Η εθνογραφία του Andrea Valiero και οι «Αρχοντορωμαίοι» Σφακιανοί #1

Στη σημερινή ανάρτηση και την επόμενη θα γράψω λίγα προκαταρκτικά λόγια για την εθνογραφία του Ενετού Andrea Valiero (1679) εστιάζοντας τελικά στους Σφακιανούς της ενετικής Κρήτης που ήταν γνωστοί ως «Αρχοντορωμαίοι».

Στην προηγούμενη ανάρτηση για τον ιταλικό όρο scoglio ανέφερα ότι ο Ενετός Andrea Valiero το 1679 εξέδωσε την Ιστορία του Κρητικού πολέμου (Historia della guerra di Candia, βλ. Κρητικός πόλεμος 1645-1669) στην οποία χρησιμοποιεί συχνά τον όρο scoglio «(θαλάσσιος) βράχος».

Ο Valiero συμμετείχε προσωπικά σε κάποιες από τις μάχες τις οποίες περιγράφει, όπου αναφέρει το πρόσωπό του δίπλα στον συμπολεμιστή του Tomaso Contarini, τονίζοντας την γενναιότητα του διδύμου αυτού. Δεν ξέρω αν αυτή η αυτοαναφορά του δίπλα στον Tomaso Contarini έχει κάποια σχέση με το γεγονός ότι, όταν ο Valiero εξέδωσε την Ιστορία του το 1679, ο τότε Δόγης της Βενετίας, Alvise Contarini, ήταν από τον οίκο των Contarini.

Ο Valiero αναφέρει για πρώτη φορά το δίδυμο Valiero-Contarini στη μάχη των Δαρδανελλίων (1646), όπου ο ενετικός στόλος έφραξε το στόμιο των Δαρδανελλίων με σκοπό να εμποδίσει την έξοδο του οθωμανικού στόλου στο Αιγαίο (ο οποίος μετέφερε ενισχύσεις, εφόδια και χρήματα με προορισμό την Κρήτη), γράφοντας ότι οι δύο καπετάνιοι εγκατέλειψαν τελευταίοι την θέση τους, πολεμώντας θαρραλέα (σ. 84: vna così valida resistenza) τους Τούρκους, όταν ο υπόλοιπος ενετικός στόλος (vascelli Veneti) είχε αρχίσει να αναχωρεί για το γειτονικό νησί της Ίμβρου (alla vicina Isola d’Imbro … ritirata de’ cristiani). Παρακάτω, στα γεγονότα του έτους 1647, ο Valiero αναφέρει ξανά το «αχτύπητο» δίδυμο Valiero-Contarini, όταν περιγράφει τις ενετοθωμανικές μάχες του 1647 στο μέτωπο της Δαλματίας, και, πιο συγκεκριμένα, στην υπεράσπιση του ενετικού Σιβενίκου (κρ. Šibenik, ιταλ. Sebenico) όπου οι δύο άνδρες συνέδραμαν (σσ. 118-9: sostenere insieme) «όπως στην Ίμβρο» (ad Imbro) σε μία ακόμα «επιτυχή και αλησμόνητη αναχαίτηση» των Τούρκων (difesa fortunata, e memoranda). Η πρώτη φορά όπου ο Valiero αναφέρει τον εαυτό του είναι στη σ. 59 όπου εξηγεί ότι ο «Andrea Valiero, ο συγγραφέας αυτού του συγγράμματος» (Andrea Valiero, scrittore di questa opera), ο οποίος υπηρετούσε στο «δύσπλοο Αρχιπέλαγος (Arcipelago, i.e., Αιγαίο) που είναι γεμάτο νησιά και βράχια» (moltitudine di isole & scogli) ως καπετάνιος πλοίου (gouernatore di naue) και αρχηγός μιας ομάδας πέντε πλοίων (cinque vascelli), συμμετείχε στην υποχώρηση του ενετικού στόλου από τα «Κάστρα» (Castelli, i.e., Σηστός–Άβυδος = Δαρδανέλλια) στην Τένεδο.

