Οι πρώτες μαρτυρίες για τον αυτοπροσδιορισμό των Ρουμάνων

Σύμφωνα με τον Fredrik Barth (Ethnic Groups and Boundaries, πρόλογος, σλδ 6), η εθνοτική ταυτότητα είναι το προϊόν της αλληλεπίδρασης μεταξύ της αυτοαπονομής και ετεροαπονομής ταυτότητας (ethnic identity is a matter of self-ascription and ascription by others in interaction). Οι δύο αυτές απονομές ταυτότητας ή, με άλλα λόγια, οι δύο αντιλήψεις περί ταυτότητας (ημική και ητική, ημική = αυτοπροσδιορισμός και ητική = πως «μας» βλέπουν οι «άλλοι») αρκετές φορές δεν συμπίπτουν.

Advertisements

Το επίθημα -escu της ΑΒΡ

Στη σημερινή ανάρτηση θα περιγράψω το συσχετιστικό επίθημα -esc(u) της Ανατολικής Βαλκανικής Ρωμανικής (ΑΒΡ), το οποίο προέρχεται από το υστερολατινικό επίθημα -iscus που δεν απαντά στην κλασική λατινική, και το οποίο κατά κανόνα εξηγείται ως γερμανικό δάνειο (PGmc *-iskaz, λ.χ. αγγλικό -ish). Ωστόσο, όπως έδειξε εδώ και καιρό (1927) ο Ρουμάνος γλωσσολόγος Alexandru Graur, το πρόβλημα με την υπόθεση γερμανικής καταγωγής του επιθήματος έγκειται στο ότι στην Λατινική των Βαλκανίων, το επίθημα -iscus εμφανίζεται ήδη από τον 3° μ.Χ. αιώνα, δηλαδή έναν αιώνα πριν την εγκατάσταση των Γότθων στα Βαλκάνια. Αφού περιγράφει την συχνή απάντηση του επιθήματος -isk- στην αρχαία θρακική (και μερικές άλλες παλαιοβαλκανικές γλώσσες όπως τα κελτικά εθνώνυμα Ταυρίσκοι, Eravisci και Σκορδίσκοι σε Νωρικό και Παννονία), στο τέλος του άρθρου ο Graur καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ειδικά η ΑΒΡ είναι πιθανότερο να πήρε το επίθημα -isc- > -esc(u) από την Θρακική (στα εδάφη της οποίας διαμορφώθηκε) και όχι από την Ανατολική Γερμανική (Γοτθική, Γεπιδική κλπ).

Η αρβανίτικη λεξιπλασία

Στην προηγούμενη ανάρτηση παρουσίασα την λεξιπλασία (παραγωγή και σύνθεση λέξεων) της σύγχρονης αλβανικής γλώσσας, μια πρότυπη γλώσσα κράτους της οποίας η μορφή κωδικοποιήθηκε και ρυθμίστηκε θεσμικά μετά την ίδρυση του αλβανικού κράτους. Στην παρούσα ανάρτηση θα περιγράψω συνοπτικά την αρβανίτικη λεξιπλασία μέσα από το βιβλίο του Hans-Jürgen Sasse Arvanitika: Die albanischen Sprachreste in Griechenland (Αρβανίτικα: Τα υπολείμματα αλβανοφωνίας στην Ελλάδα, Harrassowitz 1991). Αντίθετα με την Πρότυπη Αλβανική, τα αρβανίτικα ιδίωματα της Ελλάδας (arvanitische Mundarten Griechenlands) περάμειναν αρύθμιστα και ακωδικοποίητα προφορικά ιδιώματα, τα οποία ανέπτυξαν την δική τους χαρακτηριστική φυσιογνωμία, μέσα από την στενότατη και μακρόχρονη καθημερινή επαφή με την νεοελληνική γλώσσα. Ένας αρβανίτικος όρος όπως το επίθετο kata-i-bardhë μπορεί να γίνει κατανοητός μόνον όταν συγκριθεί με τα αντίστοιχα νεοελληνικά επίθετα κατάλευκος/κάτασπρος (νεοελληνική επιτατική λειτουργία της πρόθεσης κατά + αλβ. (i) bardhë = «λευκός, άσπρος»), ενώ νεολογισμοί της Πρότυπης Αλβανικής όπως varrmihës = «νεκροθάπτης» (κυριολεκτικά «ταφοσκάφτης» ~ gravedigger, τοσκ. varr ~ γκεγκ. vorr(ë) = «τάφος» + mih = «σκάβω» + –ës ~ «-της», ο παραδοσιακός γκεγκικός όρος ήταν vorra-xhi με το τουρκικό επίθημα -ci = «-τζης») φυσικά δεν υπάρχουν στα αρβανίτικα.

