Οι γλωσσικοί πρόγονοι των Αλβανών και των (Α)Ρουμάνων #2

Το πρώτο μέρος τελείωσε με το βασικό συμπέρασμα ότι οι γλωσσικοί πρόγονοι των Αλβανών και των ομιλητών της Ανατολικής Βαλκανικής Ρωμανικής (ΑΒΡ, Βλάχοι, Ρουμάνοι κλπ) συζούσαν στην τριγωνική περιοχή του παρακάτω σχήματος που έχει σαν πλευρές την κόκκινη γραμμή που χωρίζει την Ανατολική Βαλκανική Ρωμανική (ΑΒΡ) από την Δυτική ή Δαλματική (ΔΒΡ), την μπλε γραμμή του Jireček που χωρίζει τη λατινική και την ελληνική ως lingua franca και τον Δούναβη. Η περιοχή αυτή αντιστοιχεί λίγο πολύ στην Διοίκηση Δακίας.

Από τον παραπάνω χάρτη μπορούμε να παρατηρήσουμε 3 πράγματα που θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε γιατί οι γλωσσικοί πρόγονοι των Αλβανών απέφυγαν τον εκλατινισμό που συνέβη στους προγόνους των Βλάχων και των Ρουμάνων. Η λατινική γλώσσα ήταν σε χρήση στα στρατόπεδα, στις πόλεις και επί των βασικών οδικών αρτηριών. Τα στρατόπεδα ήταν σχεδόν όλα ανά τον Δούναβη, οι πόλεις είναι συγκεντρωμένες επίσης στα βορειοανατολικά και οι βασικές οδικές αρτηρίες (πορτοκαλί γραμμές) είναι συγκεντρωμένες στα ανατολικά και συγκλίνουν όλες τους στην Ναϊσσό. Αντίθετα το δυτικό μέρος της περιοχής που εξετάζουμε δεν έχει στρατόπεδα, δεν έχει πόλεις και στο βόρειό του μέρος δεν έχει ούτε μία βασική οδική αρτηρία. Επομένως, οι πληθυσμοί που κατοικούσαν στο ανατολικό μέρος της Διοίκησης Δακίας δέχθηκαν μία πολύ ισχυρότερη πίεση εκλατινισμού.

Η σημασία των στρατοπέδων στο φαινόμενο του εκλατινισμού δεν έγκειται μόνο στο ότι η γλώσσα του στρατού ήταν τα λατινικά, αλλά και στο ότι τα στρατόπεδα ήταν ο πυρήνας γύρω από τον οποίο μέσα από συνοικισμό σχηματίστηκαν οι πρώτες πόλεις. Αρχικά, γύρω από τα στρατόπεδα δεν υπήρχε τίποτε και,περιοδικά, στήνονταν οι λεγόμενες canabae (παράγκες, κυριολεκτικά καλαμοκατασκευές) για να στεγάσουν τους πραγματευτές που έφερναν τρόφιμα και άλλα αγαθά σε περιοδικά παζάρια. Η τρανή σημερινή Βιέννη ξεκίνησε σαν Canabae Vindelicum/Vindobona. Με τον καιρό, κάποιοι από τους πραγματευτές εγκαταστάθηκαν μόνιμα γύρω από το στρατόπεδο και έτσι προέκυψαν οι πρώτοι οικισμοί. Τώρα, στην βαλκανική λατινική το στρατόπεδο λεγόταν fossatum από την τάφρο που το περιέβαλε. Ο όρος φοσσάτον με τη σημασία του στρατοπέδου απαντά και στην βυζαντινή ελληνική λ.χ. στα Τακτικά του Λέοντος του Σοφού:

[10.12] Τοῦτο δὲ τὸ φοσσάτον ἤ ἀπὸ ὀρυγμάτων ἤ ἀπό οἰκοδομῆς λίθων ἤ πλίνθων ὀχυρῶσαι, κἄν πρὸς μίαν ἡμέραν συμβῇ μένειν ἐκεῖσε.

[11.1] Δεῖ οὖν τὰ ἄπληκτα ἤτοι τὰ φοσσάτα -κυρίως γὰρ φοσσάτον τὸ ἄπλικτον τοῦ ὅλου στρατοῦ καλεῖται– ταῦτα οὖν ἀσφαλῶς σε ποιεῖν καὶ, εἰ μὲν ἐνδέχεται, εἰς ἀραιοτέρους τόπους κατασηνοῦν τὰ στρατιωτικά, εἰ δὲ οὐκ ἀπαντᾷ, μὴ ἀμελῶς ἀλλά σφιγκτῶς καὶ ὀχυρῶς ἀπλικεύειν καὶ ἀποφεύγειν τοὺς τόπους ἐκείνους, ὅσοι ἔχουσιν ἐκ τοῦ πλησίον ὑψηλότερους αύτῶν, ἵνα μή ἐκείνους οἱ ἐχθροί ἀθρόως ἤ ἐν νυκτὶ προκαταλαβόντες κακά τινα διαθήσουσι τῷ φοσσάτῳ.

[11.2] Ὅτ΄ἄν τοίνυν ἐν τῇ τῶν ἔχθρῶν χώρα στρατοπεδεύῃς, περιβαλοῦ τάφρον βαθεῖαν, κἄν εἰς μίαν μόνην, ὡς εἴρηται, ἡμέραν μέλλῃς ἀπλικεύειν.

