Εθνολογικές παρατηρήσεις στην Ιστορία του Ατταλειάτη #1

Αυτή θα είναι η πρώτη ανάρτηση με θέμα την εθνολογική διερεύνηση της Ιστορίας του Μιχαήλ Ατταλειάτη. Σε αυτήν την ανάρτηση θα περιγράψω το υλικό εθνολογικού ενδιαφέροντος που έχω συλλέξει από το πρώτο μέρος της ιστορίας, μέχρι και τον θάνατο του καθηρημένου και τυφλωμένου Ρωμανού Διογένη το 1072. Στην δεύτερη ανάρτηση της σειράς θα περιγράψω το αντίστοιχο υλικό από το υπόλοιπο της Ιστορίας. Διαίρεσα έτσι την Ιστορία επειδή σε αυτό το σημείο έτυχε να τελειώσει το εκατόφυλλο τετράδιο, στο οποίο κρατούσα τις -όχι μόνο εθνολογικές- σημειώσεις από την ανάγνωση της Ιστορίας.

Η πρώτη φορά που διάβασα την Ιστορία του Ατταλειάτη ήταν το καλοκαίρι του 2014, όταν έτυχε να αγοράσω την δίγλωσση έκδοση της Ιστορίας (ελληνικό πρωτότυπο κείμενο, αγγλική μετάφραση, σημειώσεις) που ετοίμασαν ο Αντώνης Καλδέλλης και ο Δημήτρης Κράλλης: “The History, Michael Attaleiates“ (Dumbarton Oaks Medieval Library, Harvard University Press, 2012). Σε εκείνη την πρώτη ανάγνωση, οι σημειώσεις που έκανα από όλη την Ιστορία ήταν όλες κι όλες 19 σελίδες. Η σκέψη «πως δεν το πρόσεξα την πρώτη φορά» προέκυψε πολλάκις κατά δεύτερη ανάγνωση, επιβεβαιώνοντας τη σολώνεια ρήση «γηράσκω δ΄ἀεὶ πολλὰ διδασκόμενος».

Η κεφαλαιοποίηση των χωρίων του Ατταλειάτη που θα παραθέσω είναι αυτή των Καλδέλλη-Κράλλη που διαίρεσαν την Ιστορία σε 36 κεφάλαια και το κάθε κεφάλαιο σε παραγράφους. Έτσι όταν γράφω λ.χ. [14.1] εννοώ την 1η παράγραφο του 14ου κεφαλαίου κατά την κεφαλαιοποίηση Καλδέλλη-Κράλλη.

Το πρωτότυπο κείμενο της Ιστορίας του Μιχαήλ Ατταλειάτη μπορείτε να το κατεβάσετε από εδώ.

Ο Ατταλειάτης πρέπει να ολοκλήρωσε τη συγγραφή της Ιστορίας του κατά το τελευταίο έτος της βασιλείας του Νικηφόρου Βοτανειάτη (1081) , λίγο πριν το πραξικόπημα του Αλέξιου Κομνηνού. Αυτό φαίνεται από το ότι ο Ατταλειάτης αφιερώνει την Ιστορία του στον Βοτανειάτη, η διήγησή του καλύπτει την περίοδο 1034-1079, δηλαδή τελειώνει στο πρώτο έτος της βασιλείας του Βοτανειάτη, παρουσιάζοντας τον τελευταίο ως τον «σωτήρα» της αυτοκρατορίας και, τέλος, από ορισμένα χωρία με ανδραγαθήματα του Βοτανειάτη πριν γίνει αυτοκράτορας, τα οποία κραυγάζουν ότι έχουν προστεθεί μεταγενέστερα σε σχέση με το κείμενο στο οποίο ενσωματώθηκαν.

Ο Ατταλειάτης πρέπει να γεννήθηκε γύρω στο 1025, μάλλον στην Αττάλεια της Μικράς Ασίας (όπως μαρτυρεί το επώνυμό του και το γεγονός ότι λέει πως δεν ήταν γένει Κωνσταντινουπολίτης, αλλά επαρχιώτης). Έφτασε κάποια στιγμή στην Κωνσταντινούπολη για ανώτερες σπουδές (κλασική παιδεία και εξειδίκευση στην νομική επιστήμη) και ξεκίνησε την σταδιοδρομία του ως απλός νομικός στην Βασιλεύουσα. Σταδιακά αναρριχήθηκε στον τομέα του μέχρι που κάποια στιγμή κατά τα τελευταία χρόνια της βασιλείας Κωνσταντίνου Ι΄ Δούκα έγινε συγκλητικός και το 1067 ήταν ένας από τους δικαστές που δίκασαν (και εν τέλει αθώωσαν με συναίνεση της αυτοκράτειρας Ευδοκίας) τον Ρωμανό Δ΄Διογένη (λίγο πριν γίνει αυτοκράτορας) για απόπειρα σφετερισμού του θρόνου. Ο Ατταλειάτης ως «στρατιωτικός κριτής» (~ στρατοδίκης) ακολούθησε τον Διογένη στις τρεις διαδοχικές ανατολικές εκστρατείες του (1068, 1069, 1071), η τελευταία από τις οποίες τελείωσε με την ταπεινωτική ρωμαϊκή ήττα στη μάχη του Μαντζικέρτ (τέλη Αυγούστου 1071), που είχε ως συνέπεια την αιχμαλωσία του ίδιου του Ρωμανού Διογένη στους Σελτζούκους Τούρκους. Ο Σουλτάνος Αλπ Αρσλάν φέρθηκε εντιμότατα και φιλικότατα στον δορυάλωτο βασιλέα των Ρωμαίων, ο οποίος ατιμώθηκε, τυφλώθηκε (και εν τέλει απεβίωσε) όταν επέστρεψε σε ρωμαϊκό έδαφος, από την ίδια του τη γυναίκα (Ευδοκία) και τον κουνιάδο της Καίσαρα Ιωάννη Δούκα, οι οποίοι ανέβασαν στον θρόνο τον γιο της Ευδοκίας Μιχαήλ Ζ΄. Για να επιβιώσει κοινωνικά, ο Ατταλειάτης αναγκάστηκε να παρουσιαστεί ως φίλος του νέου καθεστώτος (το οποίο όμως περιγράφει με τα χειρότερα λόγια στην Ιστορία του) και, με αυτή του τη μάσκα, αφιέρωσε στον Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα το «Πόνημα Νομικόν», μια σύνοψη των «Βασιλικών» (ο Ιουστινιάνειος Κώδιξ στα Ελληνικά μαζί με την μεταϊουστινιάνεια νομοθεσία). Τελικά, όπως ήδη ανέφερα, ο Ατταλειάτης προσπάθησε ακόμα μια φορά να προσαρμοστεί στην ενθρόνιση του Νικηφόρου Βοτανειάτη, αφιερώνοντάς του την Ιστορία.

Ο Ατταλειάτης δεν έχει ακόμα λάβει την αρμόζουσα προσοχή των μελετετών. Το σύνηθες ενδιαφέρον για τον Ατταλειάτη εστιάζεται λίγο πολύ στη μάχη του Μαντζικέρτ, επειδή την διηγείται ως αυτόπτης μάρτυρας.

Στην Ιστορία του περιγράφει τα γεγονότα της περιόδου 1034-1079, έχοντας ως βασικό στόχο την διαλεύκανση των αιτίων που προκάλεσαν την ταχεία παρακμή της Ρωμανίας κατ΄αυτήν την περίοδο. Ενώ γύρω στο 1030 η Ρωμανία ήταν το ισχυρότερο κράτος της Μεσογείου, γύρω στο 1080 περιβάλλεται από «ὠδῖνες θανάτου», για να χρησιμοποιήσω μια βιβλική φράση που χρησιμοποιεί ο ίδιος ο Ατταλειάτης ([24.5] περιέσχον γὰρ ἡμᾶς ὠδῖνες θανάτου), παρμένη από το Β΄ Βασιλειών, 22:6 («ὠδῖνες θανάτου ἐκύκλωσαν με, προέφθασαν με σκληρότητες θανάτου»). Η αποτυχία της αυτοκρατορικής πολιτικής κατά την περίοδο που περιγράφει ο Ατταλειάτης είναι το θέμα του βιβλίου του Δημήτρη Κράλλη “Michael Attaleiates and the Politics of Imperial Decline in Eleventh-Century Byzantium“ (ACMRS, 2012). Αξίζει μια ξεχωριστή ανάρτηση γι΄αυτό το θέμα, γιατί εγώ εδώ θα ασχοληθώ μόνο με ταυτοτικά ζητήματα. Αναφέρω συνοπτικά ορισμένα  από τα αίτια παρακμής που προσδιορίζει ο Ατταλειάτης: δυσβουλία (κακές συμβουλές και κακοί συλλογισμοί), ολιγωρία και μη αξιοποίηση ευκαιριών, παραμέληση του στρατού (τόσο αγυμνασία όσο και φειδωλία [= τσιγκουνιά] στο θέμα του στρατιωτικού οψωνιασμού [= πληρωμή/ανεφοδιασμός]) και μη εφαρμογή των τακτικών μεθόδων στις εκστρατείες, ιδιοτέλεια και έλλειψη ενδιαφέροντος για το Κοινό Συμφέρον, η ανέλιξη σε παραδυναστεύουσα θέση «λαμογίων» οι οποίοι έθισαν όλη την κοινωνία στην διαπλοκή κλπ.

Θα παραθέσω μόνο ένα ενδιαφέρον χωρίο του Ατταλειάτη για το πως «ἅπαν τὸ Ῥωμαϊκὸν [γένος]» (~ όλο το Ρωμέικο) προσεθίστηκε στην διαπλοκή από λίγα παραδυναστεύοντα «λαμόγια» κατά τη βασιλεία του Κωνσταντίνου Ι’ Δούκα:

[13.9-10] Διὰ δὴ ταῦτα καὶ συκοφαντικαῖς ἐπηρείαις καὶ σοφιστικαῖς μεθόδοις καὶ δικανικῶν προβλημάτων ἑσμῷ καὶ σεκρετικῶν ζητημάτων ἐπιπλοκαῖς τὸ Ῥωμαϊκὸν ἐκλονεῖτο καὶ κοινὴ μελέτη τοῖς ἅπασι τὸ κατορθῶσαι τὰ τοιαῦτα ἐγίνετο, ὡς καὶ αὐτοὺς στρατιώτας μεταβαλεῖν καὶ μεταμαθεῖν τὰ πρὸς τὴν τούτων γνῶσιν παράγοντα. […] καῖ κατὰ σφᾶς αὐτὰς ἀρετὴ καὶ κακία περὶ τὸ αὐτὸ ὑποκείμενον μονονουχὶ ἐστασίαζον, ἐνίκα δὲ παρὰ πολλὰς ψήφους τὸ δυσπαθοῦν, ὅσῳ καὶ πλείονι μερίδι ἐφήπλωτο. […]

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Γι΄αυτό και το Ρωμέικο κλονίστηκε από συκοφαντικές επήρειες και σοφιστικές μεθόδους και εσμούς (= σμήνη) δικανικών προβλημάτων και από επιπλοκές σεκρετικών (= γραφειοκρατικών) ζητημάτων και έγινε κοινή μελέτη σε όλους η απόκτηση δεξιότητας σε αυτά τα ζητήματα [διαπλοκής]. Ακόμα και οι στρατιώτες μετέβαλαν τη συμπεριφορά τους και άρχισαν να μαθαίνουν αυτά που παράγουν γνώση σε αυτά τα ζητήματα [διαπλοκής]. […] Και έτσι, στο ίδιο υποκείμενο η αρετή και η κακία αλληλομαχούσαν συνεχώς, με την χειρότερη να επικρατεί με διαφορά πολλών ψήφων, αφού ήταν αυτή που εφαπλώθηκε στην πλείονα μερίδα [του πληθυσμού].

Υπάρχουν κάποια άλλα χωρία στα οποία ο Ατταλειάτης φαίνεται να αμφιταλαντεύεται μεταξύ του ορθολογισμού και του Χριστιανικού Δόγματος και αυτά τα χωρία πιστεύω πως πρέπει να συγκριθούν με αντίστοιχα χωρία του συγχρόνου του Μιχαήλ Ψελλού. Στο κεφάλαιο 15 για τον μεγάλο σεισμό που συνέβη τον Σεπτέμβριο 1063 θέτει προσεκτικά ορισμένα ερωτήματα: ο σεισμός είναι έργο θεού ή «αὐτόματος»; Αν είναι έργο θεού τοτέ γιατί γκρεμίζονται και οι εκκλησίες;

Ο Ατταλειάτης παρατηρεί πως ο σεισμός γκρέμισε τόσο το «ἑλληνικὸν ἱερὸν» της Κυζίκου (το οποίο περιγράφει ως μέγιστο αξιοθέατο) όσο και τις διάσημες εκκλησίες της γειτονικής Νίκαιας, σε μία από τις οποίες συνέβη η περίφημη Σύνοδος της Νίκαιας το 325.

[15.3] Ἐν δὲ τῷ Ἑλλησπόντῶ ἡ Κύζικος, ὁπότε καὶ τὸ ἐν αὐτῇ ἑλληνικὸν ἱερὸν κατεσείσθη καὶ τῷ πλείστῳ μέρει κατέπεσε, μέγιστον ὂν χρῆμα πρὸς θέαν […]

[15.5] Μετὰ δὲ τὴν διετίαν σεισμοῦ γενομένου μείζονος μὲν τῶν μετὰ ταῦτα συχνῶν, ἐλάττονος δὲ τοῦ πρώην μεγίστου, πέπονθε πτῶσιν ἡ κατὰ Βιθυνίαν Νίκαια καὶ πανωλεθρίαν μικροῦ δεῖν καὶ καταστροφὴν παντελῆ, οἱ γὰρ ἐπισημότατοι ταύτης ναοὶ καὶ μέγιστοι, ὅ τ΄ἐπ΄ὀνόματι τῆς τοῦ Θεοῦ λόγου Σοφίας καθιδρυμένος καὶ καθιερωμένος τῇ μητροπόλει καὶ ὁ τῶν Ἁγίων Πατέρων, ἔνθαπερ ἡ κατὰ τοῦ Ἀρείου σύνοδος τοῖς ὁσιωτάτοις καὶ ὀρθοδόξοις ἐβεβαιώθη πατράσι καὶ τὸ ὀρθότομον ἐπαρρησιάσθη καὶ τηλαυγέστερον ἡλίου διέλαμψε,

Στο κεφάλαιο 24 που κάνει την σύγκριση μεταξύ των «πάλαι καὶ νῦν Ῥωμαίων», καταλήγει στο συμπέρασμα πως ο Θεός έδειξε εύνοια στους αρχαίους Ρωμαίους, επειδή ήταν ενάρετοι ασχέτως της «δυσσεβείας» τους. Κάτι ανάλογο υπαινίσσεται ασαφώς για τους Σελτζούκους Τούρκους μετά τη νίκη τους στη μάχη του Μαντζικίερτ. Οι «δυσσεβείς» [για τους Χριστιανούς] μουσουλμάνοι Τούρκοι έδειξαν ευσέβεια, ευχαριστώντας αμέσως τον Θεό τους [Αλλάχ] για τη νίκη τους πριν αρχίσουν τις γιορτές και ο μουσουλμάνος Σουλτάνος, μεταχειριζόμενος εντίμως και φιλικά τον αιχμαλωτισμένο Ρωμανό Διογένη (τον περιποιήθηκε ως σύνδειπνο και σύνθρονό του), εφάρμοσε τον θείο [χριστιανικό] νόμο «ἀγαπᾶν τοὺς ἐχθρούς» «ἀνεπαισθήτως» [χωρίς να του τον έχει διδάξει κάποιος ως δόγμα] «ἐκ φυσικῆς καὶ ἀγαθῆς διαθέσεως». Αυτά τα χωρία δείχνουν ότι στο μυαλό του Ατταλειάτη κυκλοφορούσε η ιδέα ενός Θεού που ευνοεί τους ενάρετους ανθρώπους όλων των θρησκειών.

[20.25] Οὕτως ἀνθρωπίνως καὶ νουνεχῶς τὸ προτέρημα τῆς νίκης οἱ Τοῦρκοι ἐδέξαντο, μήτε μεγαλαυχήσαντες, οἷα φιλεῖ περὶ τὰς εὐτυχίας ὡς ἐπίπαν περιπολεῖν, μήτε τῇ οἰκείᾳ δυνάμει τὸ γεγονὸς ἐπιτρέψαντες ἀλλὰ τὸ πᾶν τῷ Θεῷ ἀναφέροντες, ὡς μεῖζον ἢ κατὰ τὴν ἑαυτῶν ἰσχὺν ἀποτελέσαντες τρόπαιον.

[20.26] ὁπότε καὶ ἡ τοῦ Θεοῦ κρίσις μετὰ τῶν ἄλλων κἀνταῦθα δικαία καὶ ἀρρεπὴς κατεφάνη, οὐ γὰρ οἱ ἄλλοι μόνον ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ὁ ἁλωθεὶς βασιλεὺς ἄξιον εἶναι νικᾶν αὐτὸν [τὸν Σουλτάνον], εἰ νόμον μὴ ἔχων ἀγαπᾶν τοὺς ἐχθρούς, ἀνεπαισθήτως ποιεῖ τὸν θεῖον νόμον ἐκ φυσικῆς καὶ ἀγαθῆς διαθέσεως.

Ο Αντώνης Καλδέλλης πραγματεύεται αυτή την πλευρά του Ατταλειάτη στο άρθρο του:

‘A Byzantine Argument for the Equivalence of All Religions: Michael Attaleiates on Ancient and Modern Romans,’ International Journal of the Classical Tradition 14 (2007) 1-22.

Για όλα τα παραπάνω σίγουρα αξίζουν ξεχωριστές αναρτήσεις αλλά, κατά τη γνώμη μου, εκεί που ο Ατταλειάτης πρέπει να εξεταστεί εξονυχιστικά είναι στο θέμα της Βυζαντινής Ταυτότητας. Όπως ο Νικήτας Χωνιάτης είναι το μέτρο σύγκρισης που η Gill Page χρησιμοποίησε για να εξετάσει την βυζαντινή ταυτότητα κατά την περίοδο 1204-1453, έτσι και ο Μιχαήλ Ατταλειάτης (που έγραψε γύρω στο 1080) πιστεύω πως πρέπει να είναι το μέτρο σύγκρισης ενός ανάλογου βιβλίου που θα εξετάζει την Βυζαντινή Ταυτότητα στους ιστορικούς της περιόδου ~950-1200 (χονδρικά από τον Λέοντα τον Διάκονο μέχρι τον Ιωάννη Κίνναμο), ώστε να εξεταστούν οι ομοιότητες και διαφορές του Ατταλειάτη με τους προγενέστερους και μεταγενέστερούς του.

