Οι Κελτικές γλώσσες #2: γλωσσολογικά

Μετά την πρώτη εισαγωγική ανάρτηση της σειράς, στη σημερινή ανάρτηση θα περιγράψω το κυρίως γλωσσολογικό μέρος, δηλαδή τις φωνολογικές εξελίξεις της Πρωτοκελτικής (PCelt) και λίγα λόγια για την διάσπασή της στις θυγατρικές κελτικές γλώσσες.

Στην παρουσίαση των φωνολογικών εξελίξεων που συνέβησαν κατά τη μετάβαση από την Πρωτοϊνδοευρωπαϊκή (ΠΙΕ) στην Πρωτοκελτική (PCelt) θα ακολουθήσω τη χρονολογική σειρά που παραθέτει ο Κελτιστής ΙΕστής γλωσσολόγος Ranko Matasović στο εισαγωγικό κεφάλαιο (σλδ. 4-11) του βιβλίου του Etymological Dictionary of Proto-Celtic (Brill, Leiden, 2009).

1. Το πρόβλημα του υποθετικού Ιταλο-Κελτικού κλάδου

Ένα πρόβλημα που παραμένει άλυτο εδώ και έναν περίπου αιώνα είναι η ακριβής φυλογενετική συγγένεια μεταξύ του Ιταλικού και του Κελτικού κλάδου. Κάποιοι γλωσσολόγοι υποστηρίζουν ότι οι δύο κλάδοι προέκυψαν από έναν κοινό Ιταλο-Κελτικό κλάδο, ενώ κάποιοι άλλοι επισημαίνουν ότι δεν υπάρχουν αρκετοί αποκλειστικά κοινοί νεωτερισμοί στη μορφολογία των δύο κλάδων που ν΄αποδεικνύουν την ιδιαίτερη κοινή καταγωγή των δύο κλάδων. Η μόνη αποκλειστικά κοινή μορφολογική καινοτομία των δύο κλάδων είναι το υπερθετικό επίθημα *-is-m.mo- (λ.χ. *magissimos > λατ. maximus , βλ. ΙΕ παραθετικά επιθήματα), ενώ η μόνη αποκλειστικά κοινή φωνολογική καινοτομία είναι η αφομοίωση p…kw > kw…kw (λ.χ. ΙΕ *penkwe > PItal *kwenkwe ~ PCelt *kwinkwe, λ.χ. λατ. quīnque και OIr cóic). Μια άλλη λίγο πολύ αποκλειστικά κοινή μορφολογική καινοτομία των δύο κλάδων είναι η γενική ενικού σε *-ī των θεματικών ονομάτων σε *-os (λ.χ. λατ. lup-us > γεν. lup-ī = «(τοῦ) λύκου»). Ωστόσο, και στους δύο κλάδους εμφανίζονται και εναλλακτικές γενικές, κάτι που φαίνεται να δείχνει ότι η διάδοση της γενικής σε *-ī στους δύο κλάδους ήταν δευτερογενές κοινό επιχωρικό φαινόμενο (areal feature).

Για να μην πολυλογώ, η άποψη του Matasović είναι πως πρόβλημα παραμένει άλυτο, επειδή δεν έχουμε ούτε επαρκή στοιχεία για να αποδείξουμε την ύπαρξη ενός κοινού Ιταλο-Κελτικού κλάδου, ούτε επαρκή στοιχεία για να καταρρίψουμε αυτήν την υπόθεση.

