Οι Κελτικές γλώσσες #1: προλεγόμενα

Η σημερινή ανάρτηση θα είναι η πρώτη μιας σειράς δύο αναρτήσεων με θέμα την Πρωτο-Κελτική γλώσσα και τις θυγατέρες της (Κελτικές γλώσσες). Η Πρωτοκελτική (από εδώ και πέρα PCelt) είναι ο αναδομημένος κοινός πρόγονος όλων των μαρτυρημένων Κελτικών γλωσσών.

1. Γενικά

Κατά την κλασική αρχαιότητα οι κελτόφωνοι λαοί κάλυπταν ένα σημαντικό μέρος της δυτικής Ευρώπης. Ο ποταμός Ρουβίκων (λατ. Rúbicō/Rubicó:nem) αποτελούσε το σύνορο μεαξύ της Ιταλίας και της Εντεύθεν των Άλπεων Γαλατίας (Gallia Cisalpīna), στην οποία μιλιόταν η Εντεύθεν Γαλατική και η Λεποντική, μια γαλατική ποικιλία που αποσχίστηκε νωρίς από τον γαλατικό κορμό (η πιθανότερη άποψη) ή, κατ΄άλλους, μια ανεξάρτητη ηπειρωτική κελτική γλώσσα που είχε στενή συγγένεια με την Γαλατική. Πέρα (βορειοδυτικά) από τις Άλπεις υπήρχε η ευρύτερη Πέραν των Άλπεων Γαλατία (Gallia Transalpīna), στην οποία μιλιόταν η Γαλατική γλώσσα. Στην Ιβηρική χερσόνησο μιλιόταν μια ανεξάρτηση ηπειρωτική κελτική ποικιλία που ονομάζεται Κελτιβηρική (μία από τις διάφορες Παλαιοϊσπανικές γλώσσες).

Οι παραπάνω κελτικές γλώσσες ονομάζονται Ηπειρωτικές (Continental) σε αντίθεση με τις Νησιωτικές Κελτικές γλώσσες (Insular) που μιλιούνται στις Βρετανικές Νήσους (Βρετανία και Ιρλανδία). Οι δύο νησιωτικοί κλάδοι είναι ο Γοϊδελικός (Ιρλανδική, Σκωτική Γαελική και Μανξ) και ο Βρυθονικός (ή Βρετανικός ή Βριττονικός), στον οποίο ανήκουν η Ουαλική, η Κορνουαλική και η Βρετονική (της οποίας οι ομιλητές προς το τέλος της αρχαιότητας έφυγαν από τη νοτιοδυτική Βρετανία και εγκαταστάθηκαν στην Αρμορική της Γαλλίας, που ονομάστηκε Βρετάνη).

Στις αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα οι Γαλατικοί πληθυσμοί άρχισαν να επεκτείνονται προς τα ανατολικά. Το 278 π.Χ. μία τέτοια γαλατική επιδρομή έφτασε μέχρι τους Δελφούς. Οι Σκορδίσκοι εγκαταστάθηκαν στις περιοχές της Παννονίας και της Άνω Μυσίας γύρω από το Βελιγράδι (το οποίου το αρχαίο όνομα Singidunum είναι κελτικό), ενώ ορισμένα γαλατικά φύλα εγκαταστάθηκαν γύρω από την Άγκυρα της Μικράς Ασίας, δίνοντας το όνομα Γαλατία στην περιοχή. Oι μικρασιατικοί αυτοί γαλατικοί πληθυσμοί ήταν επίσης γνωστοί και ως Γραικογαλάται, Ἑλληνογαλάται και Gallograecī.