Ξεκινάω το κυρίως μέρος της ανάρτησης με τους ωραίους χάρτες του Ian Mladjov (έχει και ιστοσελίδα με τους χάρτες του) που κοσμούν την έκδοση Καλδέλλη-Κράλλη (σλδ 619-21):

Η Ρωμαϊκή επικράτεια γύρω στο 1040:

Σύγκριση της ρωμαϊκής επικράτειας το 1040 και το 1081 (το 1071 είναι κομβική ημερομηνία γιατί χάθηκαν ταυτόχρονα η Μικρά Ασία στους Σελτζούκους και οι Ιταλικές κτήσεις στους Νορμανδούς):

Μεγέθυνση του ανατολικού μισού του πρώτου χάρτη, για να φανούν τα τοπωνύμια και οι περιοχές που αναφέρονται στις τρεις εκστρατείες του Ρωμανού Διογένη:

1) Η Ρωμαϊκή επικράτεια στα μέσα του 11ου αιώνα και οι «Νέες Χώρες»

Με τους επεκτατικούς πολέμους του Νικηφόρου Φωκά και του Ιωάννη Τσιμισκή κατά τον 10° αιώνα προσαρτήθηκαν στην αυτοκρατορία οι περιοχές νοτίως του Ταύρου (Κιλικία και ΒΔ Συρία γύρω από την Αντιόχεια) και η Ανατολική Βουλγαρία. Κατά τη βασιλεία του Βασιλείου Β΄ολοκληρώθηκε η πλήρης προσάρτηση της Βουλγαρίας και η προσάρτηση των ιβηροαρμενικών περιοχών γύρω από το Βασπουρακάν (οι πόλεις που ο Ατταλειάτης αναφέρει ως «Χλίατ», «Μαντζικίερτ» και «Ἀνίον»).

Από την πρώην βουλγαρική αυτοκρατορία προέκυψαν δύο νέα θέματα:

1. το θέμα Βουλγαρίας βρισκόταν μεταξύ των θεμάτων Θεσσαλονίκης και Δυρραχίου και εκτεινόταν από το Βελιγράδι μέχρι πάνω κάτω τα Ιωάννινα και την Καρδίτσα, όπου συνόρευε με τα θέματα Νικοπόλεως και Ελλάδος αντίστοιχα.
2. το Παρίστριον βρισκόταν βορείως του θέματος Μακεδονίας (Αδριανούπολη) και περιείχε τα κάστρα της νότιας όχθης του κάτω Δούναβη.

Ο Ατταλειάτης χρησιμοποιεί τον όρο «Ἰλλυρικόν» για το θέμα της Βουλγαρίας, ενώ κατά κάνόνα αναφέρεται στο Παρίστριον ως «αἱ/τὰ παρὰ τὸν Ἴστρον χώραι/μέρη».

Όταν στην αρχή της Ιστορίας του αναφέρεται στην βουλγαρική εξέγερση του Πέτρου Δελεάνου (1040-1) γράφει πως ο Μιχαήλ Παφλαγών εισέβαλε μετά στρατευμάτων στο «Ἰλλυρικόν» από την Σερδική/Τριαδίτζα (Σόφια, Serdica > OCS Srědĭcŭ > εκαβικό Sredec ~ γιακαβικό S(t)ryadec ~ Τριαδίτζα) και κατετρόπωσε τους αποστατήσαντες:

[3.2] Μυσοὶ δὲ, οἷς (ε)ἰδικὴ προσηγορία τὸ τῶν Βουλγάρων καθέστηκεν ὄνομα, τηνικαῦτα τοὺς τῆς δουλώσεως ἀποπτύσαντες χαλινούς, εἰς ἀποστασίαν προκεχωρήκεσαν καὶ τὸν βασιλέα περὶ τὰ ἐν Θεσσαλονίκῃ διατρίβοντα ὅρια […] θᾶττον ἐξ ἁπάσων τῶν ἐπαρχιών συνεστήσατο στρατιὰν καὶ μετὰ τῶν δυνάμεων τῇ Σαρδικῇ, τῇ νῦν λεγομένῃ Τριαδίτζῃ, καὶ δι΄αὐτῆς τῷ Ἰλλυρικῷ προσβαλών, κατακράτος τοὺς ἀποστατήσαντας ἐτροπώσατο

Το Σεπτέμβρη του 1064, όσο ο Νικηφόρος Βοτανειάτης και ο Βασίλειος Αποκάπης συνδιοικούσαν (άραγε ο Βοτανειάτης είναι μεταγενέστερη προσθήκη του Ατταλειάτη εδώ;) το Παρίστριον, οι Ούζοι (Ογούζοι) διέσχισαν τον Ίστρο, υπερίσχυσαν εναντίον των Βουλγάρων και λοιπών στρατιωτών που προσπάθησαν να τους αναχαιτίσουν και λεηλάτησαν όλο το «Ιλλυρικόν» μέχρι τα νότια σύνορά του με τα θέματα Θεσσαλονίκης και Ελλάδος.

[14.6] ἐπαρχόντων τῶν κατὰ τὸν Ἴστρον πόλεων τοὺ τε μαγίστρου Βασιλείου τοῦ Ἀποκάπη καὶ τοῦ μαγίστρου Νικηφόρου τοῦ περιβοήτου Βοτανειάτου, παγγενεὶ τὸ τῶν Οὔζων ἔθνος μετὰ τῆς ἰδίας ἀποσκευῆς τὸν Ἴστρον διαπεραιωθὲν ξύλοις μακροῖς καὶ λέμβοις αὐτοπρέμνοις καὶ βύρσαις τοὺς διακωλύοντας τὴν τούτων περαίωσιν Βουλγάρους καὶ λοιποὺς στρατιώτας κατηγωνίσαντο […] καὶ τὴν ἐκεῖσε πᾶσαν ἐπλήρωσαν ὕπαιθρον […] Μοῖρα δὲ τις οὐκ ἐλαχίστη τῶν ἐκεὶ σπουδαίως ἀπάρασα, τὸ Ἰλλυρικὸν ἅπαν ἄχρι Θεσσαλονίκης καὶ αὐτῆς Ἑλλάδος κατέδραμε καὶ κατεληΐσατο καὶ λείαν ἤλασεν οὐκ ἀριθμητήν.

Ο «βουνός» [=βουνό] Ζυγός (ανατολικός Αίμος) ήταν το μεθόριον που χώριζε το θέμα της Μακεδονίας από το θέμα του Παριστρίου:

[7.9] […] διαβαίνει τὸν ὑπερανεστηκότα βουνὸν καὶ οἷον μεθόριον κείμενον τῆς τε Μακεδονικῆς καὶ τῶν περὶ τὸν Ἴστρον χωρῶν, ὅς καὶ Ζυγὸς διατοῦτο τοῖς τοῖς ἐπιχωρίοις κατονομάζεται,

Το 1047 ο Μακεδών (= Αδριανουπολίτης) Λέων Τορνίκιος (που σύμφωνα με τον Ψελλό «ερύγγανε μακεδονικήν μεγαλαυχίαν») ξεσήκωσε σε αποστασία τα μακεδονικά (= αδριανουπολιτικά) στρατεύματα που διοικούσε και πολιόρκησε με αυτά την Κωνσταντινούπολη, η αντίδραση του πολιορκημένου βασιλέα Κωνσταντίνου Μονομάχου ήταν να καλέσει τα «ἑῷα» (= ανατολικά/μικρασιατικά) στρατεύματα στην Κωνσταντινούπολη και να διατάξει ένα βουλγαρικό σώμα να έρθει από την εσπέρα (δύση) και να χτυπήσει τους πολιορκητές από τα «νῶτα». Ο επίσης αδριανουπολίτης υπαρχηγός του Τορνίκιου Ιωάννης Βατάτζης, κατάφερε να νικήσει την επερχόμενη βουλγαρική δύναμη στα Κύψελα (κοντά στο σημείο όπου η Εγνατία διασχίζει τον Έβρο), την ίδια ώρα που ο στασιάρχης Τορνίκιος έχανε στο άλλο μέτωπο.

[6.1] Συγγενέα κεκτημένος ὁ βασιλεὺς ἐκ τῆς Ἀδριανουπόλεως, Λέοντα κατονομαζόμενον τοῦτον […] τὰ μακεδονικὰ συνεταράχθη στρατεύματα, μακρὰν ἀποστασίαν ὠδίνοντα, […] Μικρὸν δὲ ὕστερον τῶν ἁπὸ τῆς ἑῴας στρατευμάτων ἁπάντων ἐπανελθόντων […] βουλγαρικὴ δὲ τις δύναμις ἀπὸ τῆς ἑσπέρας μεταπεμφθεῖσα κατὰ νώτου τοῖς περὶ τὸν ἀποστάτην ἐγίνετο, ὅθεν καὶ μοῖραν οὗτος οὐκ ἐλαχίστην ἀποτεμόμενος, ἐπιτρέπει τὴν ἡγεμονίαν αὐτῆς τῷ συγγενεῖ αὐτοῦ στρατηγῷ τῷ Βατάτζη, ἀνδρὶ γενναίῳ καὶ συνετῷ καὶ πρὸς πᾶσαν πολεμικὴν ἐμπειρίαν ἀκαθαιρέτῳ. Καὶ συμβαλὼν οὗτος τοῖς ἐπερχομένοις Βουλγάροις περὶ τῆν τῶν Κυψέλων περίχωρον, ἀγῶνι μεγάλῳ τούτων κρατεὶ καὶ πολλοὺς ἀνελών […] εὗρε δὲ τὸν ἀποστείλαντα τοῦτον πάσης ἐψιλωμένον ἰσχύος,

Ο Ρωμανός Διογένης πριν στεφθεί αυτοκράτορας ήταν διοικητής της Σερδικής και σχεδίαζε να σφετεριστεί τον θρόνο με τη βοήθεια των «Σαυροματών» (οι Ούγγροι κατά Καλδέλλη-Κράλλη). Κάποιος Αρμένιος σύμβουλός του τον κάρφωσε στους εγχώριους [Βούλγαρους], λέγοντάς τους ότι ο Διογένης είχε σκοπό να αποστατήσει και να τους προδώσει στους «Σαυρομάτες» και, στη συνέχεια, συνέλαβε τον Διογένη και τον έστειλε «δεσμώτη» στην Κωνσταντινούπολη για να δικαστεί. Εδώ, ασχέτως αν τελικά ο Διογένης αθωώθηκε και εν τέλει στέφθηκε αυτοκράτορας, τόσο ο Αρμένιος όσο και οι εγχώριοι Βούλγαροι συμπεριφέρθηκαν ως νομιμόφρονες υπήκοοι της εν Κωνσταντινουπόλει βασιλείας.

[16.8-9] Ὅμως δ’οὖν ἀνίσταται τις τῶν εὐπατριδῶν, Ῥωμανὸς βεστάρχης ὧ τὸ ἐπίκλην Διογένης […] καὶ ἀποστασίαν ὤδινεν […] Ἐμπιστευθεὶς οὖν ἐπὶ τέλει τοῦ βασιλέως τοῦ Δούκα τὴν τῆς Σαρδικῆς ἀρχήν ἐβουλεύσατο τοὺς Σαυρομάτας προσλαβέσθαι συνεργοὺς […] τῶν συμβούλων αὐτοῦ τις τὸ γένος Ἀρμένιος […] κατεῖπεν αὐτοῦ ἐν τοῖς ἐγχωρίοις ὡς εἴη μεμελετηκὼς ἀποστασίαν, μᾶλλον δὲ προδοσίαν αὐτών εἰς τοὺς Σαυρομάτας […] συλλαμβάνει καὶ εἰς τὴν βασιλεύουσαν ἄγει δεσμώτην, δίκας τοῦ τολμήματος δώσοντα.

Ο στρατηγός του θέματος Βουλγαρίας με έδρα τα Σκόπια ονομάζεται «ὁ τῶν Βουλγάρων σατράπης/ἀρχηγός»:

[7.9] ἐπιτρέπει δὲ καὶ τὸν τῶν Βουλγάρων σατράπην, ἦν δὲ οὗτος τοῖς μοναχοῖς μὲν ἐγκατειλεγμένος ἐκτομίας […]

[7.12] Ὁ δὲ τῶν Βουλγάρων ἀρχηγός, ὁ τὴν αἰτίαν τοῦ μὴ κροτηθῆναι τὸν πόλεμον συνεισενεγκὼν […]

Πάμε τώρα στις νέες χώρες της ακριτικής ανατολής.

Ο Κωνσταντίνος Μονομάχος αφού απέτυχε να εκπορθήσει το Ανίον με αξιόμαχη στρατιά, τελικά κατάφερε να πείσει με συνθήκες και επαγγελίες (υποσχέσεις) τον άρχοντα της πόλης να μετέλθει «πρὸς τὰ ἡμέτερα» και να παραδώσει την ερυμνότατη πόλη του στους Ρωμαίους. Η πόλη έγινε έδρα Ρωμαίου δουκός και «ἡμῖν χαράκωμα μέγιστον» (μέγιστος για εμάς φράκτης) για την αποτροπή των βαρβαρικών εισβολών στην Ιβηρική.

[14.2] Τὸ Ἀνίον πόλις ἐστὶ μεγάλη καὶ πολυάνθρωπος καὶ πανταχόθεν τάφροις οὐ χειροποιήτοις ἀλλὰ φυσικαῖς κοιλάσι καὶ ἀδιεξοδεύτοις καὶ πέτραις ἀποτόμοις συπεριειλημμένη καὶ ποταμῷ βαθυδίνῃ καὶ ἀβάτῳ περιεζωσμένη τὸ μέρος καθόπερ ἀπορρῶγες καὶ φάραγγες ἐπιλείπουσι […] Ταύτην ὁ τῆς ἀοιδίμου λήξεως βασιλεὺς ὁ Μονομάχος ἀξιομάχῳ πρότερον στρατιᾷ παριστάσασθαι διαγωνισάμενος, οὐκ ἠδυνήθη, συνθήκαις δὲ καὶ ἐπαγγελίαις τὸν ἄρχοντα ταύτης καταστησάμενος εὔελπιν, συνέπεισε μεταθέσθαι πρὸς τὰ ἡμέτερα καὶ τὴν πόλιν θέσθαι Ῥωμαίοις. […] ἡ δὲ πόλις χώραν τε πολλὴν ἔχουσα καὶ πολίχνια ὑπ΄αυτήν, δουκικῇ κατεκοσμήθη ἀρχῇ, πρὸς τοῖς συριακοῖς τοῦ Τιβίου διακειμένη ὁρίοις, καὶ ἡμῖν χαράκωμα μέγιστον καὶ ἀποτροπὴ τῶν ἐκεῖθεν εἰσβάλλειν μελλόντων βαρβάρων εἰς τὴν Ἰβηρικὴν.

Σημείωσα και την φράση ἀπορρῶγες = ἀπότομες πέτρες για το γλωσσολογικό ενδιαφέρον (ἀπο-τέμνω = ἀπο-ρρήγνῡμι > ἀπορρώξ = απότομα βράχια).

Η επιδρομική δραστηριότητα των «Νεφθαλιτῶν Οὔννων» (κλασικίζων όρος παρμένος από τον Προκόπιο, με τον οποίο ο Ατταλειάτης περιγράφει ενίοτε τους Σελτζούκους Τούρκους, όταν δεν τους λέει «Πέρσες») ξεκίνησε με επιδρομές στην άπω ρωμαϊκή «ἑῴαν» (ανατολή), επειδή τα παραμελημένα (ἠμελημένα) και φοβισμένα (δείματι) ρωμαϊκά ακριτικά στρατεύματα αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν. Κατά συνέπεια, οι Τούρκοι λεηλάτησαν την Ιβηρική χώρα, τα θέματα Μεσοποταμίας (όχι η αρχαία ομώνυμη περιοχή, αλλά το βυζαντινό θέμα Μεσοποταμίας), Χαλδίας, Μελιτηνής και Κολωνείας, καθώς και τα συγκείμενα στον Ευφράτη μέρη.

[14.1] Κατὰ μὲν τὴν ἑῴαν ἐληΐζοντο πάντα καὶ διεφθείροντο τῇ τε τῶν Νεφθαλιτῶν Οὔννων, ἤτοι τῶν Τούρκων, ἐπιδρομῇ καὶ κατισχύσει καὶ τῇ βιαίᾳ ὑποχωρήσει καὶ δείματι τῶν ἠμελημένων στρατιωτῶν ἐκ τοῦ ῥωμαϊκοῦ καταλόγου. Καὶ συνεχεῖς ὑπῆρχον αἱ ἐκδρομαὶ καὶ ἡ εὐδαίμων χώρα τῆς Ἰβηρίας παντελῶς κατηρείπωτο, ἤδη προκατειργασμένη ὡς εἴπομεν, μετελάμβανον δὲ τοῦ δεινοῦ καὶ ὅσαι ταύτῃ παρέκειντο, Μεσοποταμία τε καὶ Χαλδία, Μελιτηνὴ καὶ Κολώνεια καὶ τὰ τῷ Ευφράτῃ συγκείμενα ποταμῷ.

Οι στρατιώτες των ακριτικών θεμάτων Μεσοποταμίας και Μελιτηνής περιγράφονται ρητά ως Ρωμαίοι που αντιμετωπίζουν βαρβάρους.