A. Γενική εθνογραφία

Τα παρακάτω εθνογραφικά συμπεράσματα είναι από την περιγραφή των πρώτων τεσσάρων ετών (1645-48) του Κρητικού Πολέμου (1645-69). Αρχίζω με την γενική εθνογραφία του Valiero, που θα ολοκληρώσω στην επόμενη ανάρτηση, την οποία θα κλείσω με την περιγραφή των «Αρχοντορωμαίων» Σφακιανών.

1. Κρητικοί

Ο Valiero περιγράφει τους εγχώριους Κρητικούς με τους όρους «Κρητικοί» (Cretensi, Candiotti < Candia < Χάνδαξ/Χανδακας), «εγχώριοι» (paesani), «υπήκοοι» (sudditi), «χωρικοί» (villici), «Γραικοί» (Greci) και «Γραικοί χωρικοί» (villici Greci).

Στην αρχή της Ιστορίας του εξηγεί ότι οι εγχώριοι Κρητικοί στους τέσσερις αιώνες ενετοκρατίας υπήρξαν «ελάχιστα αφοσιωμένοι [στην Βενετία] και παλίμβολοι» (σ. 18: di scarsa fede & volubili), γι΄αυτό και η Βενετία έστειλε τρεις φορές (tre volte) πολυάριθμες και ευγενείς αποικίες (numerose, e nobili colonie) με σκοπό «να κάνουν ζάπι/ζάφτι» (tener in freno) τον εγχώριο πληθυσμό και αυτό φάνηκε και κατά την διάρκεια του Κρητικού πολέμου (1645-1669), όταν (σ. 21), «έχοντας υποστεί καταπίεση στο παρελθόν από τους ιθύνοντες και πιστεύοντας ότι τελούσαν υπό [ενετικό] ζυγό (opprimere il paese … ridotto in forma di schiavitù), δεν αποτελεί έκπληξη (non fa marauiglia) ότι, όταν εμφανίστηκαν οι Τούρκοι στο νησί (alla comparsa de’ Turchi)», ο εγχώριος πληθυσμός «δεν έκανε καμιά (ιδιαίτερη) προσπάθεια να τους απωθήσει (non fece alcuno sforzo per ributtarsi), ελπίζοντας ότι θα βελτίωνε τη μοίρα του υπό την εξουσία αυτών των βαρβάρων (sperando di migliorar conditione anco sotto à quei barbari).»

Όπως προανέφερα, οι εγχώριοι Κρητικοί περιγράφονται ως «Γραικοί» (σ. 28: Greci, αντιπαραβάλλονται στα «Ιταλικά στρατεύματα» (militie Italiane)), «Γραικοί χωρικοί» (σ. 94: Villici Greci), «εγχώριοι» (σ. 95: paesani), «υπήκοοι» (σ. 96: sudditi) και «χωρικοί» (σσ. 131, 183, 184: Villici).

Όπως εξήγησα και παραπάνω, αφήνω την περιγραφή των Σφακιανών του Valiero για την ξεχωριστή ενότητα με την οποία θα κλείσω την επόμενη και δεύτερη ανάρτηση της σειράς.

2. Λοιποί «Γραικοί»

Στις σσ. 110-1 ο Valiero εξηγεί την διαταγή της Βενετίας προς τα στρατεύματά της στην Κρήτη και το Αιγαίο να μην λεηλατήσουν (trattar bene «να χειριστούν με σεβασμό» … nè ritrar da loro cosa alcuna «να μην τους αποσπάσουν τίποτε») τους «Γραικούς» των νησιών του Αιγαίου (in Arcipelago … trattar bene i Greci di quell’ isole) που είναι Οθωμανοί υπήκοοι επειδή, αν και «υπήκοοι του εχθρού» (sudditi del inimico), είναι [ομόθρησκοι] χριστιανοί (cristiani), «αλλά», προσθέτει ο Valiero, «οι Τούρκοι διατείνονται» (mentre i Turchi stimarono) ότι η Βενετία έδειξε σεβασμό για τους [Οθωμανούς] «Γραικούς» (questo rispetto co’ Greci), όχι για το ομόθρησκο, αλλά για να μην χρειαστεί να πληρώσει αποζημιώσεις (per non pagare al tempo della pace i danni) γι΄αυτούς στους Τούρκους μετά τη λήξη του πολέμου. Εδώ ο Valiero φαίνεται να χρησιμοποιεί τους Τούρκους ως ασφαλές φερέφωνο της αληθινής αιτίας, θεωρώντας επιπρόσθετα την διαταγή αυτή ως τακτικό λάθος επειδή «η ελπίδα για λεία/πραίδα είναι το μεγαλύτερο κίνητρο των στρατιωτών στη μάχη» (le militie, che per ordinario non hanno maggior stimolo al concorso che la speranza delle prede).