[11.8] Εἰ δέ τις καὶ ἐλπὶς ἐναντία ἐνοχλεῖ, ἀσφαλίζεσθαι ἤ ὀρύγμασιν ἤ πάλοις ἤ ὁλοκλήρῳ τράφῳ, ὅ λέγουσι φόσσα, ἤ τριβόλοις ἤ οἰκοδομαῖς ἤ ἀπό ξύλων ἤ ἀπό λίθων ἤ ἄλλως, ὡς δύνασαι ἐπινοῆσαι. ἔχεις δὲ καὶ βίγλας ἔξωθεν …

Δηλαδή, το λατινικό δάνειο ἀπλικεύειν σημαίνει στρατοπεδεύω, ἄπληκτον/ἄπλικτον είναι η προσωρινή στρατοπέδευση και φοσσάτον το μόνιμο στρατόπεδο. Το όνομα φοσσάτον προέκυψε από την τάφρο/τράφο/φόσσα που περιέβαλε το στρατόπεδο για ασφάλεια.

Αφού λοιπόν οι πρώτες πόλεις στην βαλκανική ενδοχώρα ξεκίνησαν σαν canabae γύρω από τα φοσσάτα δεν μας εκπλήσσει που ο ένας κοινός αλβανο-ρουμανικός όρος για «χωριό» προκύπτει από το λατινικό fossatum: fshat στα αλβανικά και sat στα ρουμάνικα. Ο άλλος κοινός όρος είναι μάλλον υποστρωματικός (προλατινικός) και είναι το «κατούνι»: αλβανικό katund, ρουμανικό cătun.

O Eric Hamp έχει χαρακτηριστεί από τους συναδέλφους του ως ο «πρίγκιπας της Αλβανολογίας», γιατί  υπήρξε εμβληματική μορφή στην ανάπτυξη της νηφάλιας αλβανικής γλωσσολογίας, μετά από 40 περίπου χρόνια έρευνας κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι γλωσσικοί πρόγονοι των Ρουμάνων πριν λατινοφωνήσουν μιλούσαν πρωτο-αλβανικά!

Μεταφράζω την υπογραμμισμένη φράση του Hamp από την αριστερή σελίδα της δεύτερης εικόνας:

[…] διότι είμαι πεπεισμένος ότι η Ρουμανική είναι ο απόγονος εκλατινισμού (latinization) ενός γηγενούς πληθυσμού που πριν μιλούσε μία Αλβανοειδή ΙΕ γλώσσα, ενώ η Αλβανική εκπροσωπεί την συνέχεια συγγενικών διαλέκτων οι οποίες, αν και δανείστηκαν πολλά δάνεια και πολισμικές επιδράσεις, απέφυγαν τον εκλατινισμό.

Στην δεξιά σελίδα της δεύτερης εικονας, ο Hamp παραθέτει έναν από τους πολλούς «περίεργους» λατινικούς όρους της Ρουμανικής που δείχνουν να είναι αλβανικές μεταφράσεις (calques).

Η Ρουμανική και η Βλαχική (δηλαδή οι δύο θυγατέρες της ΑΒΡ) είναι οι μόνες ρωμανικές γλώσσες που εκτός από το λατινικό primus = «πρώτος» δείχνουν και τον «περίεργο» όρο antaneus που είναι παράγωγο της προθέσεως ante = «μπροστά, πριν». Το antaneus έγινε întîniu στην παλαιά Ρουμανική το οποίο, με τη σειρά του, εξελίχθηκε στο σημερινό întâi. Ο αντίστοιχος βλαχικός όρος είναι ntãnjiu.

Το ζεύγος ante – antaneus, κατά τον Hamp, είναι η μετάφραση στην Δακική Λατινική της «αλβανοειδούς» δισημίας που χαρακτηρίζει τον όρο parë (< * IE porH-wo-) που σημαίνει τόσο «πρώτος» όσο και «μπροστά, πριν».

Ο Αυστριακός αλβανιστής-γλωσσολόγος Joachim Matzinger επίσης έχει καταλήξει λίγο πολύ στο ίδιο συμπέρασμα με τον Hamp:

Ο Andrè Du Nay επίσης είναι επίσης πεπεισμένος ότι οι Ρουμάνοι πριν λατινοφωνήσουν μιλούσαν την ίδια γλώσσα με τους προγόνους των Αλβάνων, δηλαδή πρωτο-αλβανικά. Οι παρακάτω σελίδες είναι από το βιβλίο “The Origin of the Rumanians” (2η έκδοση, Jupiter Press,1996):

[σελ 4-5] Thus, for example, the pre-latin substratum of the Rumanian language is to a significant part identical with Albanian: about one hundred lexical elements, of which more than half pertain to the life of shepherds living in high mountains, and there also are correspondences regarding the Latin elements of these languages. This suggests that the ancestors of the Rumanians spoke the same language as those of the Albanians.

[σελ. 72] The numerous correspondences between Rumanian and Albanian derive mainly from the same ancient language, once spoken by the ancestors of the Albanians and the Rumanians. The Albanians have largely preserved their original language, although they borrowed very many elements from Latin during six centuries of Roman domination in the Balkan peninsula. The ancestors of the Rumanians, on the other hand, changed their language to Latin, preserving only some elements from the ancient idiom. The correspondences regarding Latin elements, however -numerous expressions in common, changes of meaning of Latin words, etc.- must have been created during a period of close contact between the two populations, during the age of Latin influence.