[16.3] οἱ τὴν ἑῴαν κατατρέχοντες Οὖννοι περὶ Μεσοποταμίαν γενόμενοι ἐφήδρευον τοῖς περὶ Μελιτηνὴν ἐστρατοπεδευμένοις ῥωμαϊκοῖς τάγμασιν, οἵπερ τοῦ ὠψωνισμοῦ ὑστερήσαντος, ἐνδεῶς εἶχον καὶ ταπεινῶς καὶ ὀργίλως διὰ την ἔνδειαν καὶ οὐδὲ τοῖς ἐν Μεσοποταμίᾳ στρατιώταις Ῥωμαίοις ἴσχυσαν συνελθεῖν, μὴ βουληθέντες τὸν Εὐφράτην διαπερᾶσαι. Ἐπερχομένων οὖν τῶν βαρβάρων διὰ τοῦ ποταμοῦ […] οἱ βάρβαροι ἑκηβόλων τυγχάνοντες, εὐμαρῶς αὐτοὺς ἄποθεν κατετίτρωσκον, ἀπαθεῖς αύτοὶ διαμένοντες, […] Καὶ πάλιν οἱ τοῖς χείλεσι ἐφιστάμενοι τοὺς Ῥωμαίους ἐπετοξάζοντο […] ἔπεσον συχνοὶ τῶν Ῥωμαίων, ἔτεροι δὲ ζωγρείᾳ ἐλήφθησαν, οἱ δὲ περισωθέντες τῷ ἄστει τῆς Μελιτηνῆς ἀνεσώθησαν.

Ο Ρωμανός Διογένης ξεκίνησε την μοιραία του εκστρατεία για να αποκαταστήσει το ρωμαϊκό έλεγχο στη ρωμαϊκή πόλη του Ματζικέρτ που το προηγούμενο έτος είχε κατακτηθεί από τους «Πέρσες» (κλασικίζων όρος για τους Σελτζούκους Τούρκους).

[20.9] κατὰ τὸ παρελθὸν ἔτος χειρώσασθαι ῥωμαϊκὴν πόλιν Μαντζικίερτ λεγομένην ὁ τῶν Περσῶν ἀρχηγός, σουλτάνον οἶδε τοῦτον ἡ ἐκείνων καλεῖν φωνή, καὶ φύλακας ἐγκαταστῆσαι Τούρκους ἱκανοὺς μετὰ καὶ Διλιμνιτῶν, διέγνω λοιπὸν ὁ βασιλεὺς πρότερον εἰς τὸ ἄστυ τοῦτο παραβαλεῖν καὶ ἀναρρύσασθαι καὶ τῇ Ῥωμαίων ἀποκαταστῆσαι καὶ οὕτω τοῖς ἀλλοτρίοις προσεπιβαλεῖν, ἤτοι τῷ Χλίατ, μὴ ἐκ πολλοῦ συγκειμένῳ τῷ διαστήματι.

Η μόνη άλλη ακριτική περιοχή που μένει να περιγράψω είναι τα «πέραν του Ταύρου» μέρη, δηλαδή η Κιλικία και η Ρωμαϊκή Συρία γύρω από την Αντιόχεια. Θα περιγράψω λεπτομερώς παρακάτω το σύνορο που χώριζε την Ρωμαϊκή Συρία από το εμιράτο του Χάλεπ, επειδή ο Ατταλειάτης αναφέρεται τέσσερεις φορές σε αυτό, στις δύο από τις οποίες το διέσχισε ο ίδιος. Η «Μεγάλη/ἐν Συρίᾳ Αντιόχεια» είναι έδρα Ρωμαίου δουκός, ο οποίος στρατολογεί «ἐπιχώρια» στρατεύματα, και η περιοχή θεωρείται «ῥωμαϊκή χώρα». Στο παρακάτω χωρίο οι «Οὖννοι» (Σελτζούκοι) ενώθηκαν με τους μουσουλμάνους του Χάλεπ και τους παρακείμενους Άραβες και λεηλάτησαν τη ρωμαϊκή χώρα γύρω από την «ἐν Συρίᾳ Ἀντιόχειαν», μέχρι που κατάφερε να τους αναχαιτίσει ο «δοὺξ Ἀντιοχείας» Νικηφόρος Βοτανειάτης (μεταγενέστερη προσθήκη του Ατταλειάτη;) με έναν στρατό που αποτελούνταν από τους ίδιους υπασπιστές και στρατολογημένους «ἑπιχωρίους».

[16.5-6] Γενόμενοι τοίνυν κατὰ τὸ Χάλεπ οἱ Οὖννοι καὶ προσαναμιχθέντες αὐτῷ τε τῷ συγκαλεσαμένῳ καὶ τοῖς παρακειμένοις Ἄραψι, τὴν ἐν Συρίᾳ Ἀντιόχειαν καὶ τὰς παρ΄αὐτῇ πόλεις καὶ κώμας ἀπανθρώπως ἐμάστιζον […] Καὶ πάλιν ἦσαν οἱ βάρβαροι τὴν ῥωμαϊκὴν χώραν ἀδεῶς κατατρέχοντες […] τῷ ἐν Ἀντιοχείᾳ ἡγεμονεύοντι […] Τοῦ παραλαβόντος αὐτοὺς δουκός, ἦν δὲ ὁ μάγιστρος Νικηφόρος ὁ Βοτανειάτης, μετὰ τῶν ἐπιχωρίων καὶ τῶν ἰδίων ὑπασπιστῶν τὴν τῶν βαρβάρων δι΄οἰκείας ἀρετῆς καὶ γενναιότητος καὶ φρονήσεως ἀνατρέποντος καὶ καταβάλλοντος ἔφοδον,

Ο κύριος δρόμος που ένωνε τις «εντεύθεν του Ταύρου» περιοχές με τη Συρία περνούσε από τρία σημαντικά περάσματα. Το πρώτο ήταν οι Κιλίκιες Πύλες (η διάβαση του Ταύρου από την κλεισούρα της Ποδανδού), το δεύτερο ήταν οι Αμανίδες/Αμανικές Πύλες (η διάβαση του κατ΄Ατταλειάτη «Σαρβανδικού όρους», το βορειότερο τμήμα του όρους Αμανός που ένωνει την Κιλικία με την ενδοχώρα της βορειότερης Συρίας και τέλος, το τρίτο πέρασμα ήταν οι Πύλες της Συρίας (στην πραγματικότητα δύο περάσματα εκατέρωθεν της Αλεξανδρέττας), που ένωναν την Κιλικία με την Αντιόχεια.

Στον παρακάτω χάρτη το σημερινό τουρκικό Pozanti είναι παραφθορά του βυζαντινού ονόματος Ποδανδός.

Ο Ατταλειάτης διέβηκε τις Κιλίκιες Πύλες ερχόμενος από την Κιλικία στην Ποδανδό όπου κόντεψε να γκρεμοτσακιστεί από ένα τίναγμα του άρρωστου αλόγου του. Θα συζητήσω παρακάτω αυτό το χωρίο επειδή έχει εθνολογικό ενδιαφέρον. Η άλλη φορά που αναφέρεται στις Κιλίκιες Πύλες είναι όταν ο Ανδρόνικος Δούκας διέβηκε «τὴν συνήθη κλεισοῦρα τοῦ λεγομένου Ποδανδοῦ» για να κατεβεί στην Κιλικία, προκειμένου ν΄αντιμετωπίσει τον Ρωμανό Διογένη που δεν αναγνώρισε την πραξικοπηματική καθαίρεσή του.

[21.8] Ἐκπεμφθεὶς γὰρ ὁ ἕτερος τῶν υἱέων τοῦ καίσαρος Ἀνδρόνικος πρωτοπρόεδρος καὶ προβληθεὶς δομέστικος τῆς Ἀνατολής, […] προῄει κατὰ Διογένους ὡς τῆς Κιλίκων ἐπιβησόμενος. Καὶ τὴν συνήθη κλεισοῦραν τὴν τοῦ λεγομένου καταλιπὼν Ποδανδοῦ, διὰ τῆς τῶν Ἰσαύρων εἰς ταύτην ἐνέβαλεν, οὐ πάνυ τι ἀπεχούσης τῆς τῶν Ταρσῶν πόλεως. Δυσδιεξόδευτοι δ΄ὄντες καὶ τραχεῖς καὶ ἀνάντεις καὶ λίαν στενόποροι οἱ διατειχίζοντες τῶν ὀρῶν αὐχένες τὴν Κιλικίαν,

Οι αναφορά στις Αμανίδες/Αμανικές Πύλες γίνεται όταν ο Ατταλειάτης περιγράφει την έξοδο των κυνηγημένων από τα ρωμαϊκά στρατεύματα Τούρκων από την Κιλικία διαμέσου του Σαρβανδικού όρους, ανατολικά από το οποίο βρίσκονταν τα όρια της Ρωμανίας με το εμιράτο του Χάλεπ.

[18.20] Μαθόντες γὰρ οἱ πολέμιοι ἐξ ἐαλωκότων τινῶν τὴν εἰς Μοψουεστίαν τῶν Ῥωμαίων συνάθροισιν, μηδὲ μικρὸν ἐγχρονίσαντες καὶ διαναπαύσαντες ἑαυτοὺς εἰς ἣν τεθείκασιν ἐν τῇ Βλατολιβάδι παρεμβολήν, ᾤχοντο διὰ τῆς νυκτὸς ὑπερβάντες τὸ Σαρβανδικὸν ὄρος καὶ τὰ τοῦ Χάλεπ ἐπελάσαντες ὅρια.

Αυτά για τις «νέες χώρες» του 11ου αιώνα. Πάμε τώρα στο Ρωμέικο.

2) Οι τρεις σημασίες του όρου «Ρωμαίοι»

Ο Ατταλειάτης χρησιμοποιεί τον όρο «Ῥωμαῖοι» με τρεις διαφορετικές σημασίες:

1. Συνήθως «Ῥωμαῖοι» είναι όλοι όσοι έχουν γεννηθεί και ζουν εντός της «Ῥωμαϊκῆς ἐπικρατείας» (η λεγόμενη «πολιτική ρωμαϊκή ταυτότητα» της Gill Page που μπορούμε να την ονομάσουμε και «συμπερικλείουσα ρωμαϊκή ταυτότητα»)
2. Μερικές φορές «Ῥωμαῖοι» είναι μόνον η άρχουσα ελίτ της Ρωμανίας
3. Πιο σπάνια, «Ῥωμαῖοι» είναι μόνον οι ελληνόφωνοι ορθόδοξοι πολίτες (η λεγόμενη «εθνοτική ρωμαϊκή ταυτότητα» της Gill Page, που αν θέλουμε να αποφύγουμε τον όρο «εθνοτική» μπορούμε να την ονομάσουμε «αποκλείουσα ρωμαϊκή ταυτότητα»)

Παράδειγμα της πρώτης συμπερικλείουσας ρωμαϊκής ταυτότητας είναι οι προρρηθέντες Ρωμαίοι στρατιώτες των θεμάτων Μεσοποταμίας και Μελιτηνής. Τα θέματα αυτά ανήκουν στην ομάδα ακριτικών θεμάτων την οποία ο Ατταλειάτης ενίοτε αποκαλεί «τα Αρμενιακά θέματα» (πάντα στον πληθυντικό, να μην συγχυστούν με το σύγχρονό τους [μικρό] Αρμενιακό θέμα με πρωτεύουσα την Αμάσεια, το οποίο βρισκόταν μεταξύ του θέματος της Παφλαγονίας και της Χαλδίας, δείτε τον χάρτη του Mladjov), γνωρίζοντας πολύ καλά ότι είναι «αιρετικά» μέρη, επειδή σ΄αυτά επικρατούν «αιρέσεις» όπως ο Αρμενικός Μιαφυσιτισμός, ο Νεστοριανισμός και η αίρεση των Ακεφάλων.

Τα «Αρμενιακά θέματα» ή «Αρμενιακοί τόποι»:

[18.2] Τελευταῖον δὲ στρατῷ μεγάλῳ τῶν τῶν ἑσπερίων πέντε ταγμάτων ἐπιστρατεύσας κατ΄αὐτοῦ ἐκ τῶν Ἀρμενιακῶν θεμάτων ἐν ᾦ παρεχείμαζον ὁ τὴν ἡγεμονίαν τούτων ἐπιτραπεὶς Σαμουὴλ βεστάρχης, ὁ Ἀλουσιάνος λεγόμενος.

[18.5] τοὺ Μαυροκάστρου φρούριον, εἰς ἕνα τῶν Ἀρμενιακῶν τόπων ἐπὶ λόφου κείμενον ὑψηλοὺ καὶ δυσκατέργαστου.

[18.19] διὰ τῆς Κολωνείας καὶ τῶν Ἀρμενιακῶν θεμάτων μέχρι Σεβαστείας ὁ βασιλεὺς σὺν τῷ στρατευμάτι διελήλυθεν,

Η «αιρετική» ανατολική παραμεθόριος:

Για τον Ατταλειάτη «Ὀρθόδοξοι» είναι «οἱ τὰ Ῥωμαίων θρησκεύοντες» και οι υπόλοιποι χριστιανοί είναι «αἱρετικοί» και «ἑτερόδοξοι» και αναθεματίζονται κάθε Κυριακή της Ορθοδοξίας. Σε ένα σημείο αναφέρει μερικούς που πίστευαν ότι η «τῶν ἐθνῶν ἔπαρσις» (εντατικοποίηση τωνβαρβαρικών επιδρομών) ήταν Οργή Θεού κατά των «αιρετικών» πληθυσμών της ακριτικής Ανατολής, αλλά αυτοί τέθηκαν σε αμηχανία όταν οι επιδρομές των Σελτζούκων προχώρησαν και δυτικότερα, πλήττοντας και τον «ορθόδοξο» πληθυσμό.

[16.7] ἐδόκει μὲν γὰρ ἡ τοσαύτη τῶν ἐθνῶν ἔπαρσις καὶ κατακοπή τῶν ὑπὸ τῶν Ῥωμαίων τελούντων, ὀργὴ κατὰ τῶν αἱρετικῶν οἵ τὴν Ἰβηρίαν καὶ Μεσοποταμίαν καὶ ἄχρι Λυκανδοὺ καὶ Μελιτηνῆς καὶ τῶν παρακειμένων οἰκούσιν Ἀρμένιοι καὶ οἱ τὴν ἱουδαϊκὴν τοῦ Νεστορίου καὶ τὴν τῶν Ἀκεφάλων θρησκεύοντες αἱρεσιν, καἰ γὰρ πλήθουσιν αἱ χῶραι τῆς τοιαύτης κακοδοξίας. Ἐπὰν δὲ καὶ τῶν ὀρθοδόξων ἥψατο τὸ δεινόν, εἰς ἀμηχανίαν ἦσαν πάντες οἱ τὰ Ῥωμαίων θρησκεύοντες.

[20.1] περὶ αὐτὴν τὴν ἡμέραν τὴς ἐπισήμου λεγομένης Ὁρθοδοξίας, ἐν ᾖ φυλοκρινεῖν τοὺς αἱρετικοὺς ἀπὸ τῶν ὀρθοδόξων καὶ ἀναθέματι καθυποβάλλειν τοὺς ἑτεροδόξους τῇ ἐκκλησίᾳ νενόμισται,

Προσέξτε το ρήμα «φυλοκρινεῖν τοὺς αἱρετικοὺς ἀπὸ τῶν ὀρθοδόξων».  Παρ΄όλα αυτά, όπως είπα, στα «αἱρετικά» ακριτικά θέματα της Μεσοποταμίας και της Μελιτηνής κατοικούσαν «Ῥωμαῖοι» στρατιώτες που χαρακτηρίζονται ως «οἱ τῶν ἄκρων ἐπιστατοῦντες Ῥωμαῖοι»:

[16.3] οἱ τὴν ἑῴαν κατατρέχοντες Οὖννοι περὶ Μεσοποταμίαν γενόμενοι ἐφήδρευον τοῖς περὶ Μελιτηνὴν ἐστρατοπεδευμένοις ῥωμαϊκοῖς τάγμασιν, οἵπερ τοῦ ὠψωνισμοῦ ὑστερήσαντος, ἐνδεῶς εἶχον καὶ ταπεινῶς καὶ ὀργίλως διὰ τὴν ἔνδειαν καὶ οὐδὲ τοῖς ἐν Μεσοποταμίᾳ στρατιώταις Ῥωμαίοις ἴσχυσαν συνελθεῖν, μὴ βουληθέντες τὸν Εὐφράτην διαπερᾶσαι.

[8.1] Οὖννοι Νεφθαλῖται […] τοῖς ἰβηρικοῖς ὁρίοις προσήγγισαν καὶ καταδραμόντες πλείστην ὅσην ἡδύναντο, ἀρχηγὸν τῶν Ῥωμαίων ζωγρείᾳ εἷλον, τὴν ἀρχὴν περιεζωσμένον τῶν τῆς Συρίας, Λειχούδην ἐπικαλούμενον, καὶ συνεχεὶς ἐκδρομὰς ἐπετείους τὸ ἔθνος ποιούμενον. Οὐκ ὀλίγα τὴν ῥωμαϊκὴν κατέβλαπτε γῆν. Ἀντιπαραταττόμενοι δὲ τούτοις οἱ τῶν ἄκρων ἐπιστατοῦντες Ῥωμαῖοι,

Είναι ξεκάθαρο ότι οι όροι «Ῥωμαίοι, ῥωμαϊκὰ τάγματα, τῶν ἄκρων ἐπιστατοῦντες Ῥωμαῖοι» στα παραπάνω χωρία [8.1, 16.3] έχουν διαφορετική σημασία από τον όρο «Ῥωμαῖοι» στην εξίσωση «Ὀρθόδοξοι» = «οἱ τὰ Ῥωμαίων θρησκεύοντες» του χωρίου [16.7]. Επιπρόσθετα, από τη στιγμή που οι Ορθόδοξοι είναι οι ομόθρησκοι των Ρωμαίων, συνεπάγεται ότι οι Ρωμαίοι είναι υποσύνολο των Ορθοδόξων ή, με άλλα λόγια, ότι δεν είναι όλοι οι Ορθόδοξοι Ρωμαίοι.

Πάμε τώρα στην δεύτερη («ελιτιστική») σημασία του όρου «Ῥωμαῖοι», όπου ο όρος περιγράφει μόνον την άρχουσα ελίτ. Με αυτήν την σημασία, οι χώρες και οι κάτοικοι της Ρωμανίας περιγράφονται ως «ὑπὸ Ῥωμαίων» = «υπό την εξουσία της άρχουσας ρωμαϊκής ελίτ».