3. Αλβανίτες

Οι Αλβανίτες (Albanesi) αναφέρονται ως μέρος των ενετικών στρατευμάτων τόσο στην Κρήτη όσο και στην Δαλματία.

Στην οθωμανική πολιορκία και κατάληψη του Ρεθύμνου (1646), την οποία επέλεξε να μην περιγράψει, ο Valiero αναφέρει τους «Αλβανίτες» (σ. 96: Albanesi) ή «στρατιώτες» (σ. 97: stradiotti) που υπηρετούσαν στην ενετική φρουρά. Μια άλλη ενετική πηγή της εποχής, ο Girolamo Brusoni (βλ. εδώ, ενότητα #5: Η Φρουρά του Ρεθύμνου), ισχυρίζεται ότι οι συγκεκριμένοι Αλβανίτες, όταν τα πράγματα για τους πολιορκημένους έγιναν δύσκολα, τα βρήκαν με τον [κατά τον Brusoni] Αλβανό «ομόφυλό τους» (loro nationale) Οθωμανό πολιορκητή Χασάν πασά και έπεισαν την υπόλοιπη φρουρά να παραδώσει το κάστρο. Δυστυχώς, ο Valiero επέλεξε να μην γράψει τίποτε για την οθωμανική κατάληψη του Ρεθύμνου και, συνεπώς, δεν μας βοηθά να ελέγξουμε τους ισχυρισμούς του Brusoni. Ο Valiero περιγράφει μόνο τις αρχικές αψιμαχίες εκτός των τειχών του Ρεθύμνου στις οποίες «οι Αλβανίτες ξεκίνησαν ευέλπιστα τις επιθέσεις τους» (haueuano gli Albanesi principiato con ottima fortuna), αλλά «η μεγάλη δειλία ή μικρή αφοσίωση ενός φραντσέζικου τάγματος» (la troppa viltà, ò la poca fede d’vn battaglion francese), ανάγκασε τις ενετικές δυνάμεις σε φυγή (messi in fuga) εντός του κάστρου.

Στο μέτωπο της Δαλματίας, καθώς περιγράφει την πολιορκία του ενετικού Ζεμονίκου (κρ. Zemunik Donj, ιταλ. Zemonico, σ. 102: Zemonico (vicino Zara) «το Ζεμόνικο [που βρίσκεται] δίπλα από την Zadar/Zara») από τον γειτονικό Οθωμανό σαντζάκμπεη της Λίκα (σ. 102: il Sangiacco di Licca), Αλί, ο Valiero αναφέρει ότι «ένας Αλβανίτης σολδάτος (σ. 102: vn soldato Albanese) έκοψε το κεφάλι» (tagliata la testa) του γιου του σαντζάκμπεη, Durach (?) μπέη (Durach Bei, figliuolo del sangiacco … il vecchio Ali padre).

Στην ταινία Βαβυλωνία ο «λοκαντιέρης» Αθηνόδωρος Προύσαλης αρνείται να πάει να βγάλει τον Αλβανίτη από την καλή κάμαρη, εξηγώντας στην Ιταλίδα ότι (εδώ, 12:45-50) «εγώ τη ζωή μου τη θέλω, ο Αλβανός είναι πολύ σέρτικος, κόβει κεφάλια!»

Αυτές οι αναφορές σε Αλβανούς που «κόβουν κεφάλια» οφείλονται στη συνήθεια των Ενετών να πληρώνουν τους Στρατιώτες (Stradiotti) «ένα δουκάτο για κάθε κεφάλι» (uno ducato per testa) αντιπάλου. Σύμφωνα με τον Marino Sanudo, όταν οι Στρατιώτες παρέδιδαν τα κομμένα κεφάλια στους Ενετούς αξιωματικούς, φιλούσαν το χέρι των αξιωματικών κατά τον τρόπο των Γραικών (basandoli la man a la Greca), περιμένοντας την ανταμοιβή τους, «ένα δουκάτο για κάθε κεφάλι, ως είθισται» (uno ducato per testa, secondo el consueto).