Δηλαδή, οι ο πρόγονοι των Αλβανών και των Ρουμάνων και μιλούσαν την ίδια κοινή γλώσσα πριν από τον εκλατινισμό των δευτέρων και συνέχισαν να συζούν κατά την ύστερη ρωμαϊκή αρχαιότητα.

Αν ξεκινήσουμε από την παραδοχή ότι οι γλωσσικοί πρόγονοι των ομιλητών της ΑΒΡ μιλούσαν την πρωτο-αλβανική γλώσσα πριν τον εκλατινισμό τους, τότε η Δακο-Μυσική γλώσσα (που, αν αποδεχτούμε ως ορθή την την μαρτυρία του Στράβωνα για «ομογλωσσία» Δακο-Γετών και Θρακών, πρέπει να ήταν ο ένας πόλος ενός Δακο-Θρακικού συνεχούς, βλ. Θρακική γλώσσα, Δακο-Μυσική γλώσσα και, δυτικά αυτού του συνεχούς, η Ιλλυρική γλώσσα) αναδύεται σε πολύ καλό ιστορικό υποψήφιο, με τον οποίο μπορεί να ταυτιστεί η πρωτο-αλβανική. Η Δακο-Μυσική μιλιόταν από τους Δάκες και τους Γέτες βορείως του Δούναβη και, από τους Μυσούς, τους Τριβαλλούς και τους Δαρδάνους νοτίως του Δούναβη. Οι τελευταίοι συχνά περιγράφονται λανθασμένα σαν Ιλλυρικό φύλο από τους αρχαίους συγγραφείς, αλλά η πλειοψηφία των ονομάτων τους είναι Δακο-Θρακικά. Τα Ιλλυρικά ονόματα είναι συχνά στο δυτικότερο μέρος της χώρας, δηλαδή περίπου στα σημερινά σύνορα Αλβανίας και Κοσσυφοπεδίου (βλ. Οι «Βέσσοι» της ύστερης αρχαιότητας). Ο Ηρόδοτος γράφει ότι ο ποταμός Άγγρος (σύστημα Ibar-Δυτικoύ Μοράβα ~ Zapadna Morava) ξεκινούσε από τους Ιλλυριούς, αρχικά πήγαινε προς βορρά και μετά έστριβε και περνούσε μέσα από τον Τριβαλλικό κάμπο πριν συναντήσει τον Βρόγκο (άξονας Νότιου-Μεγάλου Μοράβα), ο οποίος χύνεται στον Δούναβη.

[Ηρόδοτος, 4.49]  ἐξ Ἰλλυριῶν δὲ ῥέων πρὸς βορέην ἄνεμον Ἄγγρος ποταμὸς ἐσβάλλει ἐς πεδίον τὸ Τριβαλλικὸν καὶ ἐς ποταμὸν Βρόγγον, ὁ δὲ Βρόγγος ἐς τὸν Ἴστρον: οὕτω ἀμφοτέρους ἐόντας μεγάλους ὁ Ἴστρος δέκεται.

Το βασικό χαρακτηριστικό της Δακο-Μυσικής γλώσσας που μας επιτρέπει να εκτιμήσουμε την γεωγραφική της εξάπλωση είναι τα τοπωνύμια σε -deva/-dava/-dova. Αυτά αρχίζουν από τα βόρεια Καρπάθια και φτάνουν μέχρι την Φιλιππούπολη και τα σύνορα βόρειας Αλβανίας και Κοσσυφοπεδίου, όπου ο Κλαύδιος Πτολεμαίος αναφέρει την πόλη Thermidava την οποία τοποθετεί μεταξύ Σκόδρας και Ουλπιάνας (Lipljan). Ο Προκόπιος, αργότερα, αναφέρει την πόλη Quemedava στην Δαρδανία.

Η εξέλιξη -dēva, -dāva, -dova δεν είναι τυχαία, αλλά ακολουθεί την εξέλιξη του πρωτο-αλβανικού *ē>ā>ο (λ.χ. *plē-ta> plāta>plotë ~ελληνικό πλήρης, λατινικά plēnus, complētus κλπ). Έτσι ο Georgiev παρατήρησε ότι πάνω από το δέλτα του Δούναβη υπήρχε η πόλη Polondava ενώ στην δυτική Δακία υπήρχε η πόλη Pelendava/Pelendova. Η μορφή Pelendova όταν συγκρίνεται με την *Pōlōndāva δείχνει δύο αλβανικές ιδιαιτερότητες: την τροπή ā>ο (λ.χ. māter->motër) και την τροπή ō>e (λ.χ. *bhlōra > blerë). H αλβανική λέξη pelë «φοράδα» προέρχεται από την EPA μορφή *pōlnā, παράγωγο του PIE *pōlos (~ πῶλος, κλυτόπωλος, foal) και αυτό επέτρεψε στον Georgiev να ετυμολογήσει τα δακικά τοπωνύμια Polondava/Pelendava σαν «Πόλη των Αλόγων/Φοράδων» όπως λ.χ. η γερμανική Stuttgart. Το πρώτο συνθετικό Pōlōn- > Pelen-, ειδικότερα, προέρχεται από την ΠΙΕ γενική πληθυντικού *pōlōm (~ τῶν πώλων) της ρίζας *pōlos.

