Οι Άραβες μαθαίνουν την Δύση

Σύμφωνα με τον Τυνήσιο Ibn Khaldūn (1332-1406, ένας από τους κορυφαίους ιστορικούς του μεσαιωνικού αραβοϊσλαμικού κόσμου):

«Οι Άραβες της εποχής του Μωάμεθ δεν γνώριζαν τους Φράγκους (al-Faranj). Στην Συρία (al-Shām) είχαν πολεμήσει μόνο με τους Ρωμαίους (al-Rūm). Για το λόγο αυτό, πίστευαν ότι αυτοί [οι Ρωμαίοι] εξουσίαζαν όλα τα χριστιανικά έθνη (umam al-naṣrāniyya) και ότι ο Ηράκλειος (Hiraql) ήταν ο αυτοκράτορας όλης της χριστιανοσύνης (malik al-naṣrāniyya). Συνεπώς, χρησιμοποιούσαν τον όρο «Ρωμαίοι» (al-Rūm) για όλα τα χριστιανικά έθνη (jamīʿumam al-nasṛāniyya).»

al-ʿArab yawmaʾidhin lam yakūnū yaʿrifūn al-Faranj, wa-mā qātalū fī l-Shām illā l-Rūm, fa-ẓannū annahum hum al-ghālibūn ʿalā umam al-nasṛāniyya fa-inna Hiraql huwa malik al-nasṛāniyya kullihā fa-ghallabū ism al-Rūm ʿalā jamīʿumam al-nasṛāniyya.

[αγγλική μετάφραση του Daniel G. König] the Arabs of this period did not know the Franks. In Syria (al-Shām), they had only fought the Byzantines (al-Rūm). Because of this, they believed that they [the Byzantines] ruled over all Christian peoples (umam al-naṣrāniyya), and that Heraclius (Hiraql) was the ruler over the entire Christian world (al-naṣrāniyya). Consequently, they imposed the name al-Rūm on all Christian peoples.

Όποιος θέλει να μάθει πως σταδιακά κατά την περίοδο 800-1400 οι Άραβες εξοικειώθηκαν με τους μεσαιωνικούς και αρχαίους λαούς της Δύσης (δηλαδή τους λαούς που υπήρχαν πέρα και πριν από τους Ρωμαίους) δεν έχει παρά να διαβάσει το παρακάτω εξαιρετικό βιβλίο:

Daniel G. König, Arabic-Islamic Views of the Latin-West: Tracing the Emergence of Medieval Europe (Oxford 2015)

1. Η Ρωμαϊκή ήπειρος και η Ρωμαϊκή θάλασσα

Την αναλυτικότερη ερμηνεία της φράσης του Ibn Khaldūn θα την βρείτε στο παρακάτω άρθρο:

Koray Durak, Who are the Romans? The definition of bilād al-Rūm (Land of the Romans) in Medieval Islamic Geographies, Journal of Intercultural Studies, Vol. 33, No. 3, June 2010, pp. 285-298.

Ο Durak εξέτασε τις απαντήσεις του όρου bilād al-Rūm («ρωμαϊκές χώρες», bilād = πληθ. του balad = «χώρα», λ.χ. bilād aš-Šam = «ευρύτερη Συρία, Λεβάντες») στα αραβοϊσλαμικά γεωγραφικά έργα του 9ου και 10ου αιώνα και κατέληξε στο συμπέρασμα πως, ενώ τον 9° αιώνα ο όρος χρησιμοποιείται αποκλειστικά για την επικράτεια της Ρωμανίας («Βυζάντιο»), από τον 10° αιώνα και έπειτα αποκτά και την επιπρόσθετη ευρύτερη σημασία του χριστιανικού κόσμου που βρίσκεται βορείως της «Ρωμαϊκής θάλασσας» (Baḥr al-Rūm = Μεσόγειος). Γι΄αυτόν τον ευρύτερο χριστιανικό κόσμο βορείως της Μεσογείου χρησιμοποιείται και η φράση arḍ al-Rūm ~ «ρωμαϊκή ήπειρος». Όπως θα εξηγήσω παρακάτω, το ιδιάζον κοινό χαρακτηριστικό αυτού του ευρύτερου «Ρωμαϊκού» χριστιανικού κόσμου στα μάτια των αραβοϊσλαμικών πηγών είναι το «μελκιτικό» του χαλκηδονικό δόγμα.