2. Η εσωτερική υποδιαίρεση του Κελτικού κλάδου

Ένα άλλο πρόβλημα που παραμένει άλυτο είναι η εσωτερική υποδιαίρεση του Κελτικού κλάδου. Υπάρχουν δύο παραδοσιακά κριτήρια ταξινόμησης των θυγατρικών Κελτικών γλωσσών, και κανένα από τα δύο αυτά κριτήρια δεν έχει φυλογενετική βάση. Το πρώτο κριτήριο είναι η γεωγραφική διαίρεση σε νησιωτικές (insular) και ηπειρωτικές (continental) Κελτικές γλώσσες. Το δεύτερο κριτήριο είναι φωνολογικό και βασίζεται στην εξέλιξη του πρωτοκελτικού χειλοϋπερωικού *kw. Οι γλώσσες που έκαναν την τροπή *kw>p ονομάζονται P-Celtic (λ.χ. οι βρυθονικές γλώσσες, PCelt *kwinkwe > PBryth. pɨmp), ενώ αυτές που διατήρησαν το χειλοϋπερωικό και εν τέλει το απλοποίησαν σε /k/ ονομάζονται Q-Celtic (λ.χ. οι γοϊδελικές γλώσσες, PCelt *kwinkwe > OIr cóic). Το μόνο που γίνεται ολοένα και πιο φάνερο είναι ότι η Κελτιβηρική απομονώθηκε αρκετά νωρίς σε σχέση με τις υπόλοιπες Κελτικές ποικιλίες.

Γράφει ο Matasović:

Παραθέτω και λίγα λόγια για το βαθμό μαρτυρίας των διαφόρων θυγατρικών Κελτικών γλωσσών:

3. Από την Πρωτοϊνδοευρωπαϊκή στην Πρωτοκελτική

Ο Matasović παρουσιάζει τις φωνολογικές εξελίξεις σε μια (όσο είναι εφικτό) χρονολογική σειρά. Διακρίνει τις φωνολογικές εξελίξεις σε 5 ομάδες:

Α. Διαλεκτικές ΙΕ (συνέβησαν στην Ύστερη ΠΙΕ διάλεκτο που αποτέλεσε τον πρόδρομο της Πρωτοκελτικής)

Β. Πρώιμες Πρωτοκελτικές (EPCelt = Early Proto-Celtic)

C. Ύστερες Πρωτοκελτικές (LPCelt = Late Proto-Celtic)

D. Άλλες Πιθανές Πρωτοκελτικές εξελίξεις

E. Αμφιλεγόμενες

Ο Matasović παρουσιάζει πολύ ωραία το όλο θέμα συνδυάζοντας λεπτομέρεια και συνοπτικότητα στις παρακάτω 6 σελίδες:

Α. Διαλεκτικές ΙΕ εξελίξεις

1. Λαρυγγικός χρωματισμός (βλ. Λαρυγγική Θεωρία): *h1e > *e , *h2e > *a , *h3e>o

2. Λαρυγγική Έκταση: *eh1C > *ē , *eh2C > ā , *eh3> ō

3. Λαρυγγική φωνηεντοποίηση *CHC > *CaC (λ.χ. *ph2tēr > PCelt *fatīr)

4. Σε μη αρκτική συλλαβή: CHC > CC (όπου C = κλειστό σύμφωνο)

5. *tt>*ss (η τροπή αυτή συνέβη και στον Ιταλικό και τον Γερμανικό κλάδο, λ.χ. IE *wid-tu- > *wittu- > PCelt *wissu- «γνώση, εκμάθηση»)

6. Τα λεγόμενα «μακρά» συλλαβικά ένηχα: *CR.HC > *CRaHC > *CRāC

IE *pl.h1no- «γεμάτος, πλήρης» (λ.χ. λατ. plēnus) > PCelt *flāno- (λ.χ. OIr lán)

IE *g’r.h2no- «σιτάρι» (λ.χ. λατ. grānum, OCS zrĭno) > PCelt *grāno- (λ.χ. OIr grán)

IE *g’n.h1-to- (λ.χ. λατ. nātus, ελλην. κασίγνητος) > PCelt *gnāto- (λ.χ. το γαλατικό ανθρωπωνύμιο Cintu-gnatus ~ Cintu-genus = Πρωτότοκος, PCelt. *kentu- «πρώτος»)

7. Ο νόμος του Dybo: σποραδική βράχυνση *iH>ī>i σε προτονική θέση:

IE *wiHró- «άνδρας» (λ.χ. Skt vīrá) > PCelt *wiró- (με βραχύ φωνήεν όπως και το λατινικό vir)

IE *gwiH3-wó- «ζωντανός» (λ.χ. λατ. vīvus) > PCelt *biwo- (με βραχύ φωνήεν, όπως στο ελληνικό βίος)