Ο λόγος που η Σικελία δεν επέστρεψε «υπό την δικαιοδοσία των Ρωμαίων» (ὑπὸ Ῥωμαίοις ἐτέλει νυνὶ νῆσος), είναι ότι οι διάδοχοι του Μανιάκη δεν ήταν εξίσου ικανοί με αυτόν στον πόλεμο κατά των Αράβων:

[3.1] κατεπολεμήθη τὸ τῶν Ἀγαρηνῶν φῦλον πρὸς ἑσπέραν ἐν Σικελίᾳ ναυτικαῖς τε καὶ πεζικαῖς Ῥωμαίων δυνάμεσι. Καὶ εἰ μὴ διαβληθείς περὶ τυραννίδος ὁ την στρατηγίαν τῶν ὅλων ἐμπιστευθεὶς Γεώργιος ἐκεῖνος ὁ Μανιάκης, ἐκ μέσου γέγονε καὶ ἄλλοις ἀνετέθη τὰ τοῦ πολέμου, κἄν ὑπὸ Ῥωμαίοις ἐτέλει νυνὶ νῆσος οὔτω μεγάλη καὶ περιβόητος […] αἰσχρῶς γὰρ καὶ ἀγεννῶς βουλευσαμένων τῶν ὑστερων στρατηγῶν, σὺν αὐτῇ καὶ τὸ πλεῖστον τοῦ στρατεύματος ἀπολώλει Ῥωμαίοις.

Όσο η αυγούστα Θεοδώρα ανέθεσε την διαχείρηση των «τῶν [Ῥωμαϊκῶν] πραγμάτων» (Res Publica Romana = τὰ Κοινὰ τῶν Ῥωμαίων πράγματα, res = πράγμα) στον ενάρετο Λέοντα Παρασπόνδυλο, που διοικούσε με σωφροσύνη και ευνομία, ο Θεός ήταν ικανοποιημένος και, κατά συνέπεια, παρέμεινε αστασιάστο τόσο «τὸ Ῥωμαίοις ὑπήκοον» όσο και το «ἀλλόφυλον». Εδώ οι πολίτες της Ρωμαϊκῆς Πολιτείας που αντιπαραβάλλονται στο «ἀλλόφυλον» περιγράφονται ως «ὑπήκοοι τῶν Ῥωμαίων», δηλαδή «υπήκοοι της άρχουσας ρωμαϊκής ελίτ».

[10.1] ἡ προμνημονευθεῖσα Θεοδώρα αὐγούστα […] Λέων προσηγορία τῷ ἀνδρὶ, τὴν διοίκησιν τῶν πραγμάτων ἐπέτρεψεν. Ἐπιεικῶς οὖν οὕτος ἐν ἅπασιν ἐνεργῶν καὶ κατὰ λόγον τοῖς παρεμπίπτουσι χρώμενος καὶ τὸν νόμον ποιούμενος βούλημα, πᾶσαν εὐταξίαν καὶ εύνομίαν πεποίηκε πολιτεύεσθαι καὶ ἀστασίαστον ἦν οὐ μόνο τὸ Ῥωμαίοις ὑπήκοον ἀλλὰ καὶ αὐτὸ τὸ ἀλλόφυλον, τοῦ Θεοῦ πάντως εὐαρεστουμένου τῇ ἀγαθοεργίᾳ τῶν πράξεων καὶ τὰ σκολιὰ εἰς εύθεῖαν ἐξομαλίζοντος.

Η κακή διαχείρηση των δημοσίων θεμάτων του Κωνσταντίνου Ι΄ Δούκα θεωρήθηκε «λυμαντική» [καταστρεπτική] από όλους σχεδόν τους τελούντες υπό την εξουσία των Ρωμαίων:

[13.10] πολλῶν καὶ σχεδὸν ἁπάντων τῶν ὑπὸ Ῥωμαίοις τελούντων λυμαντικὸν ἐψηφίζοντο.

Ο Σουλτάνος ξεκίνησε την πολιορκία που οδήγησε στην εκπόρθηση του Ανίου, επειδή ενώ ήθελε να διαβεί χωρίς εχθρικές διαθέσεις και αθιγής «τὴν ὑπὸ Ῥωμαίους [χώραν]», του επιτέθηκαν άδικα ο αρμένιος διοικητής της πόλης Παγκράτιος και το «βασιλικὸν ἀνδράποδον» (κατά τους Καλδέλλη-Κράλλη ο Γρηγόριος Πακουριανός). Εδώ η «Ῥωμαϊκὴ ἐπικράτεια» περιγράφεται ως «η χώρα που τελεί υπό την εξουσία της άρχουσας ρωμαϊκής ελίτ».

[14.4] Παροδεύων γὰρ ὁ σουλτάνος ἐκεῖθεν πανστρατιᾷ, […] τούτου γὰρ ἀθιγῆ τὴν ὑπὸ Ῥωμαίους παρερχομένου,

Νομίζω πως αυτά τα παραδείγματα αρκούν για την δεύτερη (ελιτιστική) σημασία του όρου «Ῥωμαῖος».

Τέλος, όπως είπα και παραπάνω, υπάρχει και η τρίτη (και σπανιότερη) αποκλείουσα (ή εθνοτική κατά Gill Page) σημασία του όρου «Ῥωμαῖοι». Με αυτήν την σημασία οι «Ῥωμαῖοι» είναι μόνον οι ελληνόφωνοι ορθόδοξοι.

Μετά την εκπόρθηση της Ιεραπόλεως το 1068, ο Ρωμανός Διογένης έκανε την πόλη κατοικητήριο Ρωμαίων και Αρμενίων, διορίζοντας ως στρατηγό ένα άτομο αρμενικής καταγωγής.

[17.15] ὁ βασιλεῦς […] ἔγνω τὴν ἀκρόπολιν τῆς Ἱεραπόλεως ἐνοικίσαι καὶ στρατηγὸν ἀποδεῖξαι ταὐτης, ἐφ΄ᾦ κατὰ μικρὸν καὶ τὴν ἄλλην πόλιν Ῥωμαίων γενέσθαι καὶ Ἀρμενίων κατοικητήριον […] καὶ στρατηγὸν ἐπιστήσας Φαρασμάνιον ἐκεῖνον βέστην τὸν Ἀποκάπην, ἐξ Ἀρμενίων τὸ γένος ἕλκοντα,

Το άλλο χωρίο όπου ο Ατταλειάτης κάνει χρήση της αποκλείουσας ρωμαϊκής ταυτότητας είναι κανονικά για την δεύτερη ανάρτηση της σειράς, αλλά θα το παραθέσω εδώ επειδή θυμάμαι το χωρίο. Κατά την αποστασία του δούκα Δυρραχίου Νικηφόρου Βασιλάκη το 1078/9, οι πληθυσμοί που κατοικούσαν στις περικείμενες του Δυρραχίου περιοχές διακρίνονται σε Ρωμαίους, Βούλγαρους και Αρβανίτες.

[35.4-5] ὁ πρωτοπρόεδρος Βασιλάκης […] καταλαβὼν τὸ Δυρράχιον, στρατιὰν ἐκ πασῶν τῶν ἐπικειμένων ἐκεῖσε χωρῶν συνελέγετο. Καὶ Φράγγους μεταπεμψάμενος ἐξ Ἰταλίας […] εἶχε γὰρ καὶ Ῥωμαίων πολλῶν στρατιωτικόν, Βουλγάρων τε καὶ Ἀρβανιτῶν, καὶ οἰκείους ὑπασπιστὰς οὐκ ὀλίγους, ἄρας ἐκεῖθεν πρὸς τὴν Θεσσαλονίκην ἠπείγετο.

3) Όλο το Ρωμέικο

Ο Ατταλειάτης χρησιμοποιεί την φράση «[ἅπαν] τὸ Ῥωμαϊκὸν [γένος]» όταν θέλει να αναφερθεί στο σύνολο των Ρωμαίων. Το υπονοούμενο ουδέτερο ουσιαστικό είναι μάλλον το «γένος», αλλά δεν μπορεί να αποκλειστεί και το ουδέτερο «ἔθνος», ιδίως αν λάβουμε υπόψην το παρακάτω χωρίο στο οποίο ο Ατταλειάτης αναφέρεται σε ένα κατόρθωμα του Βοτανειάτη που δεν πραγματοποιήθηκε ούτε από τους περιβόητους εκείνους «παλαιούς» (= αρχαίους, δεν ξεκαθαρίζει αν εννοεί τους «πάλαι Ρωμαίους» ή τους Έλληνες), ούτε και από τους «νέους» (= σύγχρονους) «Ρωμαίους, Πέρσες και τα λοιπά έθνη»:

[7.16] Καὶ περιέστη τῷ Βοτανειάτῃ […] πρᾶγμα μήτε τοῖς παλαιοῖς ἐκείνοις καὶ ᾀδομένοις εἰς ἀνδρίας ἐπίτασιν μήτε νέοις ἔν τε Ῥωμαίοις καὶ Πέρσαις καὶ λοιποῖς ἔθνεσι κατορθωθέν τε καὶ τολμηθέν.

Έχω ήδη αναφέρει το χωρίο όπου το Ρωμέικο κλονίστηκε από την διαπλοκή ολίγων λαμογιών, οι οποίοι το προσέθισαν στην διαπλοκή. Το επαναλαμβάνω μαζί με τα άλλα χωρία όπου ο Ατταλειάτης μιλάει για το «Ῥωμαϊκόν».

[13.9-10] Διὰ δὴ ταῦτα καὶ συκοφαντικαῖς ἐπηρείαις καὶ σοφιστικαῖς μεθόδοις καὶ δικανικῶν προβλημάτων ἑσμῷ καὶ σεκρετικῶν ζητημάτων ἐπιπλοκαῖς τὸ Ῥωμαϊκὸν ἐκλονεῖτο καὶ κοινὴ μελέτη τοῖς ἅπασι τὸ κατορθῶσαι τὰ τοιαῦτα ἐγίνετο, ὡς καὶ αὐτοὺς στρατιώτας μεταβαλεῖν καὶ μεταμαθεῖν τὰ πρὸς τὴν τούτων γνῶσιν παράγοντα.

Ένα χρόνο πριν τη μάχη του Μαντζικέρτ, ο σουλτάνος Αλπ Αρσλάν αιχμαλώτισε τον Μανουήλ Κομνηνό, που στάλθηκε μετά στρατευμάτων για να τον αντιμετωπίσει. Αργότερα έφτασε η φήμη «στον βασιλιά και στο Ρωμέικο» ότι ο σουλτάνος ήθελε να έρθει αυτοπροσώπως στην Κωνσταντινούπολη για να παραδώσει αβλαβή τον Κομνηνό και να γνωρίσει τον βασιλέα των Ρωμαίων.

[19.5] ἡμερῶν δὲ διαγενομένων τινῶν, ἑτέρα τις φήμη τὸν βασιλέα καὶ τὸ Ῥωμαϊκὸν ἀνεκτήσατο, ἦν γὰρ ὅτι ὁ τῶν Τούρκων ἡγούμενος καὶ καταπολεμήσας τὸ ἡμέτερον στράτευμα καὶ τὸν στρατηγὸν ὑποχείριον ποιησάμενος […] προσέρχεται τῷ βασιλεῖ μόνος μετὰ τοῦ στρατηγοῦ, φιλῶν οἰκέτης μᾶλλον εἶναι τοῦ βασιλέως ἢ στρατάρχης τῶν Οὖννων γνωρίζεσθαι.

Όταν μαθεύτηκαν τα νέα της αιχμαλωσίας του Ρωμανού Διογένη από τους βάρβαρους, αναστατώθηκε όλο το Ρωμέικο από την ιδέα ότι από στιγμή και στιγμή μπορεί να έπεφτε η βασιλεία.

[20.24] τί γὰρ ἐλεινότερον […] καὶ τὸν βασιλέα βαρβαρικοῖς ὅπλοις ἀβοήθητον περιστοιχίσθαι […] ὑπὸ τοιούτων ἀνδρῶν κυριεύεσθαι καὶ ἅπαν ἀνάστατον τὀ Ῥωμαϊκὸν καθορᾶσθαι καὶ βασιλείαν ἐν ἀκαρεὶ κατανοεῖν συμπεσοῦσαν;

4) Οι Αύσονες

Ο Ατταλειάτης χρησιμοποιεί δύο φορές τον κλασικίζοντα όρο «Αὔσονες» για να περιγράψει τους Ρωμαίους κια μία τον όρο «Αὐσονῖτις» για την Ρωμανία. Όπως έχω εξηγήσει σε παλαιότερη ανάρτηση, οι βυζαντινοί συγγραφείς χρησιμοποιούν τον όρο αυτό για να δηλώσουν ότι είναι οι μόνοι γνήσιοι Ρωμαίοι. «Αὔσονες», λοιπόν, είναι οι Ρωμαίοι και «Αὐσονῖτις» η Ρωμανία.

Οι Πατζινάκοι λεηλατούσαν την «ῥωμαϊκὴν γῆν» στα Βαλκάνια και την «πίαιναν» (= πότιζαν/εμπλούτιζαν/ἔτρεφαν) με το «αἷμα τῶν Αὐσόνων»:

[7.3] καὶ πᾶν προστυχὸν ληϊζόμενοι καὶ τὴν ῥωμαϊκὴν γῆν τοῖς αἵμασι τῶν Αὐσόνων πιαίνοντες. Διὸ καὶ συνηγκάσθη πάλιν ὁ βασιλεὺς κατὰ τῶν βαρβάρων ἐλάσαι στρατιὰν ἀξιόμαχον.

Ο Νικηφόρος Βοτανειάτης αναγκάστηκε να σφετεριστεί τον θρόνο, επειδή ο προκάτοχός του Μιχαήλ Ζ΄ Δούκας, με την τυραννική, άθεσμη και απρονόητή του διοίκηση των [ρωμαϊκών] πραγμάτων (res publica), ωθούσε τους Αύσονες προς «κακὸν βάραθρον» (σε κακό γκρεμό):

[27.3]  καὶ τῷ δικαίῳ ζήλῳ τὴν δεξιὰν ὁπλίσας […] καὶ κατ΄αὐτοῦ τοῦ κρατοῦντος, οὐχ ὡς βασιλικῶς διαγινομένου περὶ τὰ πράγματα ἀλλ΄ ὡς τυραννικῶς καὶ ἀθέσμως καὶ ἀπρονοήτως χρώμενου τῇ διοικήσει τῶν ὅλων καὶ εἰς κακὸν βάραθρον συνωθοῦντος τοὺς Αὔσονας.

Σε ένα χωρίο που θα σχολιάσω αναλυτικότερα παρακάτω, ο Ρωμανός Διογένης αποφάσισε να στρατοπεδεύσει εντός ρωμαϊκών ορίων το στράτευμα που το 1069 εκστράτευσε κατά των φρουρίων του γειτονικού εμιράτου του Χάλεπ. Ο Ατταλειάτης γράφει πως ξεσήκωσε το στράτευμα και κινήθηκε «πρὸς τὰ τῆς Αὐσονίτιδος ὅρια»:

[17.16] ἀναστὰς ἐκεῖθεν, ὥρμησε πρὸς τὰ τῆς Αὐσονίτιδος ὅρια.

5) Ρωμαίοι και αλλόφυλοι/βάρβαροι, Ρωμανία και αλλοδαπή/βάρβαρη οικουμένη

Ανέφερα παραπάνω ένα χωρίο του Ατταλειάτη για την διακυβέρνηση του Λέοντος Παρασπονδύλου επί αυγούστας Θεοδώρας όπου έμεινε αστασίαστον τόσο το «Ῥωμαίοις ὑπήκοον» όσο και το «ἀλλόφυλον»:

[10.1] καὶ ἀστασίαστον ἦν οὐ μόνο τὸ Ῥωμαίοις ὑπήκοον ἀλλὰ καὶ αὐτὸ τὸ ἀλλόφυλον

Σε ένα άλλο χωρίο, ο Ατταλειάτης γράφει για τον Ισαάκιο Κομνηνό πως είχε καταφέρει να δημιουργήσει καλό όνομα όχι μόνον στους υπηκόους του, αλλά και στους βαρβάρους:

[12.1] δόξαν παρεσχηκὼς ἄνδρίας καὶ ἀνδραγαθίας μεγίστης οὐ τοῖς ὑπηκόοις μόνον ἀλλ΄ἤδη καὶ τοῖς βαρβάροις,

Αλλού ο Ατταλειάτης γράφει πως ο Κωνσταντίνος Μονομάχος έκανε στην Κωνσταντινούπολη έναν «ζωολογικό κήπο» με «ἀσυνήθη ζώα ἐξ ἀλλοδαπῆς γῆς» (ελέφαντες, καμηλοπαρδάλεις κλπ), τα οποία ήταν «θαῦμα» (εξωτικό αξιοθέατο) για τους Βυζάντιους και τους άλλους Ρωμαίους:

[9.3] καὶ ζώων ἀσυνήθεις ἱδέας τοῖς ὑπηκόοις ἐξ ἀλλοδαπῆς, παρεστήσατο γῆς, μεθ΄ὧν καὶ τὸν μέγιστον ἐν τετραπόδοις ἐλέφαντα, ὃς θαῦμα τοῖς Βυζαντίοις καὶ τοῖς ἄλλοις Ῥωμαίοις,

Ο 11ος αιώνας ήταν μια περίοδος όπου η «Ῥωμαίων γῆ» συμπιεζόταν από την απηνέστατη επιδρομή των αλλόφυλων εθνών.

[16.12] Ἀνάγκης δὲ πολλῆς καὶ συγχύσεως ἐκ τῆς τῶν άλλοφύλων ἐθνῶν ἀπηνεστάτης ἐπιδρομῆς τὴν Ῥωμαίων συμπιεζούσης,

Το συνδυασμένο διάβασμα των τεσσάρων αυτών χωρίων είναι πως οι «Ῥωμαίοι» = «υπήκοοι του βασιλέα» κατοικούν στην «ἡμεδαπη Ῥωμαίων γῆ», ενώ οι «ἀλλόφυλοι/βάρβαροι» κατοικούν στις εξωτικές «ἀλλοδαπές» χώρες έξω από τα όρια της Ρωμανίας.