Όσοι έχετε διαβάσει τον Αστερίξ τον Γαλάτη μπορείτε να ξεχωρίσετε εύκολα τα κελτικά ονόματα στις επιγραφές της Γαλατίας που περιέχουν τον πρωτοκελτικό όρο *rīχs «βασιλιάς». Σε μια επιγραφή από την Άγκυρα (πρωτεύουσα της Γαλατίας) απαντά το ανθρωπωνύμιο Ἀλβιόρῑξ Ἀτεπόρῑγος (για να το πω αστεριξιστί, Αλβιορίξ ο γιος του Ατεπορίξ). Σε μια άλλη επιγραφή της Γαλατίας, μια γυναίκα είναι «Ὀλόριγος θυγάτηρ, Ἐπατόρῑγου δὲ γυνή» (αστεριξιστί, θυγατέρα του Ολορίξ και σύζυγος του Επατορίξ). Όπως θα εξηγήσω παρακάτω, το κελτικό όνομα Ἀλβιόριξ σημαίνει «Κοσμῶναξ, κόσμου ἄναξ» (PCelt *albiyū = «φωτεινός/υφήλιος κόσμος» > παλαιό ουαλικό elbid = ««κόσμος, υφήλιος»).

Παραθέτω δύο χάρτες από το κεφάλαιο για τον Κελτικό κλάδο της ΙΕ οικογένειας του Patrick Sims-Williams στο βιβλίο The Indo-European Languages (2η έκδοση, Routledge, 2017, επιμ. Mate Kapović). Οι χάρτες δείχνουν την κατανομή των κελτικών τοπωνυμίων που απαντούν στις αρχαίες πηγές και την κατανομή των λατινικών επιγραφών στις οποίες απαντούν κελτικά ανθρωπωνύμια.

Στην αρχαιοελληνική γραμματεία οι κελτικοί πληθυσμοί είναι γνωστοί ως Κελτοί ή Γαλάται, με λατινικά αντίστοιχα τους όρους Celtae και Gallī.

Το εθνώνυμο Γαλάτης ~ Gallus είναι κελτικής καταγωγής και σημαίνει «σθεναρός, ικανός (στον πόλεμο), δαΐφρων». Η απώτερη ρίζα του είναι ο πρωτοκελτικός σχηματισμός *gal-n-(t)- που είναι συγγενής του πρωτοκελτικού όρου *galā «ισχύς, δαϊφροσύνη (= πολεμική ικανότητα)». Ο κελτικός αυτός όρος επιβίωσε στη Λατινική της Γαλλίας και έδωσε τον γαλλικό όρο gaillard = «δυνατός, ρωμαλέος, αιζηός» (απαντά και στην Ιταλική ως gagliardo, στην Ισπανική ως gallardo και στην Αγγλική ως κύριο όνομα Gaylord).

Σύμφωνα με τον Κροάτη κελτιστή Ranko Matasović (έγραψε το Ετυμολογικό Λεξικό της Πρωτο-Κελτικής [2008] για τη σειρά Leiden-Brill), ανάλογη είναι και η ετυμολογία του εθνωνύμου Κελτοί. O Matasović ερμηνεύει τον όρο Κελτοί ως «μαχητές» και τον συνδέει με τον πρωτοκελτικό όρο *kellāko- «μάχη» (λ.χ. Ιρλανδικό cellach) και τον πρωτογερμανικό όρο *hildiz «μάχη» (< IE *kelh2-tis).

Ύστερα από τη μάχη της Αλεσίας το 52 π.Χ. οι Ρωμαίοι ολοκλήρωσαν την καθυπόταξη των Γαλατών και ο Γαλάτης αρχιπολέμαρχος Βερκιγκέτοριξ (λατ. Vercingetorīx) παρέδωσε τα όπλα του στα πόδια του Ιούλιου Καίσαρα.

Είναι πιθανό ότι ο όρος Vercingetorīx (κυριολεκτικά «Ύψιστος/Ύπατος Πολέμαρχος») δεν ήταν το πραγματικό όνομα του Γαλάτη αρχηγού, αλλά ο τίτλος που του αποδόθηκε, όταν ανέλαβε την ηγεσία του πολέμου εναντίον των Ρωμαίων:

PCelt *wer-kengeto-rīχ-s ~ Ύψιστος/Ανώτερος βασιλιάς των μαχητών/πολεμιστών

ΙΕ *uper (λ.χ. ελληνικό ὑπέρ) > PCelt *uφer (και *uφor)> *uher > *uer > wer- (λ.χ. PCelt *Uφor-tigernos ~ αγγλ. over-lord)

PCelt. *kengetos = «στρατιώτης, μαχητής» (ετυμολογικά «πεζομάχος»)