Tο φίλημα του χεριού a la Greca (ως ένδειξη σεβασμού) είναι αυτό που δίνει εδώ ο Ρώσος παπάς στον Πούτιν, με τον δεύτερο να αποτραβά το χέρι του σκεπτόμενος «τι κάνεις εκεί, βρε τρελόπαπα;»

Valiero:

Marino Sanudo για το φίλημα του χεριού a la Greca κατά την παράδοση των κομμένων κεφαλιών από τους Στρατιώτες:

Πάντοτε στο μέτωπο της Δαλματίας ο Valiero αφηγείται την ιστορία του «κολοννέλλου» (colonnello «συνταγματάρχης») Albanassouich (σ. 123) που υπηρετούσε στο ενετικό στράτευμα του Ασπαλάθου (κρ. Split, ιταλ. Spalato). Πρόκειται για το σερβοκροατικό επώνυμο Arbanas-ović «Αρβανιτό-πουλος» (νοτιοσλαβ. Arbanas «Αρβανίτης, Αλβανός» + πατρωνυμικό επίθημα -ović ~ «-όπουλος»). Έχουμε να κάνουμε με τον εκσλαβουνισμένο απόγονο ενός Αλβανίτη που υπηρέτησε ως στρατιώτης των Ενετών στη Δαλματία, έμεινε εκεί, και οι εγχώριοι Σκλαβούνοι απένειμαν στους γιους του το εθνικό παρατσούκλι Arbanasovići «Αρβανιτόπουλοι, οι γιοι του Αρβανίτη».

Όταν οι Οθωμανοί πολιορκούσαν το ενετικό Šibenik, ο Arbanasović μαζί με κάποιον «κόμητα Ερρίκο Κάπρα» (conte Henrico Capra) διατάχθηκαν να πράξουν ως αντιπερισπασμό (diuersione) επίθεση στην οθωμανική Κλείσα (κρ. Klis, ιταλ. Clissa). Επειδή όμως το στράτευμά τους κινήθηκε άτακτα προς την Κλείσα, αρχίζοντας από νωρίς το πλιάτσικο κατά την διαδρομή (bottino, in disordine), έγινε ευχείρωτο και οι Τούρκοι άλλους τους σκότωσαν και άλλους τους αιχμαλώτισαν. Ανάμεσα στους αιχμαλώτους ήταν και οι Capra και Albanassouich. Ενώ ο κόμης Κάπρα αργότερα απελευθερώθηκε με την καταβολή λύτρων, ο Albanassovich προτίμησε να πάει στην Κων/πολη και να τουρκέψει (rinegò la fede «εξώμοσε την πίστη του») και συνέχισε την στρατιωτική του καριέρα στον οθωμανικό στρατό, «όπως συνηθίζουν να κάνουν αυτά τα παλιοτόμαρα που συνιστούν το κατακάθι και την αισχύνη της οικουμένης» (come sogliono fare questi scelerati che sono la feccia, e l’obbrobrio del mondo). Παρά τον παραπάνω βαρύ χαρακτηρισμό για τους χριστιανούς που τουρκεύουν, στα πρώτα τρία χρόνια (1645-8) της Ιστορίας του ο Valiero περιγράφει έξι περιστάσεις τουρκεύματος (σ. 64: Ισπανός, σ. 91: Φριουλιάνος και Ολλανδός, σ. 92: κάποιος Voino, σ. 123: ο Colonnello Albanassouich, σ. 124: συνήθεια των Μορλάκων (βλ. επόμενη ανάρτηση), σ. 177: οι Τούρκοι αποκτούν ξένη τεχνογνωσία με το τούρκευμα ανδρών που προέρχονται από διάφορα έθνη).

Σταματώ εδώ την πρώτη ανάρτηση και θα συνεχίσω στην επόμενη.