Ενώ οι παλαιότεροι γεωγράφοι όπως ο Ibn Khurdādhbah και Ibn al-Faqīh διακρίνουν το bilād al-Rūm από την «Ευρώπη» (Arūfā), στην οποία τοποθετούν τους Φράγκους και τους Σλάβους, ο ελαφρώς μεταγενέστερος al-Iṣṭakhrī (πέθανε μετά το 952) γράφει ότι βορείως του Μαγκρέμπ (ΒΔ Αφρική) βρίσκεται η «Ρωμαϊκή θάλασσα» (Baḥr al-Rūm) και βορείως αυτής η «Ρωμαϊκή ήπειρος» (arḍ al-Rūm).

Για το λόγο αυτό, ο Πέρσης Ibn Rustah (πέθανε μετά το 913) γράφει πως η Βρετανία (Barṭīnya) ήταν «πόλη» (madīna) που βρισκόταν στην απώτερη (δυτική) εσχατιά των «Ρωμαϊκών χωρών» (bilād al-Rūm) και, παρομοίως, ο Ibn Ḥawqal (πέθανε μετά το 978) -παραπέμποντας στον προρρηθέντα Al-Iṣṭakhrī (πέθανε το 957)- ενέταξε τους «Φράγκους» και τους «Γαλικιανούς» στην «Ρωμαϊκή χώρα» (balad al-Rūm), παρατηρώντας επιπρόσθετα ότι οι δύο αυτοί λαοί είχαν την ίδια θρησκεία αλλά μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες.

Έχοντας σχηματίσει αυτήν την θολή και αδιαφοροποίητη έννοια της «ρωμαϊκής ηπείρου» τον 10° αιώνα, οι Άραβες αρχίζουν σιγά σιγά να εξοικειώνονται με τους ποικίλους σύγχρονους λαούς που κατοικούσαν στον χώρο αυτό και τον έτερο σημαντικό λαό της αρχαιότητας (Πάλαι/Λατίνοι Ρωμαίοι) που κατοικούσε δυτικά των Ελλήνων (Yūnān) και μιλούσε διαφορετική γλώσσα (λατινική) από τους «νυν» Ρωμαίους.

2. Οι Φράγκοι

Ήδη ο Ibn Khurdādhbah τον 9° αιώνα ήξερε ότι οι κάτοικοι της δυτικής Ευρώπης ήταν αλλόγλωσσοι των Ρωμαίων.  Δυτικά από τους Ρωμαίους που μιλάνε την ρωμαϊκή γλώσσα (al-Rūmiyya, την οποία διακρίνει από την (αρχαία) ελληνική = al-Yūnāniyya), αναφέρει την «ανδαλουσιακή» (al-Andalusiyya = Μοζαραβική), την «φραγκική» (al-Ifranjiyya) και την Σλαβική/Σλαβονική γλώσσα (al-Ṣaqlabiyya). Ο σχεδόν σύγχρονος al-Yaʿqūbī (πέθανε μετά το 905) γράφει ότι οι Ρωμαίοι ελέγχουν την γη βορείως των Πυλών της Κιλικίας (al-darb) που εκτείνεται προς τις χώρες των Σλάβων (al-Ṣaqāliba), των Αλανών (al-Ālān) και των Φράγκων (al-Ifranj). Ο Ibn ʿAbd al-Ḥakam (803-871) διέσωσε μία από τις παλαιότερες αναφορές της αραβοϊσλαμικής γραμματείας στους Φράγκους, αυτήν του Αιγυπτίου Al-Layth ibn Saʿd (713-791), τον οποίο ισχυρίζεται ότι αντέγραψε. Ο Αιγύπτιος περιέγραψε τους Φράγκους (Ifranja) ως τον απηνέστερο εχθρό των Ανδαλουσίων μουσουλμάνων (al-Andalus), έχοντας προφανώς στο μυαλό του τη νίκη των Φράγκων υπό την ηγεσία του Καρόλου Μαρτέλλου εναντίον των Ανδαλουσίων εισβολέων στη μάχη του Πικταβίου το 732.

