. Sophia, the Patriarch Arsenios performed a second coronation ceremony. Michael and his wife Theodora were crowned Emperor and Empress, and their son, aged two, was proclaimed heir-presumptive to the throne. The legitimate Emperor, the young John IV Laskaris, had been left neglected in Nicaea. Within a few months he was to be blinded and confined to a castle on the Sea of Marmora. Tradition had it that blindness disqualified a man for the role of Byzantine Emperor. [ …] The dynasty of Laskaris, which had held the pass for 57 years, was to be repalced by the dynasty of Palaiologos.

Στις επόμενες αναρτήσεις θα περιγράψω το υπόλοιπο της βασιλείας του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου μέχρι τον θάνατό του το 1282. Η επόμενη (δεύτερη) ανάρτηση, ειδκότερα, θα έχει ως θέμα την πρώτη εξαετία μετά την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης (1261-1267).