6) Η sensu lato και sensu stricto «Ρωμαίων γη»

Όπως ο όρος «Ῥωμαῖοι» μπορεί να πάρει τρεις διαφορετικές σημασίες για τον Ατταλειάτη, έτσι και ο όρος «Ῥωμαίων γῆ» μπορεί να έχει δύο διαφορετικές σημασίες. Με την sensu lato σημασία, ο όρος «Ῥωμαίων γῆ» είναι τα εδάφη που ελέγχει η Κωνσταντινούπολη. Τα όρια αυτής της περιοχής αντιστοιχούν στα εκάστοτε πολιτικά σύνορα της Ρωμανίας. Το ενδιαφέρον με τον Ατταλειάτη, όμως, είναι ότι φαίνεται να χρησιμοποιεί την φράση «ἡ Ῥωμαίων γῆ» με μια πιο sensu stricto σημασία, η οποία δεν περιλαμβάνει τις «υποταύρειες» περιοχές (Κιλικία και Αντιόχεια νοτίως του Ταύρου) και την «αιρετική/αρμενική παραμεθόριο». Η sensu stricto «Ῥωμαίων γῆ» του Ατταλειάτη μπορεί να ερμηνευθεί με δύο τρόπους. Από τη μια, μπορεί να αντιστοιχεί στην παραδοσιακή ρωμαϊκή γη πριν από την προσάρτηση των «νέων χωρών», μια σημασία που προτιμώ να ονομάσω «τὰ Ῥωμαίων ἤθη» = «οι οικείες χώρες/συνήθεις τόποι των Ρωμαίων», έχοντας δανειστεί την φράση από τον Γενέσιο. Από την άλλη, η sensu stricto «Ῥωμαίων γῆ» μπορεί να είναι η «απαθής» και «αξιοπροστάτευτη» γη, σε αντίθεση με τις «κατεστραμμένες [από τους Σελτζούκους] ακριτικές περιοχές» οι οποίες, από ένα σημείο και μετά, ήταν «καμμένα χαρτιά» και δεν είχε νόημα η υπεράσπισή τους. Ο Ατταλειάτης σε ένα σημείο διακρίνει τις ασιατικές ρωμαϊκές περιοχές σε «αξιοπροστάτευτες» (περιοχές που οι Ρωμαίοι πρέπει να υπερσπιστούν) και «μη αξιοπροστάτευτες» (περιοχές που οι Ρωμαίοι δεν είναι αναγκαίο να υπαερασπίσουν), αλλά αυτό που δεν είναι ξεκάθαρο είναι το κριτήριο διάκρισης που χρησιμοποιεί. Με άλλα λόγια, η sensu stricto «Ῥωμαίων γῆ» είναι η «αξιοπροστάτευτη» χώρα, αλλά δεν είναι ξεκάθαρο αν αυτό που την κάνει «αξιοπροστάτευτη» είναι το ότι αντιστοιχεί στα «τῶν Ῥωμαίων ἤθη» ή το ότι ήταν η χώρα που ήταν ακόμα σχετικά «απαθής» γύρω στο 1070.

Το χωρίο του Ατταλειάτη που διακρίνει τα ασιατικά ρωμαϊκά εδάφη σε «αξιοπροστάτευτα» και «μη αξιοπροστάτευτα» είναι το παρακάτω. Κατά την δεύτερη εκστρατεία του 1069 ο Ρωμανός Διογένης ζήτησε την γνώμη του Ατταλειάτη δύο φορές για το τι πρέπει να κάνει. Την πρώτη φορά ο Ατταλειάτης πρότεινε στον Διογένη να επιτεθεί στους Σελτζούκους και να εκπορθήσει το Χλίατ, ώστε να γίνει «ανεπίβατος» για τους Σελτζούκους η οδός εισβολής από την Μεσοποταμία. Την δεύτερη φορά, όμως, ο Ατταλειάτης αλλάζει γραμμή και λέει πως δεν είναι αναγκαία η υπεράσπιση των ακριτικών περιοχών και πως ο Διογένης πρέπει να εστιάσει την προσοχή του στην υπεράσπιση των δυτικότερων «απαθών» θεμάτων.

Πρώτη γνώμη Ατταλειάτη:

[18.11] Διὰ τί δὲ καὶ μὴ ἐκ πολιορκίας αἱρήσομεν τὸ τε ἄστυ τὸ Χλίατ καὶ τὰ ὑπὸ τούτου πολίχνια, […] καὶ άντὶ πολεμίων αἱ τοιαῦται πόλεις ῥωμαϊκὴν ἡγεμονίαν πλουτήσωσι καὶ δυνάμεις ἐφιστάμεναι τὸ ἀντίπαλον ἰσχυρῶς ἀποκρούσωνται καὶ ἡ τῶν Τούρκων πάροδος […] καὶ ἡ διὰ Μεσοποταμίας ὁδὸς τούτοις ἀνεπίβατος γένηται;»

Δεύτερη γνώμη Ατταλειάτη:

[18.18] Μέλλοντος οὖν τοῦ βασιλέως διὰ τοῦ καλουμένου πολιχνίου Κεράμου πρὸς τὰς ὄχθας τοῦ Εύφράτου μέχρι Μελιτηνῆς τὸν οἰκεῖον διαβιβάζειν στρατόν, ἀσύμφορον πάλιν τοῦτο αὐτὸς προπετευσάμενος ἐξεφώνησα, ὡς μὴ ἀναγκαῖον ὂν τῶν τοιούτων μερῶν φροντίζειν ἡμᾶς προηρημωμένων ὄντων καὶ περιῃρημένων πᾶσαν τὴν εὐκοσμίαν αὐτῶν ἐκ διαφόρων ἐπιδρομῶν, […] Καὶ τούτου μελήσειν ἐξεῖπον εἰκός, ὅπως ὡς τάχιστα τοῖς ἀπαθέσι καὶ ἔτι τὴν σύστασιν ἔχουσι θέμασιν ἐπιστῶμεν κἀκεῖνα τῆς τῶν ἐναντίων διατηρήσωμεν λώβης.

ακόμα και στην πρώτη «επιθετική» του γνώμη, ο Ατταλειάτης παρουσιάζει το ακριτικό θέμα της Μεσοποταμίας όχι ως «Ῥωμαίων γῆ», αλλά ως οδό εισβολής στην «Ῥωμαίων γῆ» (ἡ διὰ Μεσοποταμίας ὁδὸς). Η διάκριση αυτή επαναλαμβάνεται σαφέστερα σε ένα άλλο χωρίο όπου, στην αρχή της μάχης του Μαντζικέρτ, ο «δείλαιος» Ρωμαίος στρατηγός που στάλθηκε από τον Διογένη να εκπορθήσει το Χλίατ έγινε «φυγὰς ἀγεννῶς», προτιμώντας να υποχωρήσει στην «Ῥωμαίων γῆ» δια της Μεσοποταμίας. Σε αυτό το χωρίο το θέμα της Μεσοποταμίας αποκλείεται ρητά από την «Ῥωμαίων γῆ»!

[20.19] ἡγνόει γὰρ ὡς ὁ στρατηγὸς τούτων μαθὼν τὴν τοῦ σουλτάνου κατ΄αὐτοῦ τοῦ βασιλέως ἐπέλευσιν, ἄρας τοὺς ἀμφ΄αὐτὸν ἅπαντας διὰ τῆς Μεσοποταμίας φυγὰς ἀγεννῶς ἐις τὴν Ῥωμαίων ἐνέβαλε, μηδένα λόγον τοῦ δεσπότου μήτε μὴν τοῦ εἰκότος ὁ δείλαιος θέμενος.

Για ποιο λόγο ο Ατταλειάτης αποκλείει το θέμα της Μεσοποταμίας από την sensu stricto «Ῥωμαίων γῆ» και πιστεύει πως δεν είναι αναγκαία η υπεράσπισή του;

Μια απάντηση, όπως ήδη ανέφερα, είναι πως θεωρεί αυτό το ήδη «προηρημωμένο» ακριτικό θέμα ως «καμμένο χαρτί». Μια άλλη απάντηση, όμως, είναι πως δεν το θεωρεί «Ῥωμαίων γῆ» επειδή δεν κατοικείται από «Ῥωμαίους» (με την αποκλείουσα/εθνοτική σημασία του όρου). Με άλλα λόγια, το «αἱρετικό/αρμενιακό» ακριτικό αυτό θέμα δεν ανήκε στα «τῶν Ῥωμαίων ἤθη», αλλά ήταν μια βολική προκεχωρημένη θέση υπεράσπισης των παραδοσιακών ρωμαϊκών εδαφών.

Υπάρχουν τρεις λόγοι που οι κάτοικοι των ακριτικών «Αρμενιακών θεμάτων» δεν θεωρούνται Ρωμαίοι:

1. Ανέφερα ήδη ότι ο Ατταλειάτης θεωρεί αυτούς τους πληθυσμούς «αιρετικούς» και όχι «ορθόδοξους» = «τὰ Ῥωμαίων θρησκεύοντες» (16.7).
2. Ανέφερα επίσης ότι ο Ατταλειάτης αποκλείει τους Αρμένιους όταν χρησιμοποιεί την αποκλείουσα Ρωμαϊκή ταυτότητα (17.15).
3. Σε ένα άλλο χωρίο, ο Ατταλειάτης κάνει την ενδιαφέρουσα παρατήρηση ότι οι εγχώριοι Αρμένιοι των θεμάτων αυτών ήταν δυνάμει εχθροί των Ρωμαίων (18.17).

Κατά την δεύτερη εκστρατεία του Ρωμανού Διογένη (1069), ο βασιλέας διαίρεσε τη στρατιά σε δύο μέρη και, καθώς αυτός ήταν στην Κελεσίνη, έμαθε πως το άλλο μισό με αρχηγό τον Αρμένιο Φιλάρετο Βραχάμιο είχε ηττηθεί από τους Τούρκους (18.13-4) στην Μεσοποταμία και πως οι ηττημένοι στρατιώτες υποχώρησαν στον βόρειο Ταύρο ως «σποράδες». Σε αυτό το σημείο ο Ατταλειάτης γράφει πως ο Ρωμανός Διογένης αποφάσισε να περιμένει τους σποράδες στρατιώτες του έτερου μισού να ενωθούν μαζί του, για να μην τους σκοτώσουν οι [εγχώριοι] Αρμενίοι!

[18.17] Προκαρτερήσας δ΄ὁ βασιλεῦς εἰς Κελεσίνην ἐφ΄ᾦ τοὺς διασωθέντας εἰς τὴν παρεμβολὴν ὑποδέξασθαι, ἵνα μὴ καταλαμβανομένοι σποράδες ἐξ ἐρήμης ὑπὸ τῶν Ἀρμενίων ἀπόλωνται,

Σε αυτό το χωρίο, λοιπόν, οι Αρμένιοι των ακριτικών θεμάτων κάθε άλλο παρά Ρωμαίοι θεωρούνται!

Ένα άλλο στοιχείο που είναι ενδεικτικό μιας sensu stricto αντίληψης περί «Ῥωμαίων γῆς» είναι οι αναφορές του στις συνέπειες της αποτυχίας της αναχαίτισης των Τούρκων στα ακριτικά θέματα. Κάθε φορά που αναφέρει μια τέτοια αποτυχία, ο Ατταλειάτης αναφέρει ως συνέπειά της μια τουρκική λεηλασία στα δυτικότερα θέματα, σαν να μην τον ενδιέφερε αν οι Τούρκοι λεηλατούσαν τις ακριτικές περιοχές. Βέβαια κάποιος μπορεί πάντα να πει πως στα «προηρημωμένα» ακριτικά θέματα δεν υπήρχε πια τίποτε για λεηλασία και, επομένως, οι Τούρκοι, όταν κατάφερναν να υπερνικήσουν την ακριτική άμυνα, έπρεπε να επιδράμουν βαθύτερα για να βρουν λεία.

Όταν οι «Ούννοι» νίκησαν τα ρωμαϊκά στρατεύματα της Μεσοποταμίας και της Μελιτηνής, περιφρόνησαν τους υποχωρήσαντες στρατιώτες που ταμπουρώθηκαν στη Μελιτηνή και επέδραμαν δυτικά μέχρι την Καισάρεια:

[16.3] οἱ τὴν ἑῴα κατατρέχοντες Οὖννοι περὶ Μεσοποταμίαν γενόμενοι ἐφήδρευον τοῖς περὶ Μελιτηνὴν ἐστρατοπεδευμένοις ῥωμαϊκοῖς τάγμασιν […] Ῥωμαίους […] νῶτα δοῦναι […] Καὶ τροπῆς γενομένης ἔπεσον συχνοὶ τῶν Ῥωμαίων […] οἱ δὲ περισωθέντες τῷ ἄστει τῆς Μελιτηνῆς ἀνεσώθησαν. Περιφρονήσαντες δὲ τούτους οἱ βάρβαροι […] ἐκτρέχουσιν ἄχρι Καισαρείας καταληϊζόμενοι πάντα […]

Καθώς ο Ρωμανός Διογένης ήταν καθοδόν για την εκστρατεία κατά του εμιράτου του Χάλεπ (1068), οι «Πέρσες» (Σελτζούκοι) κατέστρεψαν τη Νεοκαισάρεια με απρόοπτη επιδρομή:

[17.4] Ἐν τοσούτῳ δὲ χρονίζοντος τούτου, λάθρᾳ προσβαλόντες οἱ Πέρσαι, Τούρκους δὲ τούτους νυνὶ ὁ λόγος οἶδε καλεῖν, τὴν Νεοκαισαρείαν ἐξ ἀπροόπτου τῆς ἐπιδρομῆς καταστρέφουσιν καὶ πολλῶν σωμάτων καὶ χρημάτων ἐν τῷ ἀσφαλεῖ κυριεύσαντες, παλινῳδίαν ἦσαν, βάρος λαφυραγωγίας οὐκ ἐλάχιστον ἐπαγόμενοι.

Όταν το στράτευμα του Ρωμανού Διογένη, στο τέλος της πρώτης του εκστρατείας (1068), διέβηκε τον Ταύρο επιστρέφοντας από τη Συρία, ο Διογένης έμαθε στο χωριό Γυψάριον του Ποδανδού πως ο στρατηγός που είχε σταλεί στη Μελιτηνή για τη φύλαξη της «Ῥωμαίων γῆς» απέτυχε ν΄αναχαιτίσει τους Τούρκους και η συνέπεια αυτής της αποτυχίας ήταν η λεηλασία του Αμορίου:

[17.22] Ἐξιοῦσι δ’ἡμῖν εἴς τι χωρίον τῆς τοῦ Ποδανδοῦ κλεισούρας ἐκτὸς Γυψάριον κατονομαζόμενον, φήμη τις ἐπεπόλασε τὸν καταλελειμμένον ἐν Μελιτηνῇ στρατηγὸν ἐπὶ τῇ φυλακῇ τῆς Ῥωμαίων γῆς αἰσχρώς καὶ βουλεύσασθαι καὶ τὰ κατὰ τὸν στρατὸν οἰκονομῆσαι […] οἱ πολέμιοι διελθόντες τὴν τοῦ Ἀμορίου πολιτείαν ἀνήρπασαν καὶ φόνον ἀνδρῶν ἀμύθητον πεποιήκασι καὶ πανοικεσίᾳ ταύτην ἠνδραποδίσαντο.

Έχω ήδη αναφέρει την «πρώτη γνώμη» του Ατταλειάτη για εκπόρθηση και οχύρωση του Χλίατ ώστε να γίνει ανεπίβατος στους επιδράμοντες Τούρκους η «διὰ τῆς Μεσοποταμίας ὁδός». Έτσι πως εκφράζεται ο Ατταλειάτης, η οχύρωση του Χλίατ θα προστάτευε από επιδρομές τις περιοχές που βρίσκονταν δυτικά της Μεσοποταμίας και όχι την ίδια την Μεσοποταμία.

[18.11] Διὰ τί δὲ καὶ μὴ ἐκ πολιορκίας αἱρήσομεν τὸ τε ἄστυ τὸ Χλίατ καὶ τὰ ὑπὸ τούτου πολίχνια […] ἡ τῶν Τούρκων πάροδος […] καὶ ἡ διὰ Μεσοποταμίας ὁδὸς τούτοις ἀνεπίβατος γένηται;

Σε ένα άλλο χωρίο ο Ατταλειάτης αναφέρει πως οι Τούρκοι κατάφεραν να περάσουν τον Ευφράτη λίγο πάνω από την Μελιτηνή και η συνέπεια αυτής της εισβολής ήταν η λεηλασία της Καππαδοκίας και του Ικονίου:

[18.16] τοῖς ἐναντίοις […] ἄνωθεν τῆς Μελιτηνῆς διαπεραιωθέντες τὸν Εὐφράτην, εὐθὺ του θέματος Καππαδοκίας κατὰ τὸ εἰθισμένον αὐτοῖς ἀκρατῶς ἤλαυνον, καταληϊζόμενοι μὲν τὸ προστυχὸν ἐξεφόδου, ἐφορμῶντες δὲ πανστρατιᾷ κατὰ τῆς τοῦ Ἰκονίου πολιτείας.

Λίγο παρακάτω, ο Ρωμανός Διογένης φτάνοντας στην Σεβάστεια, εξερχόμενος από τα Αρμενιακά θέματα, έμαθε πως οι Τούρκοι όδευαν προς επιδρομή της Πισιδίας, της Λυκαονίας και του προρρηθέντος Ικονίου:

[18.19] διὰ τῆς Κολωνείας καὶ τῶν Ἀρμενιακῶν θεμάτων μέχρι Σεβαστείας ὁ βασιλεὺς σὺν τῷ στρατευμάτι διελήλυθεν, ἐκεῖσε δὲ μεμαθηκῶς ὡς οἱ Τοῦρκοι προῄεσαν ἐπὶ Πισιδίαν καὶ Λυκαονίαν ἐλαύνοντες καὶ ὡς εἰς σκοπὸν ἀποτεινόμενοι τὸ Ἰκόνιον, […] οἱ Τοῦρκοι τὴν τοῦ Ἱκονίου πολιτείαν καταστρεψάμενοι,

Στο επόμενο κεφάλαιο, ο βασιλιάς και «ὅσοι τὰ Ῥωμαίων φρονοῦντες» (~ όσοι νοιάζονταν για τα των Ρωμαίων πράγματα), πριν μάθουν ότι ο Μανουήλ Κομνηνός είχε ηττηθεί στην Σεβάστεια από τους Τούρκους, έμαθαν το επίσης δυσάρεστο νέο ότι οι Τούρκοι λεηλάτησαν τις Χώνες (η γενέθλια πόλη του Χωνιάτη) και βεβήλωσαν με «λύθρο» (το αίμα ως λεκές, λ.χ. λερώνω τα χέρια μου με αίμα) τον ξακουστό ναό του Αρχάγγελου Μιχαήλ που υπήρχε στην πόλη.