8. Σε αρκτική θέση #R.HC-> RaC- (λ.χ. *meh2k’- «μακραίνω, ανπτύσσομαι» > IE *m.h2k’-wo- > PCelt makwo- «γιος»)

9. Εξέλιξη τύπου κέντουμ (τροπή των ουρανωμένων υπερωικών σε απλά υπερωικά), λ.χ. IE *dek’m. > PCelt *dekam, IE *k’m.tom «εκατό» > PCelt *kantom, IE *g’r.h2no- > PCelt *grāno-

Β. Πρώιμες Πρωτοκελτικές Εξελίξεις

1. Το χειλοϋπερωικό *gw έγινε /b/ (*gw>*b):

IE *gwen-eh2 «γυναίκα» > PCelt *benā (λ.χ. OIr ben, πρβ. για σύγκριση τα διαλεκτικά βοιωτικά βάνα = γυνή και βανῆκες = γυναίκες)

IE *gwow- «βοῦς» > PCelt *bow- (λ.χ. το Ιρλανδικό επικό θέμα Táin Bó  = βοηλασία)

IE *gwih3-wo- «ζωντανός» > PCelt *biwo- (λ.χ. ουαλικό byw)

IE *gwr.H-dhh1-os «επαινοθέτης» > PCelt *bardos «βάρδος»

2. Αποδάσυνση των ΙΕ ηχηρών δασέων κλειστών: IE *{bh, dh, gh, gwh} > PCelt *{b, d, g, gw}

Ξέρουμε ότι η αποδάσυνση αυτή συνέβη αφού ολοκληρώθηκε η τροπή *gw>b του πρωτογενούς *gw, γιατί το δευτερογενές *gwh>gw δεν εξελίχθηκε σε /b/:

IE *gwen-eh2 «γυναίκα» > PCelt *benā (OIr ben), αλλά IE *gwher- «θερμαίνω» > PCelt *gwereti (OIr guirid)

Κατά τα άλλα, η αποδάσυνση έδωσε τα b,d,g, όπως και σε πολλές άλλες θυγατρικές γλώσσες:

IE *bher-oh2 > ελλην. φέρω, αλλά PCelt *berū

IE *dhubh– «σκοτεινός» > ελλην. *θυφλός > τυφλός (με θ..φ > τ..φ λόγω του νόμου του Grassmann), αλλά PCelt *dubus

ΙΕ *g’hans- «χήνα» > ελλην. χήν, αλλά PCelt *gansis

3. Πρώιμη i-ανάπτυξη ειδικά των υγρών συλλαβικών ενήχων ειδικά πριν από κλειστό σύμφωνο και /m/ (L = liquid sonorant, /r/ και /l/): *CLC>*CLiC

Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις η ανάπτυξη έδωσε *CRC>CaRC (βλ. παρακάτω).

IE *k’r.d- «καρδιά» > PCelt *krid-yo- (λ.χ. OIr cride)

IE *bhr.g’h- «υψηλός» > PCelt *brig- (λ.χ. *brixs = «λόφος», *Brigantī (θεωνύμιο), *brigant-īnos «εξέχων, κορυφαίος, βασιλιάς» κλπ)

IE *kwr.mi- «σκουλήκι» > PCelt. *kwrimi-

4. Ο Νόμος του Joseph: Αφομοίωση *eRa > *aRa (όπου R = ένηχο m,n,r,l,w)

ΙΕ *terh1-tro- «τρυπάνι» (λ.χ. τέρετρον) > *teratro- > PCelt *taratro-

IE *gerh2-no- «γέρανος» > *gerano- > PCelt *garano-

IE *telh2-mon- «τελαμών, βασταχτής» > *telamōn > PCelt *talamūn «γη, έδαφος» (λ.χ. OIr talam, επειδή το έδαφος είναι στήριγμα που βαστάζει το «ἄχθος ἀρούρης»)

IE *k’ewh2- «ισχύς» (λ.χ. *k’uh2-ros > κῦρος, κύριος) > *k‘ewh2-ro- > *kewaro- > PCelt *kawaro- «ήρωας, μαχητής»