Η πρωτο-αλβανική τροπή *ō>uo>ue>e συνέβη κατά το πρώτο μισό της Ρωμαϊκής περιόδου των Βαλκανίων (~100 π.Χ. – 300 μ.Χ.), όπως μαρτυρούν τα παρακάτω λατινικά δάνεια:

Με άλλα λόγια, η πρωτο-αλβανική γλώσσα πραγματοποιούσε την τροπή *ō>uo>ue>e την ίδια περίοδο που το δακικό τοπωνύμιο Pōlōndāva εξελίχθηκε σε Pelendova στην δυτική Δακία.

Όσο για το δεύτερο συνθετικό -deva/-dava/-dova αυτό μπορεί να αναχθεί στην ΠΙΕ δομή *dhē-weh2 > -dēvā, δηλαδή μπορεί να θεωρηθεί παράγωγο της ρίζας *dheh1- ~ *dhē- που έδωσε τα ελληνικά τίθημι, θήκη και, στον μηδενικό βαθμό ablaut, *dhh1-tis > θέσις, που απαντά και στο αλβανικό *dhh1-tis ή *dhh1-teh2 > dhatë = «μέρος, θέση» (πρβ. το θρακικό τοπωνύμιο Δάτος, το οποίο ο Edgar Polomé στο CAH συνέκρινε με το αλβανικό dhatë).

Ο Ησύχιος γράφει:

 λέας· τὰς ἀπὸ τῶν ἱστῶν κρεμαννυμένας ἄγνυθας

λέβα· πόλις ὑπὸ Θρᾳκῶν

Λεβάδεια· πόλις Βοιωτίας, ἔνθα καὶ μαντεῖον Διὸς [τὸ] ἱερὸν κατεσκεύαστο

Προφανώς, κάποιος από τους μεταγραφείς του Ησυχίου μπέρδεψε το Δ με το Λ, γιατί το αρχικό λήμμα θα ήταν σίγουρα ΔΕΒΑ = πόλις ὑπὸ Θρᾳκῶν και όχι ΛΕΒΑ. Ο τύπος ΔΕΒΑ απαντά μεταξύ άλλων στην Pulpudeva που είναι η Φιλιππούπολις μεταφρασμένη δακοθρακιστί. Έχει ενδιαφέρον ότι το σημερινό βουλγαρικό Plovdiv προέρχεται από το θρακικό Pulpudeva και όχι από το ελληνικό Φιλιππούπολις, κάτι που σημαίνει ότι οι εκλατινισμένοι/εξελληνισμένοι Θράκες της ύστερης αρχαιότητας συνέχισαν να ονομάζουν την πόλη Pulpudeva.

Άρα το τοπωνύμιο *pōlōm dhēweh2 >  *pōlōn dēwā = «πώλων πόλις» έχει άψογη ΙΕ δομή (και ο Georgiev παραθέτει μερικά άλλα ενδιαφέροντα δακο-θρακικά παραδείγματα αυτής της τοπωνυμικής κατηγορίας όπου ο πρώτος όρος μπορεί να είναι γενική πληθυντικού, λ.χ. Σηλύμβρια και Πολτύμβρια, με *-ōm > *-ōn > -um ~ «(τῶν) Σηλῶν/Πολτῶν βρία», με αναμενόμενο sandhi nb>mb, λ.χ. συν+βάσις > σύμβασις). Η τροπή του τελικού *m>n έχει συμβεί και στην Ελληνική και στην Αρμενική (λ.χ. η προρρηθείσα γενική πληθυντικού τῶν πώλων και το *k’m.tom > ἑκατόν και, από την Αρμενική, το *domh2 > dōm > αρμ. tun = «σπίτι»).

Το τοπωνυμικό ζεύγος Pelendova ~ Polondava (= *{pōlōn dāwā}) δείχνει ότι υπήρχαν δύο δακομυσικές ποικιλίες: μία που διατήρησε τα μακρά ō,ā και μία που τα έτρεψε όπως και η Αλβανική. Η μελέτη του Ρουμανικού υποστρώματος οδηγεί στο ίδιο συμπέρασμα. Υπάρχουν δύο λέξεις που περιέχουν ā το οποίο διατηρείται στην Ρουμανική και στην Βλαχική, ενώ έχει τραπεί σε /ο/ στην αλβανική.

H πρώτη είναι η λέξη για την πάπια. Οι Ρουμάνοι λένε rață (/ratsă/) και οι αλβανοί rosë. Η λέξη προέρχεται από την ΙΕ ρίζα *h2nātya που έδωσε το ελληνικό νῆσσα και το λατινικό anas και επιπλέον δείχνει τον ρωτακισμό του μεσοφωνηεντικού /n/ που είναι κοινός σε (Τοσκική) Aλβανική και Ρουμανική (λ.χ. λατινικό arēna > τοσκικό rërë ~ γκεγκικό rânë και τα ρουμανικά παραδείγματα: λατινικά minūtus, cānūtus > δημώδη λατινικά *minūntus, cānūntus > ρουμανικά mărunt, cărunt).

Η άλλη λέξη είναι το ρεβίθι. Οι Ρουμάνοι το λένε mazăre, οι Βλάχοι madzăre και οι Αλβανοί modhull. Η αρχική ρίζα ήταν *māg’h- και σε πρώτη φάση έγινε *mādz– το οποίο διατηρήθηκε στην Βλαχική, ενώ στην Ρουμανική έγινε *māz- και στην αλβανική *modh-.