IE *Hrēg’-s «βασιλιάς» (λ.χ. λατ. rēx) > PCelt *rīxs (στην κελτολογία το σύμβολο «x» έχει την φωνητική αξία του νεοελληνικού «χ»)

Το τοπωνύμιο Βρε(τ)τανία ~ Britannia έχει κελτική (και ειδικότερα βρυθονική) καταγωγή και φαίνεται να συνδέεται με το εθνώνυμο που οι νησιώτες Κελτοί χρησιμοποιούσαν για τους Πίκτους. Ο τύπος Πρεττανία του Πυθέα (όπως απαντά στα χωρία του που απαντούν σε μεταγενέστερους συγγραφείς) και του Διοδώρου (η ηχηροποίηση pl>bl και pr>br είναι πολύ συχνή στις κελτικές γλώσσες) αντιστοιχεί στο ουαλικό όνομα του νησιού Prydain, το οποίο σχετίζεται με το ουαλικό όνομα των Πικτών Prydyn. Οι Ιρλανδοί ήξεραν τους Πίκτους ως Cruthin, κάτι που επιτρέπει την αναδόμηση του πρώιμου νησιωτικού κελτικού όρου *kwrit-an- (στον βρυθονικό κλάδο συνέβη φυσιολογικά η η εξέλιξη *kwrit- > *prit-).

Το τοπωνύμιο Ιρλανδία περιέχει ως πρώτο συνθετικό το παλαιό ιρλανδικό όνομα του νησιού Ériu, το οποίο μάλλον σημαίνει «παχιά/εύφορη γη» και είναι ΙΕ συγγενής του ελληνικού τοπωνυμίου Πιερία (πῖαρ, πίειρα, IE *piH-wer-iyōn > PCelt *φīweriyūn > *hīweryūn (λ.χ. Hibernia ~ Ἰουερνία) > OIr Ériu).

Ο όρος Σκῶτοι/Scōtī κατά την ύστερη αρχαιότητα αρχαιότητα αποδιδόταν στους Ιρλανδούς (Σκωτία τότε ήταν η Ιρλανδία, η οποία κατά τον πρώιμο μεσαίωνα συνέχισε να αποκαλείται Μείζων Σκωτία). Η σημερινή Σκωτία, γνωστή κατά την αρχαιότητα ως Καληδονία [ίσως να σχετίζεται με το ουαλικό επίθετο caled = «τραχύς, σκληρός»] και κατά τον πρώιμο μεσαίωνα ως Ελάσσων Σκωτία, έλαβε το όνομά της επειδή προς το τέλος της αρχαιότητας δέχτηκε Ιρλανδούς αποίκους που εγκαταστάθηκαν στην δυτική ακτή της και στην παραδίπλα ορεινή χώρα (Highlands). Ο μεσαιωνικός πρόδρομος του Σκωτσέζικου έθνους προέκυψε από την συναρμογή αυτών των Γοϊδελικών αποίκων, των βόρειων Ουαλών του Strathclyde [το επώνυμο Wallace του εθνικού ήρωα της Σκωτίας Ουίλλιαμ Ουάλας σημαίνει «Ουαλός»], των ιθαγενών Πικτών και των Αγγλο-Σαξόνων και Αγγλο-Νορμανδών αποίκων που εγκαταστάθηκαν στα πεδινά (Lowlands). Μετά τον 13° μ.Χ. αι. η Σκωτία κατέληξε δίγλωσση περιοχή, με την Σκωτική Γαελική να ομιλείται στα ορεινά και την εγχώρια Σκωτική Αγγλική (Scots English) στα πεδινά.