IE *tenh2-u- «μακρόστενος» (λ.χ. ταναός, thin) > *tenh2w-yo- > *tenawyo- > PCelt *tanawyo-

IE *ken- «νέος, νεαρός» (λ.χ. καινός και recēns) > *kenawon- > PCelt *kanawon- «κουτάβι, νεογνό ζώου»

5. Η ανάπτυξη των συλλαβικών ενήχων: IE *CR.C> PCelt *CarC

Με την εξαίρεση των περιπτώσεων που περιέγραψα στο #3 παραπάνω, όλες οι άλλες αναπτύξεις συλλαβικών ενήχων δίνουν R>aR:

IE *h1dn.t- «δόντι» > PCelt *dantom

ΙΕ *k’m.tom «εκατό» > PCelt *kantom

IE *h1n.mn.– «όνομα» > PCelt *anman–

IE *mer- «πεθαίνω» > *mr.-wos «νεκρός» > PCelt *marwos

IE *nek’- «πεθαίνω» (νεκρός, νέκυς) > *n.k’-us > PCelt *ankus «θάνατος»

IE *bhel- «πρήζομαι, φουσκώνω» > *bhl.nos «πέος» > ελληνικό *φαλνός > φαλλός και PCelt *balnos > *ballos

6. Απώλεια των λαρυγγικών σε μη συλλαβική θέση

IE *(H)welH- «άρχω» > *(H)wl.H-os «άρχων» > *walHos > PCelt *walos

7. Αφομοίωση p…kw > kw…kw (όπως και στον Ιταλικό κλάδο):

IE *penkwe «πέντε» > PIta *kwenkwe και PCelt *kwinkwe

IE *pekw– «μαγειρεύω, ψήνω» > PItal *kwekw-ō και PCelt *kwoxtos ~ λατ. coctus

8. Στην Πρωτοκελτική συνέβη η τροπή ē>ī, όπως φαίνεται στα παρακάτω παραδείγματα:

IE *ph2tēr, *meh2tēr, *breh2tēr, *dhugh2tēr > PCelt *fatīr, *mātīr, *brātīr, *duxtīr

IE *Hrēg’-s > PCelt *rīxs (όπως Vercingetorīx)

9. Σε τελική συλλαβή (μόνο) συνέβη η τροπή ō>ū. Στις άλλες θέσεις, όπως θα δείξω παρακάτω, συνέβη η τροπή ō>ā. Παρόμοια κατάσταση συνέβη και στον Σλαβικό κλάδο.

IE *bher-oh2 ~ *bher-ō «φέρω» > PCelt *berū (λ.χ. OIr biru)

IE *telh2-mon-s > *telh2mōn > PCelt *talamūn

IE *k’won-s «σκύλος» > *k’wōn > PCelt *kū

10. Όπως δείχνει η πρωτοκελτική λέξη για τον «άνεμο», ο νόμος του Osthoff εφαρμόστηκε μετά την τροπή *ē>*ī :

ΙΕ *h1weh2nt-os > *wēntos > *wīntos > PCelt *wintos (ο νόμος του Osthoff βράχυνε το προκύψαν /ī/)

C. Ύστερες Πρωτοκελτικές εξελίξεις

1. Μια από τις χαρακτηριστικότερες εξελίξεις της πρωτοκελτικής είναι η τροπή *C1C2>*xC2 (το σύμβολο «x» στην Κελτολογία έχει την φωνητική αξία του νεοελληνικού «χ»)

ΙΕ *septm. > EPCelt *septam > LPCelt *sextam (λ.χ. OIr secht)

IE *Hrēg’s > EPCelt *rīks > LPCelt *rīxs (αλλά το /g/ επανεμφανίζεται κανονικότατα μόλις διαλύεται το δισυμφωνικό σύμπλεγμα, λ.χ. ο OIr τύπος ríg των πλαγίων πτώσεων και το θηλυκό PCelt *rīganī «βασίλισσα»)

ΙΕ *krisp-os «κατσαρομάλλης» (λ.χ. λατ. crispus εξού και το όνομα του γιου του μεγάλου Κωνσταντίνου Κρίσπος/Crispus) > EPCelt *kripsos (μετάθεση sp > ps) > LPCelt *krixsos (λ.χ. ο Γαλάτης δούλος Κρίξος/Crixus στην ιστορία του Σπάρτακου).