Ο Ανδαλούσιος Ibn Ḥayyān (987-1075) αναφέρει την φραγκική κατάκτηση της Βαρκελώνης (πρώτα  το 797 από τον Καρλομάγνο και οριστικά το 801 από τον γιο του Λουδοβίκο) και καταριέται τους Φράγκους με τα λόγια «είθε να τους καταστρέψει ο Αλλάχ». Προσδιορίζει τον Καρλομάγνο με τα λόγια «ο Κάρολος ο γιος του Πιπίνου ο βασιλιάς των Φράγκων» (Qārluh b. Bibīn malik al-Firanja). Χαρακτηρίζει ως «τυράννους» (al-tạ̄ghiya) τόσο τον Καρλομάγνο, όσο και τον εγγονό του Κάρολο τον Φαλακρο, τους οποίους προσδιορίζει δογματικά ως «Μελκίτες» χριστιανούς (του «αυτοκρατορικού» Χαλκηδονικού δόγματος).

Όπως ήδη προανέφερα, στην αραβική γραμματεία, η δογματική κατηγορία «Μελκίτες» χριστιανοί (του «αυτοκρατορικού»/χαλκηδονικού δόγματος), στην οποία εντάσσονται οι «βυζαντινοί» Ρωμαίοι, η παπική δύση και οι Μελκίτες της Συρίας, αντιπαραβάλλεται στις ανατολικοχριστιανικές δογματικές κατηγορίες «Νεστοριανοί», «Ιακωβίτες» κλπ. και αυτή η δογματική εξίσωση «Ρωμαίοι» = «Μελκίτες» (χαλκηδονικοί χριστιανοί) στο μυαλό των Αράβων είναι ίσως η βασικότερη αιτία που οι αραβοϊσλαμικές πηγές κατέληξαν να μιλάνε για την ευρύτερη «Ρωμαϊκή ήπειρο» (ʾarḍ al-Rūm) που εκτείνεται από τον Ταύρο ως τον Ατλαντικό Ωκεανό, της οποίας το κοινό χαρακτηριστικό είναι το χαλκηδονικό δόγμα.

3. Οι Γερμανοί

Η συνθήκη του Βερντέν (843) τριχοτόμησε την Καρολιδική αυτοκρατορία σε Δυτική Φραγκία, Μέση Φραγκία (Λοθαριγγία) και Ανατολική Φραγκία.Η βραχύβια Μέση Φραγκία τριχοτομήθηκε το 855 με την συνθήκη του Προυμ που δημιούργησε την επίσης βραχύβια στενή λωρίδα της Λοθαριγγίας που τελικά μοιράστηκε στην Δυτική και Ανατολική Φραγκία με την συνθήκη του Μέρσεν το 870. Η Ανατολική Φραγκία εξελίχθηκε στο Τευτονικό βασίλειο, του οποίου ο Σάξονας βασιλιάς Όθων Α΄ (βασ. 936-973) το 962 αναζωπύρωσε την αίγλη του τίτλου «(δυτικός) Ρωμαίος αυτοκράτορας» που είχε ατονίσει στα τέλη του 9ου αιώνα.

Η ορολογιακή αντίδραση των («βυζαντινών») Ρωμαίων και των Αράβων σ΄αυτές τις εξελίξεις που δημιούργησαν ένα νέο εξέχοντα πολιτικό χώρο ανατολικά του Ρήνου εμφανίζουν ομοιότητες. Οι Ρωμαίοι αρχικά χρησιμοποίησαν τον σλαβικό όρο «Νέμιτζοι» (< PSlv němĭcĭ «Γερμανός») για τους κατοίκους και «Νεμιτζία» για την χώρα (πρβ. σρβ./κρ. N(j)emačka, σλοβ. Nemčija κλπ) και αργότερα αναβίωσαν τους κλασικίζοντες όρους «Αλαμανοί» και «Αλαμανία» που είναι και οι όροι στους οποίους καταστάλαξε και η δυτική/ρωμανόφωνη Ευρώπη: γαλλ. Allemagne = «Γερμανία» και allemand «Γερμανός, γερμανικός», πορτ. Alemanha = «Γερμανία», alemão = «Γερμανός» κλπ.