Από την άλλη, υπάρχει μια λέξη του ρουμανικού (και εν γένει ΑΒΡ) υποστρώματος που δείχνει την πλήρη αλβανική πορεία *ē>ā>ο. Είναι η λέξη moș = «γέρος» και το αλβανικό ανάλογό της είναι η λέξη moshë = ηλικία (*meh1-t-us-eh2 > *mētušā > *mātšë > moshë), που συνδέεται ετυμολογικά με τον αλβανικό όρο mot = χρόνος (< ΠΙΕ *mēt-).

Στην φωνολογική εξέλιξη της αλβανικής έδειξα ότι το αρκτικό ΙΕ *s έγινε j (= /y/ όπως yogurt) στην αλβανική πριν από την εισαγωγή των λατινικών δανείων (και, αργότερα, το δεύτερο βήμα ήταν j>gj λ.χ. *serpena > *jerpena > jarpena > gjarpër, όπως και στα λατινικά δάνεια iūnctūra > gjymtyrë και iūdicāta > gjykatë), γιατί δεν υπάρχουν λατινικά δάνεια που να δείχνουν αυτήν την εξέλιξη (το λατινικό s τρέπεται πάντοτε σε sh λ.χ. saeculum > shekull, socius > shoq/shok κλπ). Η Ρουμανική εμφανίζει την λέξη ghiuj (= /gjuž/) η οποία σχετίζεται με την αλβανική gjysh (<*sūsa).

Έδειξα επίσης ότι η αλβανική απλοποίησε το σύμπλεγμα *kt σε /t/ επίσης πριν από την εισαγωγή των λατινικών δανείων (λ.χ. *nakti> natë). Έτσι οι ρουμανικές λέξεις ciut (=/tšut/) και ciută που αντιστοιχούν σε μια προδρομική μορφή της αλβανικής sutë (< *tšukta < IE *k’ukta), έχουν απλοποιήσει το σύμπλεγμα /kt/, αλλά δεν προέρχονται από την τελική αλβανική μορφή με /s/.

Αναφέρθηκε επίσης ότι η αλβανική μονοφθογγοποίησε την δίφθογγο *au σε /a/ (λ.χ. τα λατινικά δάνεια ar, gaz, pak και το λατινικό όνομα Paulus> Pal) και, κατά συνέπεια, το IE *dhowsom > EPA *dauša έγινε dash. H ρουμανική έχει ακριβώς την ίδια λέξη daș μόνο που αντί για «κριάρι» σημαίνει «αρνί του σπιτιού, μανάρι» (Du Nay, σλδ 76). Έχει επίσης ενδιαφέρον ότι η ίδια η λέξη Δάξ/Δάκας περιέχει την μονοφθογγοποιημένη δίφθογγο *au. H λέξη σημαίνει «λύκος» και προέρχεται από την ΙΕ ρίζα *dhaw– > *dhawkos, όπως λ.χ. το ελληνικό θαῦνον και το λατινικό Faunus. Επίσης, έχει διασωθεί το δακικό φυτωνύμιο: δάκινα = λύκου καρδία.

Σημείωσα επίσης με μπλε μια αρκετά πιθανή ετυμολογία των Καρπαθίων ως «Βραχώδη Όρη», από την Αλβανική λέξη karpë = πέτρα. Σημειώστε επίσης ότι για τα βουνά B(i)eskidy στα βόρεια Καρπάθια έχει επίσης προταθεί αλβανική ετυμολογία (bjeshkë = «βοσκοτόπι»). Ο Vladimir Orel το θεωρεί πιθανόν μόνον όμως στην περίπτωση που το αλβ. bjeshkë είναι όντως γνήσιος αλβανικός όρος και όχι το λατινικό pastica δανεισμένο, όπως ο ίδιος πιστεύει. Γράφει ο Orel λ.χ.:

Και μιας και μιλάμε για αλβανικά ~ αλβανοειδή τοπωνύμια στα Καρπάθια δεν πρέπει να λησμονήσουμε τον ποταμό Pocruia κοντά στην Pelendova που αναφέρθηκε πιο πάνω. Το υδρωνύμιο αυτό μπορεί υποθετικά να ετυμολογηθεί με σλαβο-αλβανική ετυμολογία. Μπορεί να ερμηνευθεί ως «κοντά στις πηγές», αποτελούμενο από την σλαβική πρόθεση po «κοντά σε,γύρω από» (λ.χ. Αγχί-αλος = Po-morje) και το αλβανικό τοπωνύμιο Krujë που υπάρχει στην Αλβανία και συνήθως ετυμολογείται ως «Πηγές» (IE *kros-nos > PAlb *krasna > *krāna > krua ~ krue ~ ελλην. κρήνη/κρουνός) που απαντά στα βυζαντινά έγγραφα ως «Κροαί». Ακόμα και η Ρουμανική πρωτεύουσα București και το ουσιαστικά ομόφωνο τοπωνύμιο Bucureșci, αλλά και το χωριό Bukurovac της Σερβίας περιέχουν την υποστρωματική ρουμανική λέξη bucuros = «εύθυμος, ευχάριστος» (θέμα bukur– + λατ. -ōsus > -os) που απαντά και στα ονόματα Bucur και Bucura και η οποία σχετίζεται με την αλβανική λέξη bukur = όμορφος.