[19.3] τὸν βασιλέα, πολλή τις ἀνία κατέσχε καὶ αὐτὸν καὶ ὅσοι τὰ Ῥωμαίων φρονοῦντες ἐτύγχανον. Οὔπω δὲ τὰ τῆς φήμης παρήκμασε καὶ αὖθις ἑτέρα ἐπῆλθε τοὺς Τούρκους ἀπαγγέλλουσα τὴν ἐν Χώναις πολιτείαν καὶ αὐτὸν τὸν περινόητον ἐν θαύμασι καὶ ἀναθύμασι τοῦ Ἀρχιστρατήγου ναὸν καταλαβεῖν ἐν μάχαιρᾳ καὶ φόνου μὲν ἅπαντα τὰ ἐκεῖσε πληρῶσαι καὶ λύθρου, πολλὰς δὲ ὕβρεις τῷ ἱερῷ ἐμπαροινηθῆναι.

Όλα τα παραπάνω χωρία τουρκικής επιδρομικής δραστηριότητας (Καισαρεία, Νεοκαισαρεία, Αμόριον, Πισιδία, Λυκαονία, Ικόνιον, Χώνες) δείχνουν ότι ο Ατταλειάτης ενδιαφέρεται κυρίως για την επιδρομική δραστηριότητα των Τούρκων στη sensu stricto «Ῥωμαίων γῆ», δηλαδή στα «Ῥωμαίων ἤθη» που βρίσκονταν δυτικά των «αιρετικών/αρμενιακών» ακριτικών θεμάτων. Αυτήν την «Ῥωμαίων γῆν» έχει κατά νου όταν γράφει για τον «ἀγεννῶς φυγάδα» στρατηγό και τα «απαθή θέματα» όπου πρέπει να εστιαστεί η ρωμαϊκή αμυντική προσοχή, ώστε να διατηρηθούν αλώβητα από τους Τούρκους. Επαναλαμβάνω τα χωρία:

[20.19] ἡγνόει γὰρ ὡς ὁ στρατηγὸς τούτων μαθὼν τὴν τοῦ σουλτάνου κατ΄αὐτοῦ τοῦ βασιλέως ἐπελευσιν, ἄρας τοὺς ἀμφ΄αὐτὸν ἅπαντας διὰ τῆς Μεσοποταμίας φυγὰς ἀγεννῶς εἰς τὴν Ῥωμαίων ἐνέβαλε, μηδένα λόγον τοῦ δεσπότου μήτε μὴν τοῦ εἰκότος ὁ δείλαιος θέμενος.

[18.18] Μέλλοντος οὖν τοῦ βασιλέως διὰ τοῦ καλουμένου πολιχνίου Κεράμου πρὸς τὰς ὄχθας τοῦ Εύφράτου μέχρι Μελιτηνῆς τὸν οἰκεῖον διαβιβάζειν στρατόν, ἀσύμφορον πάλιν τούτο αὐτὸς προπετευσάμενος ἐξεφώνησα, ὡς μὴ ἀναγκαῖον ὂν τῶν τοιούτων μερῶν φροντίζειν ἡμᾶς προηρημωμένων ὄντων καὶ περιῃρημένων πᾶσαν τὴν εὐκοσμίαν αὐτῶν ἐκ διαφόρων ἐπιδρομῶν, […] Καὶ τούτου μελήσειν ἐξεῖπον εἰκός, ὅπως ὡς τάχιστα τοῖς ἀπαθέσι καὶ ἔτι τὴν σύστασιν ἔχουσι θέμασιν ἐπιστῶμεν κἀκεῖνα τῆς τῶν ἐναντίων διατηρήσωμεν λώβης.

Αυτή η sensu stricto «Ῥωμαίων γῆ» είναι προφανώς μικρότερη από την sensu largo «Ῥωμαίων γῆ», στα ανατολικά όρια της οποίας βρέθηκε ο Σουλτάνος το φθινόπωρο του 1067 και τα οποία είναι τα ίδια με τα «Ιβηρικά όρια», «όρια Ιβηρίας»:

[16.12] ἀυτὸς ὁ σουλτάνος πανστρατιᾷ ἐξελήλυθε δυνάμεις ἄγων ἀνυποίστους καὶ τοῖς ὁρίοις ἐν τῷ φθινοπώρῳ τῶν Ῥωμαίων προσήνωτο, βουλόμενος παραχειμᾶσαι ἐκεῖσε καὶ ἀρχομένου τοῦ ἔαρος, προσεχῶς προσβαλεῖν καὶ ἄρδην ἀνατρέψαι τὰ Ῥωμαίων καὶ καθελεῖν.

[8.1] Οὖννοι Νεφθαλῖται, […] τοῖς ἰβηρικοῖς ὁρίοις προσήγγισαν […]τὸ ἔθνος […] οὐκ ὀλίγα τὴν ῥωμαϊκὴν κατέβλαπτε γῆν.

[8.2] κατὰ βασιλικὴν γνώμην στρατιωτικοῦ συναθροισθέντος ἐπὶ τῶν κατ’ Ἰβηρίαν ὁρίων συνταγματάρχην έπίσημον ἔχοντος ὃς Λιπαρίτης ἐπωνομάζετο, συμβολὴ μεταξὺ τούτων καὶ τῶν Οὔννων καρτερὰ γίνεται […]

Ας δούμε τώρα τα δύο χωρία στα οποία ο Ατταλειάτης περιγράφει την οροσειρά του Ταύρου ως το ΝΑ όριο της «Ῥωμαίων γῆς», ενώ ταυτόχρονα αναφέρει τέσσερεις φορές τα νοτιότερα (κανονικά) πολιτικά ρωμαϊκά σύνορα που χωρίζουν τη Ρωμαϊκή Συρία από το εμιράτο του Χάλεπ.

Θα αρχίσω από τα κανονικά Αραβο-Ρωμαϊκά πολιτικά σύνορα στη Συρία.

Κατά την πρώτη εκστρατεία του Ρωμανού Διογένη το 1068 εναντίον του εμιράτου του Χάλεπ, στην οποία συμμετείχε και ο ίδιος ο Ατταλειάτης, γίνεται διπλή αναφορά σε σεσημασμένα («τυπούμενα») όρια που χώριζαν την «Αὐσονίτιδα/ῥωμαϊκὴ γῆ» από το εμιράτο του Χάλεπ.

[17.16] ἀναστὰς ἐκεῖθεν, ὥρμησε πρὸς τὰ τῆς Αὐσονίτιδος ὅρια

[17.17] τῇ ἐπαύριον ἄραντες εἰς τὴν ῥωμαϊκὴν ἐπεβάλομεν γῆν, οὕτω μὲν τυπουμένην ἐκ τῶν ὁρίων,

Οι προρρηθέντες Τούρκοι που το 1069 λεηλάτησαν την Πισιδία, τη Λυκαονία και το Ικόνιον, μην μπορώντας να επιστρέψουν στα εδάφη τους από εκεί που ήρθαν, αναγκάστηκαν να κινηθούν προς την Κιλικία κυνηγημένοι από το στράτευμα του Ρωμανού Διογένη. Ο τελευταίος έδωσε εντολή να φραχτούν οι Κιλίκιες πύλες και διέταξε τους μεν Αρμένιους που κατοικούσαν στα ορεινά του Ταύρου γύρω από την Σελεύκεια (υποθέτω εννοεί την Ισαυρική Σελεύκεια -σημερινή Silifke– γιατί στην περιοχή γύρω από την Κιλικία υπήρχαν διάφορες πόλεις με αυτό το όνομα) να πολεμήσουν τους Τούρκους μόλις τους συναντήσουν, τον δε δούκα Αντιοχείας (ο Αρμένιος Χατατούριος) να συλλέξει τα στρατεύματά του και να σμίξει με τους προρρηθέντες Αρμένιους στην Κιλικία. Οι Τούρκοι, μη μπορώντας να διέλθουν από τις Κιλίκιες Πύλες, διέβηκαν τον Ταύρο κοντά στη Σελεύκεια και δέχτηκαν την επίθεση των προρρηθέντων Αρμενίων στην Ταρσό, όπου αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το πλείστο μέρος της επιδρομικής λείας που είχαν συλλέξει, για να διαφύγουν ταχύτερα. Στη συνέχεια διέσχισαν με κόπο (μοχθηρῶς) την Κιλικία και, όταν έμαθαν ότι οι ρωμαϊκές δυνάμεις είχαν συναθροιστεί στην Μοψουεστίαν, διέβηκαν κατά τη διάρκεια της νύχτας το «Σαρβανδικόν όρος» (Αμανίδες/Αμανικές Πύλες) και βρέθηκαν ΣΤΑ ΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΜΙΡΑΤΟΥ ΤΟΥ ΧΑΛΕΠ, όπου κατάφεραν να διαφύγουν.

[18.19] ὡς οἱ Τοῦρκοι προῄεσαν ἐπὶ Πισιδίαν, καὶ Λυκαονιαν ἐλαύνοντες καὶ ὡς εἰς σκοπὸν ἀποτεινόμενοι τὸ Ἰκόνιον […] ὡς οἱ Τοῦρκοι τὴν τοῦ Ἰκονίου πολιτείαν καταστρεψάμενοι, χρονίσαι ταύτῃ οὐκ ἀπεθάρρησαν, δεδιότες τὴν τοῦ βασιλέως κατ΄αὐτῶν ἐπιδίωξιν, ἀπόμοιραν ὲν τινα τῶν ταγμάτων εἰς Κιλικίαν ἐξέπεμψεν ἑνωθησομένην τῷ τῆς Ἀντιοχείας δουκὶ τῷ Χατατουρίῳ, ἀνδρὶ γενναίῳ […] εἰς Μοψουεστίαν ἀπαντῆσαι ὡς τάχος καὶ τοῖς Τούρκοις ἐκεῖθεν παροδεύουσι συμμῖξαι πολεμικῶς, ἅτε καὶ τῶν ἐν τοῖς ὀρεινοῖς τῆς Σελευκείας κατοικούντων Ἀρμενίων προσδιορισθέντων ἐν τοῖς στενωποῖς τοὺς Τοῦρκους καταδραμεῖν καὶ κακῶσαι κατὰ τὸ ἐγχωροῦν.

[18.20] Καὶ γὰρ τὴν ἐπάνοδον δείσαντες οἱ πολέμιοι διὰ τὸ πυθέσθαι περὶ τοῦ βασιλέως ἐπιδημίας, διὰ τῶν τῆς Σελευκείας ὁρῶν ἐπορεύθησαν καὶ είς τὴν τῆς Ταρσού πεδιάδα κατηκοντίσθησαν. Ἔνθα παρὰ τῶν Ἀρμενίων συγκυρηθέντες τὴν λαφυραγωγίαν πᾶσαν σχεδὸν ἀπέβαλον, αὐτοὶ δὲ διασωθέντες μοχθηρῶς ἐπέτεινον τὸν δρόμον ἐφ΄ᾦ διελθεῖν δι΄ὅλης τῆς Κιλικίας καὶ εἰς τὰ τοῦ Χάλεπ προσμῖξαι ὅρια […] Μαθόντες γὰρ οἱ πολέμιοι ἐξ ἑαλωκότων τινῶν τὴν είς Μοψουεστίαν τῶν Ῥωμαίων συνάθροισιν, μηδὲ μικρὸν ἐγχρονίσαντες καὶ διαναπαύσαντες ἑαυτοὺς διὰ τῆς νυκτὸς ὑπερβάντες τὸ Σαρβανδικὸν ὄρος καὶ εἰς τὰ τοῦ Χάλεπ ἐπελάσαντες ὅρια.

Νομίζω πως τα παραπάνω χωρία δείχνουν ότι ο Ατταλειάτης είχε ακριβή επίγνωση των ρωμαϊκών συνόρων στη Συρία με το εμιράτο του Χάλεπ. Ο ίδιος στην εκστρατεία του 1068 διέσχισε «τυπούμενα» (σεσημασμένα) όρια για να εισέλθει στη ρωμαϊκή γη της Αντιόχειας, ερχόμενος απο το εμιράτο του Χάλεπ. Από την άλλη, η αναφορά των ορίων του Χάλεπ ανατολικά των Αμανιδών/Αμανικών Πυλών δέιχνει πάλι ακριβή γεωγραφικό προσδιορισμό.

Το λέω αυτό γιατί τώρα θα παραθέσω δύο αναφορές του Ατταλειάτη στον Ταύρο ως το όριο της «Ῥωμαίων γῆς» που δεν μπορεί να προέκυψε από γεωγραφική σύγχυση του συγγραφέα. Νομίζω πως σε αυτά τα δύο χωρία ο Ατταλειάτης έχει κατά νου τη sensu stricto «Ῥωμαίων γῆ», δηλαδή «τὰ Ῥωμαίων ἤθη» (~ η οικεία/παραδοσιακή χώρα των Ρωμαίων, η γενέθλια γη του «Ῥωμαϊκοῦ [γένους]»).

Στην πρώτη εκστρατεία του Ρωμανού Διογένη (1068), αφού ο Ατταλειάτης γράφει ότι το εκστρατευτικό στράτευμα εισήλθε στη ρωμαϊκή γη και έφτασε στην Αντιόχεια ([17,17] «εἰς τὴν ῥωμαϊκῆν ἐπεβάλομεν γῆν οὔτω τυπουμένην ἐκ τῶν ὁρίων»), στη συνέχεια γράφει πως το στράτευμα αναγκάστηκε να επιστρέψει στην «εντεύθεν του Ταύρου» χώρα, επειδή στην Αντιόχεια δεν υπήρχαν αρκετά τρόφιμα για την διαχείμαση τους στρατεύματος. Ο Ατταλειάτης, λοιπόν, περιγράφει την επιστροφή του στρατεύματος από την Αντιόχεια της Κοίλης Συρίας στην Αλέξανδρον της Κιλικίας και, διαμέσου των Κιλικίων Πυλών, από την Κιλικία στον Ποδανδό. Εκεί που γράφει πως το στράτευμα διασχίσε τις Κιλίκιες Πύλες του Ταύρου, ο Ατταλειάτης προσθέτει πως τότε εισήλθε στην «Ῥωμαίων γῆ» (εἰσβάλλει τῇ Ῥωμαίων) και προσθέτει πως κόντεψε να γκρεμοτσακιστεί κατά τη διάβαση, επειδή το άλογό του που έπασχε από «λυκοεντερικό πάθος» έγινε ανεξέλεγκτο («αὐτόματος»). Το επόμενο τοπωνύμιο που αναφέρει είναι το χωριό Γυψάριον κοντά στον Ποδανδό, όπου ο Ρωμανός Διογένης, όπως ανέφερα παραπάνω, πληροφορήθηκε την τουρκική λεηλασία του Αμορίου, από την αποτυχία του στρατηγού της Μελιτηνής να φυλάξει την «Ρωμαίων γῆ».

[17.20] ἐπεὶ δὲ ἡ Ἀντιόχεια προκατείργαστο τᾶις ἐπιδρομαῖς καὶ σίτου σπάνιν ἐκέκτητο, δείσας ὁ βασιλεύς […] ὑπερέβη τοὺς αὐλῶνας ἐκείνους καὶ τὰς κλεισούρας δι’ὧν ἡ Κοίλη Συρία τῆς Κιλικίας χωρίζεται. Καὶ κατελθὼν ἐπιπόνως εἰς πόλιν τῆς Κιλικίας λεγομένην Ἀλεξανδρόν, […] Καὶ οὕτω διελθὼν τὴν χώραν ἐκείνην καὶ τὸν Ταύρον τὸ ὄρος πανστρατιᾷ ὑπερβάς, εἰσβάλλει τῇ Ῥωμαίων […]

[17.21] Τότε κἀγὼ περὶ στενωπὸν τοῦ Ταύρου ὄρους ἄφυκτον διέφυγον κίνδυνον, ὁ γὰρ ἵππος εἰς ὅν ἐπωχούμην, προεστενοχωρημένος ὢν ἐκ πάθους λυκοεντερικοῦ λεγομένου […] εὐθὺς διατιναξάμενος ἀυτόματος δι’ἑαυτοῦ τῷ κρημνῷ ἑαυτὸν κατηκόντισεν.

[17.22] Ἐξιοῦσι δ΄ἡμῖν εἰς τι χωρίον τῆς τοῦ Ποδανδοῦ κλεισούρας ἐκτὸς Γυψάριον κατονομαζόμενον, φήμη τις ἐπεπόλασε τὸν καταλελειμμένον ἐν Μελιτηνῇ στρατηγὸν ἐπὶ τῇ φυλακῇ τῆς Ῥωμαίων γῆς αἰσχρῶς […] οἱ πολέμιοι διελθόντες τὴν τοῦ Ἀμορίου πολιτείαν ἀνήρπασαν καὶ φόνον ἀνδρῶν ἀμύθητον πεποιήκασι καὶ πανοικεσίᾳ ταύτην ἡνδραποδίσαντο.

Το άλλο χωρίο στο οποίο ο Ταύρος περιγράφεται ως όριο της «Ῥωμαίων γῆς» είναι, όταν ο Ρωμανός Διογένης, επεστρέψας από την αιχμαλωσία, εμπλέχθηκε σε εμφύλιο με τους σφετεριστές Δουκάδες, αποφασίζοντας να διαχειμάσει τα πιστά στρατεύματά του στην Κιλικία. Ο Ατταλειάτης θεώρησε αυτήν την διακοπή για διαχείμαση στην Κιλικία μέγιστο στρατηγικό λάθος που του στοίχισε το θρόνο και, εν τέλει, την ίδια του τη ζωή. Αντί να μείνει «ἀπρόιτος» στην Κιλικία, γράφει ο Ατταλειάτης, θα έπρεπε να εισέλθει [από την Κιλικία] στην «Ῥωμαίων γῆ» (εἰς τὴν Ῥωμαίων ἐμβαλεῖν) και να διαχειμάσει τα στρατεύματά του στη Βιθυνία, έχοντας εντωμεταξύ πάρει με το μέρος του τους πληθυσμούς της Πισιδίας, Ισαυρίας, Λυκαονίας, Παφλαγονίας και της Ονωριάδος, ώστε να απέκλειε τους σφετεριστές αντιπάλους του (που διαχείμαζαν στην Κωνσταντινούπολη) από την στρατολόγηση μικρασιατικών πληθυσμών. Και σε αυτό το χωρίο, λοιπόν, η διάβαση του Ταύρου θεωρείται είσοδος στην «Ῥωμαίων γῆ» ή, με άλλα λόγια, ως «Ῥωμαίων γῆ» θεωρείται μόνον η «εντεύθεν του Ταύρου» χώρα.