ΙΕ *pektus «στήθος» (λ.χ. λατ. pectus/pectorem) > EPCelt *fektus > LPCelt *fextus (λ.χ. OIr ucht)

IE *h3ewps- «υψώνω» (λ.χ. *h2ups-es- > ὕψος, ὑψηλός) > *h3ewps-os > EPCelt *owps-os > LPCelt *owxs-os (λ.χ. OIr úas και το γαλατικό τοπωνύμιο Uxello-dūnum = «Υψηλόκαστρο, υψικείμενο Κάστρο»)

2. Η ηχηροποίηση *pL>*bL (L = υγρό /r/ ή /l/)

Ανέφερα ήδη στην προηγούμενη ανάρτηση αυτήν την τροπή, όταν μίλησα για το τοπωνύμιο Πρεττανία (~ ουαλ. Prydain) > Βρεττανία (~ ουαλ. Brɨθon). Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης χρησιμοποιεί τους τύπους Πρεττανοί και Πρεττανία, δίπλα στους καθιερωμένους Βρεττανοί και Βρεττανία. Για σύγκριση παραθέτω τα ελληνικά παραδείγματα πρύτανις > βρύτανις (αρχαίο διαλεκτικό) και το νεότερο σπρώχνω > σμπρώχνω.

[Διόδωρος, Ιστορική Βιβλιοθήκη, 5.21.2]  καθ’ἡμὰς δὲ Γάιος Καῖσαρ ὁ διὰ τὰς πράξεις ἑπονομασθεὶς θεὸς πρῶτος τῶν μνημονευομένων ἐχειρώσατο τὴν νῆσον, καὶ τοὺς Πρεττανοὺς καταπολεμήσας ἠνάγκασε τελεῖν ὡρισμένους φόρους.

Η ηχηροποίηση *pL>*bL φαίνεται και στους κελτικούς συγγενείς των ελληνικών όρων διπλοῦς ~ διπλόος (< δϝιπλόϝος) και πιπράσκω:

IE *dweys ~ *dwis >*dwey-plo- > EPCelt *dwēplos > LPCelt *dwēblos > OIr díabul

ΙΕ *pi-pr.H-se- > EPCelt *fiprāse- > LPCelt *hibrase- > OIr ebraid

3. Η εξέλιξη *pN > *wN (N = έρρινο /n/ και /m/):

IE *supnos «ύπνος» > EPCelt *supnos > LPCelt *suwnos > *sownos > OIr súan

4. Η απώλεια του IE *p (*p>f>h>∅)

Μια από τις πιο χαρακτηριστικές εξελίξεις της πρωτοκελτικής είναι η απώλεια του ΙΕ *p. Το πρώτο βήμα της απώλειας συμβολίζεται με τα γράμματα «φ» (στο βικιλεξικό) ή «f» (στο λεξικό του Matasović).

IE *ph2tēr > LPCelt *fatīr/*φatīr > *hatīr > OIr athir ~ athair

IE *pl.h1nos «πλήρης» (λ.χ. λατ. plēnus) > LPCelt *flānos > *hlānos > OIr lán

IE *peyk’-skos «ψάρι» (λ.χ. λατ. piscis, αγγλ. fish) > LPCelt *fēskos > *hēskos > OIr íasc

IE *upo (λ.χ. ελλην. ὑπό) > LPCelt *ufo > *uho > *uo > *wo > OIr fo

IE *uper/upor (λ.χ. ελλην. ὑπέρ, αγγλ. over) > LPCelt *ufer/ufor > *uher/*uhor > *uer/uor > *wer/wor (λ.χ. Ver-Cingetorīx) > OIr for-

Όταν διερευνάτε τοπωνύμια και ανθρωπωνύμια τα οποία ενδέχεται να είναι κελτικά, να θυμάστε πάντα ότι μπορεί να κρύβουν ένα ΙΕ *p που έχει χαθεί στην Κελτική γλώσσα που σχημάτισε το τοπωνύμιο.

Θα κάνω δύο παραδείγματα.