Το αλβανικό ρήμα vjedh = κλέβω προέρχεται από το EPA  *wedza που, με τη σειρά του, ανάγεται στην ΠΙΕ ρηματική ρίζα *weg’h– «μετακινώ». Ο ασβός στα αλβανικά είναι vjed(h)ull και ετυμολογικά σημαίνει «μικρός κλέφτης, κλεφτ-ύλος» (< *wedzula < *weg’h-ulos, με το γνωστό ΙΕ υποκοριστικό επίθημα *-ulos, λ.χ. ἄρκτος > ἀρκτύλος και λατ. cervus > cervulus). Στα ρουμάνικα ο ασβός λέγεται viezure με παλαιότερη καταγεγραμμένη μορφή viedzure. Δηλαδή η παλαιότερη ρουμανική μορφή περιέχει το πρωτοαλβανικό /dz/ του *wedza, με την μόνοη διαφορά ότι το μεσοφωνηεντικό -l- του PAlb. *wedz-ula ρωτακίστηκε κανονικότατα στην ΑΒΡ (λ.χ. ἄγγελος > angelus > αλβ. engjëll ~ ρουμ. înger.

H λίστα των συγγενικών λέξεων είναι πραγματικά πολύ μεγάλη μιας και σχεδόν όλοι οι 100 ρουμανικοί υποστρωματικοί όροι έχουν αλβανικό ανάλογο λ.χ. buză, codru, ghimpe, urdă, strungă, mânz, zgardă, vatră, țeapă, gard, barză, murg, brad, pârâu, băl, abur, țarc (= αλβ. thark < PAlb. *tsarka) και σταματώ εδώ, γιατί η λίστα του Du Nay είναι 8,5 σελίδες. Σημειώνω απλά τον ρουμανικό όρο coacăză = «φραγκοστάφυλο» (κυριολεκτικά «κοκκίσκος, κεφαλάκι») όπου ο καθένας μπορεί ν΄αναγνωρίσει αμέσως τον αλβανικό υποκοριστικό τύπο kokëzë του όρου kokë. Το ίδιο υποκοριστικό αλβανικό επίθημα (IE *-(a/i)d-ieh2 > -dyā > PAlb. -dzə > Alb. –zə) απαντά στο ζεύγος όρων αλβ. pupëzë ~ ρουμ. pupăză = «τσαλαπετεινός, έποψ».

Θα σχολιάσω μόνο μερικά από τα παραπάνω που παρέθεσα:

PAlb. *bud-yā > *budzə «χείλος» > βλαχικό budzã ~ ρουμανικό buză ~ αλβ. buzë

IE *bherHg’- > PAlb *bardza = «λευκός, φωτεινός» > βλαχικό bardzu = «λευκός» (για ζώα), ρουμανικό barză = «πελεκάνος» (= «λευκό πτηνό») και αλβ. bardhë = «λευκός»

ΙΕ *mendyos = «άλογο» (λ.χ. μεσσαπικό Iuppiter Menzanas = Ἵππιος) > PAlb. *mendza > βλαχικό mãndzu , ρουμανικό mânz και αλβανικό mëz.

IE *k’er(H)- «πλέκω» > *k’r.H-yoh2 > PAlb *tsurja > αλβ. thur , με παράγωγο τον όρο:

IE *k’or(H)-kos > PAlb *tsarka = «πλέγμα» (πρόχειρος φράκτης που γίνεται με «πλέξιμο» κλαδιών, για τον περιορισμό των νεαρών ζώων) > ρουμανικό țarc και αλβανικό thark.

ΙΕ *streng- «πιέζω, στριμώχνω» (λ.χ. τα μηδενόβαθμα *strn.g- > stringo και στραγγάλη ~ στραγγίζω):

IE *str.ng-eh2 > PAlb *strungā = «στενωπός, στριμωχτό πέρασμα» > αλβ. shtrungë > νεοελλην. στρούγγα (τεχνητό «στενό» που δημιουργούν δύο άτομα, από το οποίο διέρχονται εν σειρά τα αιγοπρόβατα για να αρμεχθούν) και ρουμανικό strungă = «φαράγγι, στενωπός».

Ο Προκόπιος στο «Περί Κτισμάτων» αναφέρει το τοπωνύμιο «Στρόγγες» στη Μεσόγειο Δακία.

ΙΕ *nebh-os «σύννεφο» (λ.χ. νέφος, nebula) > μηδενόβαθμο *n.bh- (λ.χ. imber, ὄμβρος/ἀφρός και σανσκ. abhra), από το οποίο προέκυψε ο όρος:

IE *n.bh-ulos > PAlb *abula «ατμός» > βλαχικό και ρουμανικό abur και αλβανικό avull

Σύμφωνα με τον Schumacher, ο πρωτοαλβανικός όρος *kurpena = «άμπελος, κληματίδα» προέρχεται από τον μηδενικό βαθμό ablaut *kwr.p- > PA *kurp- της ΙΕ ρίζας *kwerp- «γυρίζω, στρέφομαι» που είναι το χαρακτηριστικό των ελικοειδών κλημάτων της αμπέλου. Η ίδια ρίζα έχει δώσει το ελληνικό καρπός (του χεριού όχι του δένδρου). Ο όρος απαντά στην Ρουμανική ως curpen, στην Γκέγκικη Αλβανική ως kurpën και στην Τοσκική, ύστερα από ρωτακισμό (n>r) και ρωτική ανομοίωση (λ.χ. ἄροτρον > αλέτρι) ως kulpër. Έχω κάνει μια ξεχωριστή ανάρτηση για αυτόν τον ενδιαφέροντα όρο.