Η αλβανική λεξιπλασία

Στη σημερινή ανάρτηση θα παρουσιάσω χωρίς να σχολιάσω για όποιον ενδιαφέρεται το κεφάλαιο των Joachim Matzinger & Monica Genesin για την Αλβανική Λεξιπλασία (Word-Formation: παραγωγή και σύνθεση, η εξεταζόμενη γλώσσα είναι η σύγχρονη Πρότυπη Αλβανική, η οποία έχει εμπλουτίσει σημαντικά την λεξιπλασία της σε σχέση με την παλαιότερη αλβανική, όπως συμβαίνει με όλες τις σύγχρονες πρότυπες γλώσσες) από τον 5° τόμο της σειράς Word-Formation (De Gruyter) για την Λεξιπλασία των Ευρωπαϊκών Γλωσσών. Στον ίδιο τόμο, η Αγγελική Ράλλη έχει γράψει το κεφάλαιο για την νεοελληνική λεξιπλασία: Τόμος #1, Τόμος #5 κλπ.

Οι όροι «Αρβανίτης» και «Αλβανός»

Στη σημερινή ανάρτηση θα σχολιάσω τους όρους «Αρβανίτης» και «Αλβανός» επειδή πριν από μερικές μου ζητήθηκε να σχολιάσω τις παρακάτω ανιστόρητες εθνικιστικές σαχλαμάρες του Κωνσταντίνου Χολέβα:

Το δε Λεξικό που έγραψε [i.e., o Μάρκος Μπότσαρης] ήταν της αρβανίτικης – όχι αλβανικής – και ρωμαίικης απλής (νεοελληνικής). […] Οι Βυζαντινοί πρόγονοί μας δεν ανέφεραν Αλβανούς στην Βαλκανική.

Τώρα ποιοι ακριβώς είμαστε «εμείς» και ποιοι «οι Βυζαντινοί «μας» πρόγονοι» στον δαιδαλώδη και ζοφερό νου του Χολέβα είναι μια συζήτηση που αφήνω για μια άλλη φορά, γιατί όλο το άρθρο πολλήν ερυγγάνει εθνικιστική διαστρέβλωση, όπως ο Λουκιανός περιγράφει κάτι Παφλαγόνες πρέσβεις ως «πολλὴν τὴν σκοροδάλμην ἐρρυγάνοντες».

Ο Βελλεροφόντης και η ΙΕ ρίζα *gwelH- «πλήττω»

Την σημερινή ανάρτηση την κάνω γιατί ο φίλος Λεώνικος μου ζήτησε να του εξηγήσω αναλυτικότερα μια ετυμολογική υπόθεση που είχα κάνει παλαιότερα για το πρώτο συνθετικό του ονόματος Βελλεροφόντης. Το όνομα Βελλερο-φόντης σημαίνει «αυτός που σκότωσε τον *Βέλλερο» και, όπως γνωρίζουμε από την μυθολογία, ο Βελλεροφόντης σκότωσε την Χίμαιρα.

Σε παλαιότερη ανάρτηση είχα προτείνει την ετυμολόγηση του όρου *Βέλλερος ως «μάστιγα, πλήγμα, συμφορά» από την ΙΕ ρίζα *gwelH- «πλήττω, πληγώνω», κάτι που εξηγεί το όνομα Βελλεροφόντης ως «μαστιγοκτόνος, αυτός που σκοτώνει το κακό, αυτός που εξουδετερώνει την συμφορά».

Το λεξικό του Αρμανικού ιδιώματος του Μετσόβου του Φάνη Δασούλα #3

Στην σημερινή και τελευταία ανάρτηση της σειράς (#1, #2 και εδώ) θα σχολιάσω τους υποστρωματικούς όρους (substrate) που η ΑΒΡ συμμερίζεται με την Αλβανική, τους οποίους βρήκα στο λεξικό του Φάνη. Αυτό που τους διακρίνει από τα μεταγενέστερα (μεσαιωνικά) αλβανικά δάνεια της Αρμανικής είναι ότι εμφανίζονται και στην Ρουμανική, κάτι που δείχνει ότι είναι παλιά πρωτοαλβανικά δάνεια στην κοινή ΑΒΡ (πριν την διασπορά των ομιλητών της κατά τον πρώιμο μεσαίωνα).