Μετά τη νίκη του εναντίον των Άγγλων στη μάχη του Bannockburn το 1314, ο βασιλιάς της Σκωτίας Ροβέρτος Α΄ (Robert the Bruce) έστειλε το 1315 μια επιστολή στους Ιρλανδούς «βασιλείς» (φύλαρχοι) ζητώντας τους συμμαχία εναντίον της Αγγλίας, στην οποία τους υπενθύμισε (βολικά, ένα ωραίο παράδειγμα ινστρουμενταλιστικής χρήσης της εθνοτικότητας) ότι Ιρλανδοί και Σκωτσέζοι αποτελούσαν ένα ενιαίο, ομόγλωσσο, ομόγνιο και ομοηθές έθνος (αναφέρεται στην nostra natio = «το έθνος μας»):

Whereas we and you and our people and your people, free since ancient times, share the same national ancestry and are urged to come together more eagerly and joyfully in friendship by a common language and by common custom, we have sent you our beloved kinsman, the bearers of this letter, to negotiate with you in our name about permanently strengthening and maintaining inviolate the special friendship between us and you, so that with God’s will our nation (nostra nacio) may be able to recover her ancient liberty.

Δείτε εδώ στο [28:40-31:10] για τα λόγια της επιστολής.

Οι όροι Γαελική ~ Γοϊδελική (Gaelic ~ Goidelic) που χρησιμοποιούμε για την γλώσσα των Ιρλανδών και των Γαελικών Σκωτσέζων προέρχονται από το Παλαιό Ιρλανδικό ενδωνύμιο Goídel , το οποίο είναι το εξωνύμιο με το οποίο αποκαλούσαν οι Ουαλοί τους Ιρλανδούς και σημαίνει «άγριοι»:

IE *weydh-u- «ξύλο, δάσος» (λ.χ. PGmc *widuz > αγγλικό wood) > PCelt *wēdus = «άγριος, δασόβιος» (PCelt *widus = «δάσος, δενδρών», με σημασιακή εξέλιξη όπως στον λατινικό όρο silva«δάσος» > silvāticus «άγριος» > γαλλ. sauvage > αγγλ. savage και στον αγγλικό όρο backwoodsman = «δασόβιος» > «απολίτιστος») > Ουαλικό Gwyddel («άγριος» > «Ιρλανδός») > Ιρλανδικό Goídel.

Οι δυτικογερμανοί Αγγλο-Σάξονες, όταν εγκαταστάθηκαν στην Βρετανία κατά τον 5° μ.Χ. αιώνα, χρησιμοποίησαν τον κλασικό γερμανικό όρο *walhaz = «ξένος, μη Γερμανός, Κελτός, Λατίνος» (ο απώτερος πρόγονος του όρου «Βλάχος» που οι Βυζαντινοί έμαθαν από τους νότιους Σλάβους) στη μορφή *walhiskaz > OE wilisc > αγγλ. Welsh, για να χαρακτηρίσουν τους ιθαγενείς βρυθονικούς πληθυσμούς της Βρετανίας (ο όρος Κορνουάλη σημαίνει «η περιοχή των Κελτών (-wall ~ Welsh) της Γωνίας/Χερσονήσου (Corn-)»). Ο πρωτογερμανικός όρος *walhaz «ξένος, μη Γερμανός, Κελτός, Λατίνος» ανάγεται στο όνομα του κελτικού μεγαφύλου Volcae.

Ο κόκκος αλήθειας που κρύβεται πίσω από το μύθο της Χρυσής Εποχής του βασιλιά Αρθούρου είναι τα 50 χρόνια ειρήνης που εξασφάλισαν από τους Αγγλο-Σάξονες εισβολείς οι ιθαγενείς Βρετανο-Ρωμαίοι υπό την ηγεσία του Αμβροσίου Αυρηλιανού, ύστερα από τη νίκη τους στη μάχη του Βαδονικού όρους (Baden Hills, Mons Badonicus).

Οι Ουαλοί, με τη σειρά τους, στα τέλη του πρώιμου μεσαίωνα άλλαξαν το ενδωνύμιό τους από *Brɨθon > Brython «Βρετανός» σε *kom-morg-os > PCelt. *kombrogos «ημεδαπός, ομόχθων (από την ίδια μεριά του συνόρου), συντοπίτης, συμπατριώτης» > βρυθ. *kumbroγ >  Ουαλικό Cymro.

Ο αντίθετος όρος IE *h2elyo-morg-os > PCelt *alyo-mrogos «αλλοδαπός, από την άλλη μεριά του συνόρου» απαντά στο γαλατικό εθνώνυμο Ἀλλόβρογες (ίσως επειδή κατοικούσαν ανατολικά [πέρα] του ποταμού Ροδανού).