Ο Μιχαήλ Ατταλειάτης τον 11° αιώνα χρησιμοποιεί το χοντροκομμένο κλασικίζον εθνώνυμο «Σαυρομάτες», όταν αναφέρει τους «Νέμιτζους που κάποτε ήταν γνωστοί ως Σαυρομάτες» (τῶν Νεμίτζων λεγομένων, οὓς ὁ παλαιὸς λόγος Σαυρομάτας καὶ αὐτοὺς ἐγίνωσκεν) και την χώρα τους «Νεμιτζία», ενώ βγάζει τα απωθημένα του (για την αναζωπυρωμένη χρήση του τίτλου «(δυτικός) Ρωμαίος αυτοκράτορας») με τον ισχυρισμό ότι ο ηγεμόνας τους είναι (βάρβαρος) «ρήγας» (και όχι Ρωμαίος αυτοκράτορας).

[Ατταλειάτης, Ιστορία, 20.7] δηχθεὶς τὴν ψυχὴν ἀπηνέστερον προσηνέχθη τισὶ τῶν Νεμίτζων λεγομένων, οὓς ὁ παλαιὸς λόγος Σαυρομάτας καὶ αὐτοὺς ἐγίνωσκεν.

[Ατταλειάτης, Ιστορία, 27.12] τὰ δὲ πρὸς ἥλιον δύνοντα μέχρις Ἄλπεων ὀρῶν κάτω, ὅπου νῦν ἡ Νεμιτζία γνωρίζεται, τὸν ἴδιον ἄρχοντα ῥῆγα κατονομάζουσα.

Έναν αιώνα μετά τον Ατταλειάτη, ο Νικήτας Χωνιάτης χρησιμοποιεί τον γεωγραφικά ακριβέστερο κλασικίζοντα όρο «Αλαμανοί» και επίσης προσδιορίζει τον ηγεμόνα τους ως «ρήγα»:

[Χωνιάτης, Χρονική Διήγηση, 55] Ἠγάγετο δὲ γυναῖκα ὁ βασιλεὺς οὗτος ἐξ Ἀλαμανῶν, γένους τῶν ἐπὶ δόξης καὶ πάνυ λαμπρῶν.

[Χωνιάτης, Χρονική Διήγηση, 72] Ὁ γὰρ δὴ τῆς Σικελίας τότε κρατῶν Ῥογέριος, εἴτε καθ’ ὁμολογίαν μετὰ τοῦ τῶν Ἀλαμανῶν προβᾶσαν ῥηγός, ὡς ἐλέγετο, εἴτε αὐθαιρέτως ὁρμώμενος, σύνδρομον ποιεῖται διὰ ταχυναυτουσῶν νηῶν τῇ τῶν Ἀλαμανῶν κινήσει τὴν τῶν παρακτίων Ῥωμαϊκῶν χώρων καταδρομήν.