Ένα άλλο ενδιαφέρον ζεύγος λέξεων είναι οι λέξεις για το κοράκι: ρουμαν. cioară ~ αλβαν. sorrë. Η ιστορία της λέξης ξεκινάει από την ΠΙΕ ρίζα *kwers-no «μαύρος» (λ.χ. κοινό βαλτοσλαβικό *kwr.s-nos > *kirsnas και το σανσκριτικό kṛṣṇá). Η EPA μορφή ήταν *kwērsnā και, με διαδικασίες που έχουν εξηγηθεί στην ανάρτηση για την αλβανική γλώσσα, έγινε πρώτα tšārnā και τελικά tšοrrë > sorrë με την αφομοίωση -rn->-rr- να είναι ενεργή κατά την περίοδο ~ 500-800 μ.Χ. . Η ρουμανική μορφή cioară (/tšoară/) έχει την τονισμένη δίφθογγο -oà- που προέρχεται από το τονισμένο /ò/ (λ.χ. nòctem > noapte, pòrta>poartă). Έτσι ο πρόδρομός της είναι ο τύπος tšòră που αντιστοιχεί στο προτελευταίο αλβανικό στάδιο tšοrrë, το οποίο όμως προϋποθέτει την ύστερη πρωτοαλβανική αφομοίωση -rn->-rr- (λ.χ. infernus > ferr, furnus> furrë) που, όπως έγραψα παραπάνω, ήταν ενεργή κατά την περίοδο ~ 500-800 μ.Χ.. Αυτό σημαίνει ότι γύρω στο 500 μ.Χ. οι γλωσσικοί πρόγονοι των Αλβανών και των Ρουμάνων συμβίωναν ακόμα αρκετά κοντά ώστε να μπορέσουν οι μεν να δανείσουν στους δε τη μορφή tšοrrë>tšoară.

Η χρονολογία ~500-800 μ.Χ. αναφέρθηκε διότι η αφομοίωση -rn-> -r(r)- απαντά και στα πρώιμα σλαβικά δάνεια. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι η «γκορτσιά» (αγριαχλαδιά): σλαβ. gorĭnica > gornica > Αλβ. gorricë:

Άλλα παραδείγματα είναι τα σλαβικά τοπωνύμια της Αλβανίας Tomornica> Tomor(r)icë και Tŭrnovo > Tër(r)ovë. Με άλλα λόγια, μέσα στην περίοδο ~500-800 μ.Χ., οι γλώσσικοί πρόγονοι των Αλβανών πρέπει και να κάνουν την τροπή tšornë> tšorrë όσο ακόμα είναι γείτνιοι με τους πρόγονους των Ρουμάνων και να προλάβουν να τρέψουν το rn>rr στα σλαβικά τοπωνύμια που βρήκαν στην Αλβανία.

Οι Ρουμάνοι έχουν το τυρί brânză = «πρέτζα» και την παροιμία “brânză bună în burduf de câine” = «η καλή η πρέτζα γίνεται σε δερματόσακκο σκύλου» (η ζύμωση για την παρασκευή του τυριού παραδοσιακά γίνεται σε σάκκο από στομάχι ζώου). Ο Vladimir Orel ετυμολογεί το ρουμανικό brânză ως λατινοπρεπή όρο *brend-ea > *brendya > *brândză > *brânză, του οποίου το θέμα ανάγει στον αλβανικό όρο brëndës = «εντόσθια» (το «στομάχι» στο οποίο παρασκευάζεται το τυρί). Ο δε ρουμανικός όρος burduh ~ burduf = «δερμάτινος σάκκος» δεν είναι παρά επαυξημένη μορφή του αλβανικού όρου ΙΕ *bhr.dh-eh2 > PAlb *burdā > burdhë = «σάκκος». Το ρουμανικό επίθημα -uh ~ -uf μπορεί θεωρητικά να εξηγηθεί ως *-uska > -uh ~ -uf, λ.χ. PAlb *g’nāska > αλβ. njoh ~ njof = «γιγνώσκω»)

Η Αλβανική και η Ανατολική Βαλκανική Ρωμανική (ΑΒΡ) συμμερίζονται το υποκοριστικό επίθημα *-uš-:

αλβ. ari = «αρκούδα» > arushë, IE *(s)kolos = «κουτάβι» (λ.χ. σκύλαξ, λιθ. kalė = «σκύλα» και skalikas = «λαγωνικό») > PAlb *(s)kal-ūš-a > këlysh = «κουτάβι»

ΑΒΡ: λατ. avus = «γέρος, προπάτωρ» > ΑΒΡ υποκοριστικό *av-uš-us > *avušu > aušu > βλαχικό aush ~ ρουμανικό auș  = «γεροντάκος, παππούλης» (και άλλα υποκοριστικά σε -uș)

ΑΒΡ: ρουμ. mână ~ βλαχ. mãnã = «χέρι» > ρουμ. mănușă = βλαχ. mãnushi = «γάντι» (λ.χ. χέρι > χερ-ούλι)