[21.6] Διογένους […] εἰς τὴν τῶν Κιλίκων χώραν ἀνέζευξεν, ὁμοῦ μὲν παραχειμασίαν ἐν αὐτῇ ποιησόμενος […]

[21.7] [Διογένης και δούξ Αντιοχείας Χατατούριος] Ἔλαθον δὲ τὸ ἥττον αἰρετισάμενοι […] καὶ ἦν εὐχερὲς τοῖς ἀμφὶ τὸν Διογένην μετὰ τοσούτου πλήθους εἰς τὴν Ῥωμαίων ἐμβαλεῖν, ὅση κατὰ Πισιδίαν καὶ Ἰσαυρίαν καὶ Λυκαονίαν εἰς αὐτήν τε τῶν Παφλαγόνων καὶ Ὁνωριάδα, καὶ πάντας τῷ πλήθει βιάσασθαι γενέσθαι ὑφ΄ἑαυτόν, εἶτα καὶ εἰς Βιθυνίαν εἰσδῦναι καὶ πᾶσαν ἄδειαν ἐμφράξαι τοῖς ἐκ τῆς Βύζαντος στρατιώτας κατ΄αὐτοῦ συναγεῖραι […] Νῦν δὲ μὴ καλῶς βουλευσάμενος, […] ἑαυτὸν ἐγκαθείρξας ἐπὶ τῷ μένειν ἀπρόιτον, ἄδειαν δὲ τοῖς ἀντιτεταγμένοις παρέσχεν ἀδεῶς στρατιώτας ἀγείρειν καὶ τὸν πολεμικὸν ποιεῖσθαι κατάλογον.

Οι περιοχές στις οποίες αναφέρεται (Πισιδία, Ισαυρία, Λυκαονία, Παφλαγονία, Ονωριάδα) αντιστοιχούν λίγο πολύ στις περιοχές που, όπως έδειξα παραπάνω, ενδιέφεραν τον Ατταλειάτη όταν αναφέρεται στις τουρκικές λεηλασίες δυτικά της Μεσοποταμίας (Καισαρεία, Νεοκαισαρεία, Αμόριον, Πισιδία, Λυκαονία, Ικόνιον, Χώνες). Επομένως, η strictu senso «Ῥωμαίων γῆν» του Ατταλειάτη μπορεί να οριστεί από δύο σύνορα: δυτικά της Μεσοποταμίας (20.19) και εντεύθεν του Ταύρου (17.20, 21.7). Οι περιοχές που αποκλείονται από τη sensu stricto «Ῥωμαίων γῆν» είναι τα «αιρετικά/Αρμενιακά» ακριτικά θέματα.

7) «αλλόφυλος/εθνικός» και «εμφύλιος/επιχώριος» πόλεμος

Ο Ατταλειάτης περιγράφει την ναυτική εισβολή των Ρώς (Ιούλιος 1043, με αρχηγό τον Βλαδίμηρο τον γιο του Γιαροσλάβ του Κιέβου) ως «ἐπιδημία Ἔθνους» και ως «αλλόφυλο ναυτικό πόλεμο». Οι Ρωμαίοι επικράτησαν εκτοξεύοντας το «μηδικὸν πῦρ» (υγρό πυρ) από τις πρώρες των νεών (πλοίων) τους.

[5.3] Ἀπαλλαγεὶς οὖν ὁ βασιλεὺς τῆς τοσαύτης φροντίδος, εἰς ἑτέραν αὖθις ἀνάγκην ἐνέπεσεν, πόλεμος γὰρ ἀλλόφυλος ναυτικὸς ἄχρι τῆς Προποντίδος τὴν βασιλίδα κατέλαβε, πλοίων ῥωσικῶν τῶν τετρακοσίων οὐκ ἀποδεόντων […] διὰ τὸ ἀπαράσκευον ἐκ τῆς ἀπροόπτου τοῦ ἔθνους ἐπιδημίας. […] τὰς πρῴρας λελαμπρυσμένας ἔχων τῶν οἰκείων νεῶν τῷ μηδικῷ πυρί.

Αντίθετα, η αποστασία του Λέοντα Τορνίκιου που ακολούθησε λίγο αργότερα χαρακτηρίζεται ως «ἑπιχώριος πόλεμος» και ως «ἐμφύλιος πόλεμος» που δεν ήταν λιγότερο καταστρεπτικός των «ἐθνικών» (εναντίον εθνικών/αλλόφυλων/βαρβάρων). Κάποια στιγμή κατά την πολιορκία της Κωνσταντινούπολις δόθηκε στον Τορνίκιο η ευκαιρία να εισέλθει μέσα, αλλά δεν την αξιοποίησε επειδή, κατά ορισμένους, δεν επιθυμούσε να βλάψει το «ὁμόφυλον». Ο Ατταλειάτης τον κατακρίνει που δεν αξιοποίησε την ευκαιρία, λέγοντας πως έχασε την ευκαιρία απόκτησης μείζονος κλέους ως ο πρώτος Ρωμαίος αποστάτης που θα εκπόρθευε την Κωνσταντινούπολη και μάλιστα συντόμως.

[6.1] Ἀλλ΄ὁ βασκαίνων ἀεὶ τοῖς καλοῖς ἕτερον αὖθις ἀνεγείρει πόλεμον ἐπιχώριον ἐκ τοιᾶσδε προφάσεως. Συγγενέα κεκτημένος, ὁ βασιλεὺς ἐκ τῆς Ἀδριανουπόλεως, Λέοντα κατονομαζόμενον τοῦτον,

[6.3] Μικρὸν δ΄ὕστερον ἡ τοῦ ἀποστάτου ἐπιδημία […] καὶ οὐδενὸς ἡττᾶτο τῶν ἐθνικῶν ὁ ἐμφύλιος πόλεμος.

[6.7] Καὶ εἰ μὴ τις λογισμὸς ὑπερήφανος τοῦ νενικηκότος περιεγένετο ἢ φιλάνθρωπος ἔννοια, ὡς λόγος μᾶλλον αἱρεῖ, ἵνα μὴ τῇ τῆς είσόδου συγχύσει κακῶς ἄγαν διατεθῇ τὸὁμόφυλον, […] εὐμαρῶς ἂν ἐπέτυχε τῆς ἐπιβουλῆς καὶ μεῖζον ἢ κατὰ τοὺς λοιποὺς ἀποστάτας ἤρατο κλέος, πολέμῳ τὴν τῶν πόλεων μητρόπολιν ἑνὶ καὶ συντόμῳ παραστησάμενος.

Η μάχη της Πετρόης (20 Αυγούστου 1057, κοντά στην Νίκαια) που έφερε τον Ισαάκιο Κομνηνό στον θρόνο περιγράφεται με έντονη ρητορική εμφυλίας μάχης, κατά την οποία αλλησφαγιάστηκαν πατέρας με γιο και αδελφός με αδελφό, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη την συγγένεια, την συμφυΐα (το να έχουν μεγαλώσει μαζί κάποιοι) και το έθιμο ελέους προς ομοφύλους. Όταν αργότερα πέθανε ο Ισαάκιος Κομνηνός, η σορός του έβγαζε ένα υγρό που ορισμένοι το εξέλαβαν ως θεία τιμωρία και κολάσεως ένδειγμα (απόδειξη ότι είχε πάει στην κόλαση) για τις ζωές που χάθηκαν στον εμφύλιο πόλεμο «περὶ Νίκαιαν» (εννοεί τη μάχη της Πετρόης).

[11.5] Τότε τοίνυν πατὴρ μὲν καὶ υἱός, τῆς φύσεως ὥσπερ ἐπιλαθόμενοι, πρὸς σφαγὴν ὀργᾶν ἀλλήλων, οὐκ εὐλαβοῦντο καὶ δεξιὰν παῖς πατρικῷ χραίνει φόνῳ καὶ ἀδελφὸς ἀδελφῷ καιρίαν ἐλαύνει καὶ συγγενείας ἢ συμφυΐας εἴτε τῶν ὁμοφύλον ἔλεος οὐδὲ διάκρισις ἦν,

[12.16] Μετὰ δὲ τὴν τελευτὴν ὑγρότητος μεστὴ θεαθεῖσα ἡ τούτου σορός, πολὺν λόγον εἰς τὸν δῆμον ἐκίνησε, τῶν μὲν τιμωρίαν εἶναι λεγόντων καὶ κολάσεως ἔνδειγμα τὸ φανὲν διὰ τὸν πολὺν φόνον ἐκεῖνον τὸν ἐκ τοὺ κροτηθέντος ἐμφυλίου πολέμου γενόμενον περὶ Νίκαιαν,

Πριν ο Ρωμανός Διογένης φτάσει στο θέμα που οι Αρμένιοι ονομάζουν Τελούχ (βόρεια από το εμιράτο του Χάλεπ), καθοδόν για την εκστρατεία του στο εμιράτο του Χάλεπ, έστειλε έναν στρατηγό στην Μελιτηνή με όλους τους αιμοχαρείς και πολεμικούς Φράγγους μισθοφόρους «ἐπὶ φυλακῇ τῶν τῆς ἑῴας θεμάτων» (είναι αυτός που θα αποτύχει στο έργο του, επιτρέποντας τους Τούρκους να λεηλατήσουν το Αμόριον), ώστε να τους χρησιμοποιήσει σε περίπτωση αλλόφυλου πολέμου.

[17.6] εἰς τὸ θέμα τὸ καλούμενον Τελοὺχ παρὰ τοῖς Ἀρμενίοις εἰσβάλλει, Πρότερον οὐκ ὀλίγην ἀποτεμόμενος φάλαγγα στρατιωτικὴν μετὰ συνταγματάρχου καὶ εἰς Μελιτηνὴν ἐκπέμψας ἐπὶ φυλακῇ τῶν τῆς ἑῴας θεμάτων […] καὶ τοὺς ἅπαντας Φράγγους, ἄνδρας αἱμοχαρεῖς καὶ πολεμικοὺς, τῷ στρατηγῷ τουτωΐ παραδέδωκεν, […] ποτὲ πόλεμος ἀλλόφυλος ἐπιγένοιτο.

8) Ρωμαϊκή και Σαρακηνή σοφία/παιδεία, Ρωμαϊκή σκευή και Τουρκική στολή

Στην εκστρατεία του Ρωμανού Διογένη κατά του Χάλεπ, η παράδοση της ακρόπολης της Ιεραπόλεως επετεύχθη με την μεσιτεία του Πέτρου Λιβελλίσιου, «ἀνδρὸς Ἀσσυρίου μὲν τὸ γένος γέννημα τῆς Μεγάλης Ἀντιοχείας», ο οποίος είχε μελετήσει εἰς ἄκρον τόσο τη ρωμαϊκή σοφία/παίδευση όσο και αυτή των Σαρακηνών. Κατά τις συζητήσεις με τους Άραβες κατάφερε ευμηχάνως να εξασφαλίσει την πύλη της ακροπόλεως «ῥωσικοῖς ὅπλοις» (με τη βοήθεια των «ῥωσικῶν ὅπλων» = Βαράγγων):

[17.8] κυριεύσαντες δὲ καὶ τῆς ἀκροπόλεως οἱ Ῥωμαῖοι, μεσιτεύοντος τοῖς πράγμασιν ἀνδρὸς Ἀσσυρίου μὲν τὸ γένος γέννημα τῆς Μεγάλης Ἀντιοχείας τυγχάνοντος, ἄκρως δ΄ἐξησκημένου τήν τε ῥωμαϊκὴν σοφίαν καὶ παίδευσιν καὶ τὴν τῶν Σαρακηνῶν […] καὶ προσιόντος εὐμηχάνως τῇ ἀκροπόλει καὶ τὰς πύλας ῥωσικοῖς ὅπλοις ἐν τῷ εἰσιέναι κατεσχηκότος τῆς ἀκροπόλεως […] Πέτρος ἡ προσηγορία τουτωΐ τῷ ἀνδρί, τὸ ἐπίκλην Λιβελλίσιος,

Όταν ο σουλτάνος Αλπ Αρσλάν άφησε ελεύθερο το Ρωμανό Διογένη να επιστρέψει στη «Ῥωμαίων γῆ», ο δεύτερος έφτασε «μετὰ τουρκικῆς τῆς στολῆς» στην Θεοδοσιούπολη, όπου φόρεσε καινούρια «ῥωμαϊκὴν τε σκευήν» πριν προχωρήσει περαιτέρω στη «Ῥωμαίων γῆ».

[20.28] Ὁ δὲ βασιλεὺς κατηντηκὼς εἰς Θεοδοσιούπολιν μετὰ τουρκικῆς τῆς στολῆς καὶ ὑποδεχθεὶς φιλοτίμως, […] ῥωμαϊκήν τε σκευὴν ἄρτι καινίζων καὶ τὴν ἄλλην ἐκεῖσε κατασκευάζων ἐπίτευξιν διὰ τὸ μέλλειν εἰς τὰ πρόσω τῆς Ῥωμαίων χωρεῖν.

9) Οι μισθοφόροι

Εδω θα εξετάσω τους δύο συνήθεις μισθοφόρους των Ρωμαίων (Πατζινάκοι και Φράγγοι) που αναφέρει συχνά ο Ατταλειάτης.

α) Πατζινάκοι

Οι Πατζινάκοι ήταν ένα «σκυθικό» (στεπαίο τουρκικό) έθνος που ήταν γνωστό στους Ρωμαίους ήδη από τον 10° αιώνα. Ωστόσο, είναι κατά τον 11° αιώνα που εντείνεται η επιδρομική τους δραστηριότητα στα Βαλκάνια και οι Ρωμαίοι πρέπει συχνά να τους αναχαιτίσουν πολεμικά. Ο Ατταλειάτης τους περιγράφει ως «μυσαρὸν γένος» («μυσαροί» = «απεχθείς» και οι Ἕλληνες στον Ιουστινιάνειο Κώδικα) του οποίου η μόνη «επιστήμη και τέχνη» ήταν η «μεθ΄ὅπλων ἐπιδρομή». Ουκ ολίγοι Πατζινάκοι εν τέλει εγκαταστάθηκαν στο Παρίστριον και στα γύρω απ΄αυτό μέρη της Βουλγαρίας. Ο Ατταλειάτης περιγράφει μια αποτυχημένη απόπειρα αφομοίωσης (εκρωμαϊσμού) των εγκατεστημένων στα Βαλκάνια Πατζινακών προσθέτοντας την παροιμία «μάτην Αἰθίοπα λευκᾶναι τις ἐπιβάλλεται» (= «είναι μάταιο να προσπαθεί κάποιος ν΄ασπρίσει Αιθίοπα» ~ «τον Αράπη κι αν τον πλένεις το σαπούνι σου χαλάς»). Ωστόσο αυτοί οι αναφομοίωτοι βαλκάνιοι Πατζινάκοι, όταν δεν «πιαίνουν την ρωμαϊκή γη με το αίμα των Αυσόνων», συμμετέχουν σε όλες τις εκστρατείες του Ρωμανού Διογένη ως «μισθοφορικὸν τῶν Σκυθῶν». Επειδή στη μάχη του Μαντζικέρτ ορισμένοι Πατζινάκοι αυτομόλησαν στους Τούρκους, οι Ρωμαίοι ανησυχούσαν μήπως αυτομολούσαν και οι υπόλοιποι. Τότε ο Ατταλειάτης κατάφερε να εξασφαλίσει την πίστη τους στον Ρωμανό Διογένη, βάζοντας τους να ορκιστούν «κατά το πάτριον» (με δικούς τους παραδοσιακούς όρκους). Επειδή ήταν «ἀσέληνος νύξ» όταν επιτέθηκαν ξαφνικά οι Τούρκοι, οι Ρωμαίοι δεν μπορούσαν να ξεχωρίσουν τους Τούρκους εχθρούς από τους Πατζινάκους μισθοφόρους τους, επειδή εμφανισιακά ήταν ολόιδιοι («τῶν Σκυθῶν μισθοφορικὸν ἐμφερὲς κατὰ πάντα τοῖς Τούρκοις ὄν»).

Κεφάλαιο 7, ο πόλεμος με τους Πατζινάκους (1047-1053) επί Κωνσταντίνου Μονομάχου:

[7.1] Καὶ τὰ μὲν τῆς ἐπιβουλῆς τοιοῦτον ἔσχε τὸ τέλος. Σκύθαι δὲ, οὓς Πατζινάκους οἶδεν ὁ δημώδης λόγος καλεῖν, τὸν Ἴστρον παγγενεὶ διαβάντες μετ΄οὐ πολὺ τοῖς ῥωμαϊκοῖς ἐγκατεσκήνωσαν τόποις, γένος πάσης ἄλλης ἐπιστήμης καὶ τέχνης τὴν μεθ΄ὅπλων ἐπιδρομὴν ἠσκηκὸς καὶ βίον ἔχον τὸ ἐν ῤομφαίᾳ καὶ τόξῳ καὶ βέλει συνεχῶς διαζῆν, μυσαρὸν δὲ τὰ πρὸς τροφὴν καὶ τὴν ἄλλην διαγωγὴν καὶ μιαροφαγεῖν οὐδαμῶς ἀπεχόμενον. Τοῦτο πονηρᾷ τινι τύχῃ τοῖς Ῥωμαίοις ἐπισκωμάσαν ὁρίοις,

Η αποτυχημένη απόπειρα αφομοίωσης των Πατζινάκων: όταν τους περικύκλωσαν οι ρωμαϊκές δυνάμεις οι Πατζινάκοι υποκρίθηκαν υποταγή (δούλωσιν) και ο Μονομάχος πήρε τους φυλάρχους στην Κωνσταντινούπολη, όπου τους τίμησε με το βάπτισμα και με αξιώματα και, αργότερα, τους έστειλε πίσω για να συνετίσουν το ομόφυλό τους. Μόλις όμως επέστρεψαν πίσω οι φύλαρχοι, θυμήθηκαν τα παλιά τους χούγια και οι πατζινακικές επιδρομές συνεχίστηκαν. Τότε ο βασιλεύς έμαθε πως «μάτην Αἰθίοπα λευκᾶναι τις ἐπιβάλλεται» και ότι «ὄφιν τρέφειν καὶ πονηρὸν εύεργετεῖν ὅμοιον» και αναγκάστηκε να συνεχίσει τον πόλεμο εναντίον των βαρβάρων.