Η περιοχή Αρμορική/Αρεμορική (Ar(e)morica) είναι κελτικό τοπωνύμιο και σημαίνει «Παράλια, Παραθαλάσσια (περιοχή)»:

παρά ~ PCelt *fare > *hare > *are

ΙΕ *mori– «θάλασσα, ἅλς» > PCelt *mori-

Επομένως, PCelt *fare-mori-kā ~ παρα-θαλάσσ-ια ~ παρ-άλ-ια

Αντίστοιχα, η Αρελάτη (λατ. Arelas/Arelatem, γαλλ. Arles) είναι κελτικό τοπωνύμιο και σημαίνει «Παραποτάμια, Παρέλεια (περιοχή)» (η πόλη βρίσκεται στην όχθη του Ροδανού ποταμού):

PCelt *fare-lat- (IE *lat- «υγρό») > *hare-lat- > *are-lat- > *Arelat-s > Arelas/Arelatem > Arles

5. Σε μη τελική θέση το ΙΕ *ō έγινε LPCelt *ā (ō>ā).

Στην εξέλιξη του IE *ō, η Πρωτοκελτική συμπεριφέρθηκε ακριβώς όπως και η Πρωτοσλαβική (ō>ū[>y]  σε τελική συλλαβή και ō>ā αλλού):

Τελική συλλαβή:

IE *bher-ō (φέρω) > PCelt *berū (όπως *telh2mōn > PCelt *talamūn)

IE *bher-ōn (φέρων) > PSlv bery (όπως *h2ek’mōn > *kamūn > PSlv kamy)

Μη τελική συλλαβή:

ΙΕ *deh3no- & *deh3ro- (λ.χ. λατ. dōnum και ελλην. δῶρον) > PCelt *dāno- (> OIr dán) και PSlv *danŭ & *darŭ

6. Μια άλλη χαρακτηριστική πρωτοκελτική εξέλιξη είναι η τροπή *ey>*ē:

IE *Hrey(H)-nos > PCelt *rēnos > Ῥῆνος (λ.χ. OIr rían «θάλασσα, ωκεανός»)

ΙΕ *dwey-plo- «διπλός» > PCelt *dwēblo- (> OIr díabul)

IE *peyk’-skos «ψάρι» > PCelt *fēskos (> OIr íasc)

Η συνέπεια αυτής της μονοφθογγοποίησης είναι ότι η ΙΕ εναλλαγή ablaut *ey ~ *i (λ.χ. λείπω/ἔλιπον/ἐλλιπής και στείχω/στίχος) στην πρωτοκελτική αποδίδεται ως εναλλαγή *ē ~ *i.

IE *widh-us «ξύλο, δάσος» > PCelt *widus

IE *weydh-us «δασόβιος, άγριος» > PCelt *wēdus (> Ουαλικό Gwyddel = «Ιρλανδός» > OIr Goídel)

7. Μαζί με τον Ιταλικό και τον Βαλτο-Σλαβικό, η Πρωτοκελτική πραγματοποίησε την τροπή *ew>*ow.

IE *newos «νέος» > λατ. novus, PSlv *novŭ και IE *newyos > PCelt *nowyos (λ.χ. Novio-dūnum = Νεόκαστρο)

8. Τέλος, ο Matasović αναφέρει και την ύστερη εξέλιξη *uw>ow (όχι πριν από /i/, όπως δείχνει ο όρος *dru-wid- > PCelt *druwits) που έχω ήδη περιγράψει στην λέξη για τον «ύπνο» *supnos > *suwnos > PCelt *sownos.

Τις υπόλοιπες εξελίξεις (D & E) μπορείτε να τις διαβάσετε στις σελίδες του Matasović που παρέθεσα παραπάνω.

Ενδεχομένως να προσθέσω κάποια στιγμή και μια τρίτη ανάρτηση σ΄αυτή τη σειρά, στην οποία θα πω πολύ λίγα λόγια για τις εξελίξεις στις θυγατρικές Κελτικές γλώσσες και θα σχολιάσω μερικούς ενδιαφέροντες πρωτοκελτικούς όρους που βρήκα στο λεξικό του Matasović.