Ο πρωτοαλβανικός όρος *brada = «έλατο» απαντά ως υποστρωματικός όρος της ΑΒΡ:

Αλβ. *brada > bredh και

ΑΒΡ *brad-us > *bradu > ρουμανικό brad και βλαχικό brad 

με ΑΒΡ πληθυντικό *brad-ī > bradi > bradʲ > bradzʲ > βλαχ. bradz ~ ρουμαν. brazi

Ο «ελατώνας» (ἐλατ-ών = «μέρος με πολλά έλατα») στην Αλβανική είναι *brad-išta > bredhishte ~ breshte

Σε αυτήν εδώ την ανάρτηση παρέθεσα μια ετυμολογική πρόταση του τοπωνυμίου «Βράτζιστα» που ο Προκόπιος αναφέρει στη Μεσόγειο Δακία ως ΑΒΡ εκδοχή (di>dzi, λ.χ. audīre > ΑΒΡ audzire >βλαχ. avdzãri ~ ρουμ. a auzi) του πρωτοαλβανικού όρου *brad-išta > Bradzišta.

Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι η γοτθική λέξη thiubrōki (λ.χ. υστερολατινικό tubrugi) φαίνεται να εισήλθε στην Ρουμανική μέσα από αλβανική διαμεσολάβηση (λ.χ. αλβ. tirk). Το ρουμανικό tureac/tureci δείχνει την αλβανική απλοποίηση -br-> -wr- > -r- (λ.χ. fabrica> farkë και consobrinus > βλαχ. cusurin[u] ~ αλβ. kusheri) και την αλβανική τροπή ō>e. Γράφει ο Peter Heather:

Σε αυτό το σημείο πρέπει να παραθέσω και τα παρακάτω παραδείγματα Δακικών και Βεσσικών λέξεων που μοιάζουν με αντίστοιχες λαβανικές. Το βατόμουρο στα δακικά ήταν «μαντεία» και το φυτό «αρκουδοπούρναρο» (Ilex Aquifolium) στην γλώσσα των Βεσών ήταν «ἀσᾶ». Στην Αλβανική το βατόμουρο είναι man (< manda < EPA *manta) και το «αρκουδοπούρναρο» ashë.

Αυτό που θέλω να επισημάνω στο τέλος είναι το εξής: Έδειξα στο άρθρο για την αλβανική φωνολογική εξέλιξη ότι το πρωτο-αλβανικό *sk σε ορισμένες περιπτώσεις ακολούθησε την πορεία *sk>ks>h και, ότι αυτή η φωνολογική εξέλιξη έγινε πριν εισέλθουν τα λατινικά δάνεια, στα οποία το *sk δίνει σταθερά shk. Αυτό σημαίνει ότι η τροπή *sk>h είχε ολοκληρωθεί μέχρι τον 1°μ.Χ. αιώνα και, πολύ πιθανόν, αρκετά νωρίτερα. Η ρουμανική έχει δύο λέξεις που δείχνουν την παραπάνω αλβανική εξέλιξη. Η μία είναι η λέξη leurdă για το άγριο σκόρδο (λατινικό Αllium ursinum = «αρκουδόσκορδο») που περιέχει την πρώιμη αλβανική hurda με πρώτο συνθετικό που μπορεί να συγκριθεί με το αλβανικό πρόθημα *la-: *la-hurdă ~ le-urdă.

H άλλη είναι η κοινή αλβανο-ρουμανική λέξη για τον «λείξουρο,πεινασμένο» hămesi, η οποία παράγεται από το αλβανικό ρήμα ha = τρώω (<eha < *eska < *ed-ska <*h1ed-ska). Σε αυτό πρέπει να προστεθεί το ότι η Αλβανική χειρίστηκε τα αρχαία τοπωνύμια της Αλβανίας όπως τα λατινικά δάνεια λ.χ. Scodra> Shkodër, Scampinus > Shkumbini). Αυτό σημαίνει ότι όταν οι πρόγονοι των Αλβανών και των Ρουμάνων έτρεπαν το *sk>ks>h δεν ήταν κοντά στην Αλβανία και οι Αλβανοί ήρθαν αργότερα στην Αλβανία την εποχή που έτρεπαν το λατινικό sk σε shk. Εξάλλου, υπάρχει πλήθος Ιλλυρικών ανθρωπωνυμίων (Scerdis, Skerdilaidas, Scerviaedus, Scenus, Scenobar(b)us, Scilus, Mescena, Laiscus, Loiscus), τοπωνυμίων (Scodra, Scampinus, Scardona, Scardus, Uscana) και το όνομα της φυλής Scirtari που δείχνουν /sk/ εκεί που η αλβανική αναμένεται να έχει /h/.

Όλα τα παραπάνω δείχνουν ότι οι γλωσσικοί πρόγονοι των Αλβανών και αυτοί των Ρουμάνων ήταν ομιλητές Δακο-Μυσικών διαλέκτων που τους τελευταίους αιώνες της αρχαιότητας κατοικούσαν στην Διοίκηση Δακίας.

Περισσότερα:

1) Πότε εισήλθαν οι γλωσσικοί πρόγονοι των Αλβανών στην Αλβανία;

2) Ο αρχαιολογικός πολιτισμός Kruja-Komani της Αλβανίας

3) Οι Βλάχοι (2 αναρτήσεις)