[7.2-3] οἱ δὲ [Πατζινάκοι] τῆς τε ἀλλοτρίας ἔτι καθεστῶτες ἀπείρατοι καὶ νόσῳ λοιμώδει κατατρυχόμενοι, ἀσυνήθως δὲ καὶ πρὸς τὰς ῥωμαϊκὰς φάλαγγας ἀντιστρατεύεσθαι ἔχοντες […] τοὺς μὲν ἀρχηγοὺς αὐτῶν καὶ συνταγματάρχας δόντες ἐνέχυρον καὶ δούλωσιν οὕτως ὑποκρινάμενοι […] Καὶ οἱ μὲν ἀρχηγοὶ τούτων τῷ βασιλεῖ παραπέμπονται […] ὁ δὲ βασιλεὺς τοὺς ἀρχηγοὺς αὐτῶν ἀποστείλαι συνετίσοντας τυχὸν τὸ ὁμόφυλον, ἔτυχε γὰρ αὐτοὺς τῆς τοῦ θείου λουτροῦ παλιγγενεσίας καταξιῶσαι καὶ φιλοτιμίας ἀξιῶσαι μεγίστης, καὶ δὴ ποιεῖται τούτους τῆς μάχης τάχα καταλλακτῆρας καὶ ταῖς οἰκείαις φατρίαις αὖθις ἀνασώζει καὶ παραδίδωσιν. Ἔγνω δὲ τότε πρῶτον ὅτι «μάτην Αίθίοπα λευκᾶναι τις ἐπιβάλλεται» καὶ ὅτι «ὄφιν τρέφειν καὶ πονηρὸν εὐεργετεῖν ὅμοιον» […] Κατὰ τὸ οἰκεῖον ἔθνος γενόμενοι, πάντα πράττειν ὅσα τὸ ἔθος αὐτοῖς παρῄνει καὶ διηρέθιζεν οὐκ ἀπείχοντο, συνεχεῖς ἐκδρομὰς ἐργαζόμενοι καὶ λαφυραγωγοῦντες τὰ κύκλῳ καὶ πᾶν τὸ προστυχὸν ληϊζόμενοι καὶ τῆν ῥωμαϊκὴν γῆν τοῖς αἵμασι Αὐσόνων πιαίνοντες. Διὸ καὶ συνηναγκάσθη πάλιν ὁ βασιλεὺς κατὰ τῶν βαρβάρων ἐλάσαι στρατιὰν ἀξιόμαχον.

Ωστόσο οι Πατζινάκοι άρχισαν σιγά σιγά να παρέχουν μισθοφορικά σώματα στους Ρωμαίους και, αργότερα, οι επιδράμοντες το «Ιλλυρικόν» Ούζοι που παρέμειναν στα Βαλκάνια, μην ακολουθόντας τους λογάδες τους πίσω στη χώρα τους, καταπολεμήθηκαν από Βούλγαρους και Πατζινάκους:

[14.9] οἱ μὲν λογάδες τῶν Οὔζων σκάφεσιν ἐμβάντες παραινέσει τῶν ῥωμαϊκῶν ἀρχῶν τῶν ἐν τοῖς ἰστρικοῖς χείλεσι πόλεων τὸν Ἴστρον διαβεβήκεσαν καὶ είς τὴν σφῶν αὐτῶν ἐπανέδραμον, οἱ δὲ περιλειφθέντες [..] τοῖς παρακειμένοις Βουλγάροις καὶ τοῖς Πατζινάκοις καταπολεμηθέντες,

Μόλις ο Ρωμανός Διογένης εισέβαλε με το στράτευμά του στο εμιράτο του Χάλεπ, πριν καν κατέβη από το άλογό του, έστειλε αμέσως Ρωμαίους και Σκύθες (Πατζινάκους μισθοφόρους) «εἰς προνομήν» (λεηλασία) της πολέμιας χώρας.

[17.7] Ἀλλ΄ ὁ μὲν βασιλεὺς οὕτω διασωθεὶς καὶ διασώσας τὸ στρατόπεδον πρὸ τῆς τοῦ Χάλεπ χώρας πανστρατιᾷ κατεσκήνωσε, πρὸ τοῦ καταβῆναι δὲ τοῦ ἵππου τοὺς τε Σκύθας καὶ τῶν Ῥωμαίων οὐκ ὀλίγους εἰς προνομὴν ἀποστείλας, τὴν πολέμιαν χώρας κατεληΐσατο,

Σε άλλη μάχη με τους Σελτζούκους, οι Ρωμαίοι και «τὸ μισθοφορικὸν τῶν Σκυθῶν» κυνήγησαν τους ενάντιους:

[18.7] Ἐπεὶ δὲ κατὰ νώτων τῶν ἐναντίων ἐλαύνοντες οἱ Ῥωμαῖοι, προηγουμένου καὶ μισθοφορικοῦ τῶν Σκυθῶν,

Σελτζούκοι και Πατζινάκοι στη μάχη του Μαντζικέρτ (εμφερείς σε όλα, κάποιοι Πατζινάκοι αυτομόλησαν, ρωμαϊκή καχυποψία για τους υπόλοιπους και η δια των όρκων εγγύηση που κατάφερε ο Ατταλειάτης):

[20.17] νὺξ γὰρ ἀσέληνος ἦν καὶ διάκρισις οὐκ ἦν τῶν φευγόντων ἢ τῶν διωκόντων καὶ τίνες τῆς ἐναντίας μοίρας εἰσι, τὸ γὰρ τῶν Σκυθῶν μισθοφορικὸν ἐμφερὲς κατὰ πάντα τοῖς Τούρκοις ὄν,

[20.18] Ἐν ταύτῇ δὲ τῇ ἡμέρα μοῖρα τις σκυθικὴ ἔξαρχον ἔχουσα Ταμίν τινα κατονομαζόμενον, τοῖς ἐναντίοις προσερρύει, ὅπερ οὐκ είς μικρὰν ἀγωνίαν τοὺς Ῥωμαίους ἐνέβαλεν, ὑποπτεύοντας καὶ τοὺς λοιποὺς τοῦ ἔθνους, ὅτι τὸ ἀπὸ τοῦδε πολεμίους ἐοικότες συνδιατρίβουσι τούτοις καὶ συνδιαγωνίζεσθαι μέλλουσιν.

[20.20] Ὁ γοῦν βασιλεὺς […] ὁπότε τὴν είς τοὺς Σκύθας ὑποψίαν περιαιρῆσαι βουλόμενος, ἀυτὸς ἐγὼ ὅρκῳ κατασφαλίσασθαι τούτους τῷ βασιλεῖ συνεβούλευσα. […] Οὐκοῦν καὶ κατὰ τὸ πάτριον αὐτοὺς καθορκώσας, ἦ μὴν ἀνεπιβούλευτον τηρῆσαι τὴν εἰς τὸν βασιλέα πίστιν καὶ τοὺς Ῥωμαίους,

β) Φράγγοι

Το μισθοφορικό των «Φράγγων/Λατίνων» είναι τυπικό μέλος του ρωμαϊκού στρατού κατά τον 11° αιώνα. Οι περισσότεροι είναι Νορμανδοί εξ Ιταλίας και περιγράφονται ως «γενναῖοι», «αἱμοχαρεῖς» και «πολεμικοί» άνδρες, αλλά και ως «ἄπιστον γένος».

Κατά τις Πατζινακικές επιδρομές των Βαλκανίων ένας «γενναῖος Λατῖνος» διορίστηκε αρχηγός των καστροφυλακούντων:

[7.7] Μίαν οὖν εὕρισκεν ἀναστολὴν τῆς συνεχοῦς τῶν βαρβάρων ἐπιδρομῆς, τὴν ἐν τοῖς φρουρίοις διανομὴν τῶν στρατιωτῶν. Καὶ οὕτω καστροφυλακοῦντας ἀποδείξας αὐτοὺς καὶ τινα Λατῖνον ἄνδρα, γενναῖον ἐς τὰ μάλιστα […] τούτοις ἀρχηγὸν ἐπιστήσας.

Κατά την πρώτη τουρκική πολιορκία του Μαντζικέρτ, ο Θεός προστάτης του «χριστιανικοῦ φῦλου» ενέπνευσε «τινὶ τῶν Λατίνων» να βγει έξω από τα τείχη τρέχοντας και να κάψει με «μηδικόν πῦρ» (υγρό πυρ) την ελέπολιν (πολιορκητικό μηχάνημα) των Τούρκων.

[8.3] αὐτὸν ὁ σουλτάνος […] ἔγνω τὴν πόλιν τὴν Μαντζικίερτ πολέμῳ καθελεῖν […] Ἀλλ΄ ὁ πάντα δυνάμενος καὶ μετασκευάζων πρὸς τὸ συμφέρον Θεός, ὁ τὸ χριστιανικὸν φῦλον περιέπων ἀεί, τινὶ τῶν Λατίνων ἰσχὺν καὶ βουλὴν ὑπερτέραν ἐννοίας ἐνέπνευσε. Καὶ λαβὼν οὖτος ἄγγος τι φέρον ἔνδον τοῦ μηδικοῦ πυρὸς συσκευήν, τῆς τοῦ ἄστεως πύλης δρομαῖος ἐξήλασε […], πῦρ τε τῷ στόματι τοῦ ἄγγους ἐναπερείσας, τοῦτο συντρίβει πρὸς τὸ μηχάνημα. […] Καὶ παλίνορσος ὁ Λατῖνος πρὸς τὸ ἄστυ γενόμενος, ἀθιγὴς […]

Όπως ανέφερα και παραπάνω, καθώς κατέβαινε προς το εμιράτο του Χάλεπ, ο Ρωμανός Διογένης έστειλε έναν στρατηγό στην Μελιτηνή μαζί με όλους τους αιμοχαρείς και πολεμικούς Φράγγους μισθοφόρους για την φύλαξη των ανατολικών θεμάτων.

[17.6] καὶ εἰς Μελιτηνὴν ἐκπέμψας ἐπὶ φυλακῇ τῶν τῆς ἑῴας θεμάτων […] καὶ τοὺς ἅπαντας Φράγγους, ἄνδρας αἱμοχαρεῖς καὶ πολεμικούς, τῷ στρατηγῷ τουτωΐ παραδέδωκεν,

Όταν ο «ἀνὴρ Λατῖνος ἐξ Ἰταλίας, Κρισπῖνος ὀνόματι» έφτασε μαζί με «ὁμογενεῖς» του στην Κωνσταντινούπολη, ο βασιλεύς τους απέστειλε στην ανατολή για να παραχειμάσουν. Εκεί ο Κρισπίνος άρχισε τις ληστρικές δραστηριότητες, χωρίς όμως να έχει σκοτώσει κανένα Ρωμαίο. Ανήμερα της Ανάστασης οι Ρωμαίοι επιχείρισαν να επιτεθούν κατά των Φράγγων. Αρχηγός της εκστρατείας ήταν ο βεστάρχης Σαμουήλ Αλουσιανός (μέλος του βουλγαρικού βασιλικού οίκου που τώρα είχε πια ενσωματωθεί στην ρωμαϊκή αριστοκρατία). Η εκστρατία είχε κακό τέλος για τους Ρωμαίους επειδή οι Φράγγοι πρόλαβαν να τους πάρουν χαμπάρι και να οργανωθούν αμυντικά. Ο «τῶν Λατίνων ἐξάρχων» Κρισπίνος κατηγόρησε τους Ρωμαίους για ασέβεια που, ανήμερα της Ανάστασης, επιχείρησαν να λερώσουν τα χέρια τους με χριστιανικό αίμα, όταν εκείνη την ημέρα οι ορθόδοξοι δεν πρέπει να σκοτώνουν ούτε «ἀλλόφυλους» (εδώ ο Ατταλειάτης νομίζω πως εννοεί «αλλόθρησκους»). Τελικά ο βασιλέας εξασφάλισε την υποταγή (δούλωσις) του Κρισπίνου, αλλά διεβλήθηκε ξανά από άλλους ως «ἄπιστος» επειδή «φύσει γὰρ ἄπιστον τὸ γένος τῶν Φράγγων». Ο σφοδρότερος κατήγορος του Κρισπίνου ήταν ένας «Νέμιτζος» (< σλαβ. Němĭcĭ = «Γερμανός») μισθοφόρος.

[18.2] Ἀνὴρ γὰρ Λατῖνος ἐξ Ἰταλίας τῷ βασιλεῖ προσελθών, Κρισπῖνος ὀνόματι, πρὸς τὴν ἑῴαν προαπεστάλη παραχειμάσων ἐκεῖσε μετὰ τῶν συνδιαπλευσάντων αὐτῷ καὶ συναφικομένων ὁμογενῶν. […] ἀποστασίαν ἐσκόπησε καὶ αὐτίκα τοὺς συναντώντας φορολόγους τε καὶ λοιποὺς σκυλεύειν καὶ διαρπάζειν ἤρξατο […] φόνον δὲ Ῥωμαίων οὐδένα εἰργάσατο. […] ἐμεμαθήκει γὰρ πάντα ὁ βασιλεὺς, πολλοὶ τῶν στρατιωτῶν προς μάχην τούτῳ συνήντησαν […] τὴν ἡγεμονίαν τούτων ἐπιτραπεὶς Σαμουήλ βεστάρχης, ὁ Ἀλουσιάνος λεγόμενος. […] ἐπιτεθεὶς […] τῆς ἀναστασίμου ἡμέρας καὶ μεγάλης Κυριακῆς ἐφισταμένης […]

[18.3] Τότε δὴ προκαθίσας ὁ τῶν Λατίνων ἐξάρχων οὐκ ἄκαιρον οὐδ΄ ἀνεύλογον δημηγορίαν, κατέγνω γὰρ τῶν Ῥωμαίων ἀσέβειαν, ὅτι ἐν τοιαύτῃ φοβερᾷ καὶ θαυμασίᾳ ἡμέρᾳ […] τὰς χείρας κατὰ χριστιανικῶν αἱμάτων ἐξώπλισαν, μὴ ἐφειμένον ὄν ἐν ταὐτῃ τοῖς ὀρθοδόξοις μηδὲ κατὰ ἀλλοφύλων ἐπεξιέναι καὶ τὴν χάριν ὑβρίζειν τῆς ἀναστάσεως.

[18.5] Διαβληθεὶς δὲ πρὸς τὸν βασιλέα ὡς μελετῶν καὶ αὖθις ὡμόν τι καὶ ἄπιστον κατὰ τὴν οἰκείαν φυλήν, φύσει γὰρ ἄπιστον τὸ γένον τῶν Φράγγων, […] καὶ τὸ παρὰ Νεμίτζου τινὸς τῶν ἐπισήμων κατηγορηθῆναι σφοδρῶς.

Όταν αργότερα ένας τουρκικός λόχος (ενεδρεύον σώμα) έστησε ενέδρα σε ένα στράτευμα Ρωμαίων και Φράγγων μισθοφόρων, κανένα ρωμαϊκό τάγμα δεν έτρεξε να βοηθήσει τους Φράγγους που μόνοι τους κατάφεραν ν΄αναχαιτίσουν την κύρια ορμή των Τούρκων.

[18.7] λόχος τουρκικὸς καθήμενος ἐν ἀδήλῳ, τῇ ῥωμαϊκῇ παρεμβολῇ προσεπέλασεν […] εἰς φυλακὴν στρατιῶται δεξάμενοι πρὸ πάντων δ΄οἱ Φράγγοι, καὶ ἀγχεμάχως συμπλακέντες καὶ ἱκανῶς ἀνθαμιλληθέντες ἐτρέψαντο, μηδενὸς τῶν ἱσταμένων ταγμάτων ῥωμαϊκῶν τοῖς Φράγγοις μέχρι καὶ ἁπλῆς ὁρμῆς παραβοηθήσαντος.

Στον εμφύλιο πόλεμο με τους σφετεριστές Δουκάδες μετά τη μάχη του Μαντζικέρτ, ο Ρωμανός Διογένης απέκτησε εφήμερο πλεονέκτημα όταν η πλειοψηφία των Φράγγων μισθοφόρων πήγαν με το μέρος του, αλλά οι Δουκάδες έφεραν τον προρρηθέντα Κρισπίνο, που μισούσε τον Διογένη επειδή τον είχε εξορίσει, ο οποίος μίλησε στους Φράγγους στην πάτριά τους φωνή (υπονοείται χωρίς να έχει λεχθεί ρητά ότι κατάφερε να τους πείσει ν΄άλλάξουν στρατόπεδο).

[21.4] Προσερρύησαν δὲ τῷ Διογένῃ τῶν Φράγγων οἱ πλείους κᾶκ τούτου ἔχειν τὸ ἰσχυρὸν προσεδόκασιν.

[21.5] ἐκ τῆς βασιλίδος ἀποσταλεὶς σύμμαχος ὁ Φράγγος ἐκεῖνος Κρισπῖνος, ὃν ὁ Διογένης μὲν ἐπ΄αἰτίαις ἀποστασίας καθελὼν ἐκ τῆς στρατιᾶς ὑπερόριον εἰς Ἄβυδον ἐποιήσατο, […] καὶ μᾶλλον ἐπιφημισθέντος τοῦ Κρισπίνου παρεῖναι καὶ τοῖς Φράγγοις τῇ πατρίῳ διαλεχθέντος φωνῇ,

Σταματώ εδώ την πρώτη ανάρτηση. Τα υπόλοιπα προσεχώς …