Για να δούμε τώρα πως εξοικειώθηκαν οι Άραβες με τον γερμανικό χώρο ανατολικά του Ρήνου. Ο Ανδαλούσιος Al-Bakrī (c. 1040-1094) περιέγραψε τον Ρήνο ως το σύνορο που χώρισε τους «Φράγκους» και τους «Σλάβους». Συνεπώς, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει που ο Ibn IʽIdhārī (πέθανε λίγο μετά το 1312/3) περιέγραψε τον Σάξονα Όθωνα Α΄ ως «βασιλιά των Σλάβων» (Hūnū malik al-Ṣaqāliba), ένα σφάλμα που επανέλαβε και ο Ibn Khaldūn λίγο αργότερα. Ωστόσο, ορθότεροι όροι για τους Γερμανούς εμφανίζονται στην αραβοϊσλαμική γραμματεία ήδη από τον 10° αιώνα. Ο Al-Masʿūdī σε κεφάλαιο όπου περιγράφει τους Σλάβους αναφέρει τον ηγεμόνα των “Nāmjīn” “Gharānd“ που δεν μπορεί να είναι άλλος από τον ηγεμόνα των «Νεμίτζων» Κορράδο Α΄ (Conrad I). Ο Al-Andalusi (1029-1070) εντάσσει  γεωπολιτικά την Ρώμη στην «Αλαμανική χώρα» (bilād a[l]māniyya), δηλαδή στο Τευτονικό βασίλειο. Μετά τον 11° αιώνα, ο όρος «Αλαμανοί» (al-Lamān) για τους Γερμανούς εμφανίζεται πιο συχνά στην αραβοϊσλαμική γραμματεία.

Καθιέρωση των όρων al-Lamān, bilād Almāniyya/al-Lamāniyya:

4. Οι Πάλαι Ρωμαίοι

Όπως εξήγησα στην προηγούμενη ανάρτηση, οι δυτικοί Άραβες συγγραφείς άρχισαν να εξοικειώνονται με τους Πάλαι Ρωμαίους και την λατινική τους γλώσσα με την μετάφραση της λατινικής Ιστορίας του Παύλου Οροσίου στα Αραβικά (kitāb Hurūshiyūsh = το Κιτάπι του Οροσίου) τον 10° αιώνα στο Χαλιφάτο της Κόρδοβας. Η μετάφραση αυτή εισήγαγε στην δυτική αραβοϊσλαμική γραμματεία το Εσπέριο Ρωμαϊκό ιστορικό υπόβαθρο και τους λατινικούς όρους Latīnus, lingua Latīna και Rōmānus, που προσέφεραν στους Άραβες την απαραίτητη ορολογία για να διακρίνουν τους πάλαι Ρωμαίους από τους νυν. Επιπρόσθετα, οι δυτικοί Άραβες έμαθαν τους λατινικούς όρους Graecus και lingua Graeca, τους οποίους χρησιμοποίησαν σποραδικά για τους (αρχαίους) Έλληνες, ως συνώνυμα του όρου Yūnān και των παραγώγων του (Υūnān = Ghariqiyyin,  Yūnāniyya = Ighrīqiyya).

Για να διακριθούν από τους μεσαιωνικούς Ρωμαίους (οι σκέτοι Rūm), οι Πάλαι Ρωμαίοι περιγράφονται ως Ρωμάνοι/Rōmānī (al-Rūmaniyyūn) ή «Λατίνοι Ρωμαίοι» (al-Rūm al-laṭīniyyūn). Ο Αννίβας πολέμησε με τους al-Rūmaniyyūn, όχι με τους Rūm. Οι Εσπέριοι Ρωμαίοι από τους οποίους οι Βησιγότθοι απέσπασαν την Ισπανία είναι «Λατίνοι Ρωμαίοι» (al-Laṭīniyyīn, al-Rūm al-Laṭiniyyūn), όχι Rūm.

Έτσι φτάνουμε στην περίφημη περιγραφή του Ṣāʿid al-Andalusī (1029-1070) κατά την οποία οι Πάλαι Ρωμαίοι στην απώτερη αρχαιότητα μιλούσαν λατινικά (al-Latị̄niyya) και ήταν δυτικοί γείτονες των Ελλήνων που μιλούσαν «γραικικά» (= αρχαία ελληνικά, fa-lughat al-Yūnāniyyīn al-Ighrīqiyya), μέχρι που ο Κωνσταντίνος ο γιος της Ελένης (Qustạntị̄n b. Hilānī) μετέβη στο ανατολικό τμήμα και ίδρυσε την Κωνσταντινούπολη «στη μέση των χωρών των Ελλήνων» (fī wasat ̣ bilād al-Yūnāniyyīn), η οποία παραμένει «μέχρι σήμερα» η έδρα των Ρωμαίων ηγεμόνων (mulk al-Rūm).