Οι Ουαλοί υιοθέτησαν τον όρο «Σάξονες» (Saeson, ενικός Sais, Saesneg = η Αγγλική γλώσσα) για όλους τους Αγγλο-Σάξονες εισβολείς (ήταν τρία φύλα: Άγγλοι, Σάξονες και Ιούτοι), και ο όρος πέρασε και στις άλλες νησιωτικές κελτικές ποικιλίες (λ.χ. Ιρλανδικό Sasanach και Σκωτσέζικο Γαελικό Sasunnach).

Ενδιαφέρον έχει ο Ουαλικός όρος Lloegr = «Αγγλία» που μέχρι σήμερα παραμένει ανετυμολόγητος. Ο Matasović τον παράγει από τον πρωτοκελτικό όρο *lāyko- «μαχητής» (λ.χ. OIr láech/loech), τον οποίο ανάγει στην ΙΕ ρίζα *leh2- «εκστρατεύω» που έδωσε τον ελληνικό όρο *leh2-wos > λᾱϝός > λᾱός = «εκστρατευτικό σώμα». Συνεπώς, ο ουαλικός όρος Lloegr ~ Lloegyr κατ΄αυτή την άποψη σημαίνει κάτι σαν «χώρα των (επήλυδων) πολεμιστών».

Η Βρετανία είχε και το (παλαιότερο) εναλλακτικό όνομα Αλβιών, το οποίο σχετίζεται με το παλαιό (κελτικό) όνομα της Σκωτίας Άλβα. Οι όροι αυτοί ανάγονται στην ΙΕ ρίζα *h2elbh-os = «λευκός, φωτεινός» (λ.χ. λατ. albus), η οποία έδωσε τον πρωτοκελτικό όρο *albiyū = «φωτεινή/ορεινή περιοχή» (φωτεινή/υφήλια από τη μια και, εκεί που έχει [λευκό] χιόνι από την άλλη). Όπως ήδη προανέφερα στην ετυμολογία του γαλατικού ονόματος Ἀλβιόρῑξ, ο όρος ανέπτυξε και την γενικότερη σημασία «κόσμος» (ο «φωτεινός» υφήλιος κόσμος στον οποίο ζούμε, σε αντίθεση με τον σκοτεινό «κάτω κόσμο»). Παρόμοια σημασιολογική εξέλιξη «φως» > «κόσμος» συνέβη και στον Σλαβικό κλάδο (λ.χ. PSlv světŭ = «φως» > «κόσμος») και στην Ανατολική Βαλκανική Ρωμανική (λ.χ. λατ. lūmen = «φως» > ρουμανικό lume ~ αρμανικό lumi/lume, αμφότερα «κόσμος, υφήλιος, ανθρωπότητα»).

2. Μερικές διάσημες λέξεις κελτικής ετυμολογίας

– PCelt *rīxs = «βασιλιάς» (Αστερίξ, Vercingetorīx):

Εισήλθε ως πρώιμο δάνειο στην πρωτογερμανική (PGmc) ως *rīks και είναι η πηγή του γερμανικού όρου Reich = «βασίλειο» και των γερμανικών ονομάτων όπως Ερρίκος ~ Henry (*haimaz + *rīks ~ «Οἰκῶναξ», λ.χ. η γερμανική εκδοχή Heinrich). Στο γερμανικό όνομα Θευδέριχος (PGmc *Θeuda-rīks = «Εθνάρχης, Φύλαρχος») αντιστοιχεί το ακριβές πρωτοκελτικό αντίστοιχο *Touto-rīxs που εξελίχθηκε στο ουαλικό επώνυμο Tudur > αγγλικό Tudor (η δυναστεία των Τυδώρ). Το πρώτο συνθετικό των δύο αυτών ονομάτων ανάγεται στο ΠΙΕ *tewt-eh2 «λαός, έθνος», το οποίο περιέχεται στο κελτικό θεωνύμιο Τουτάτις που βρίσκετε στον Αστερίξ και στο γερμανικό ενδωνύμιο Deutsch.

– Δρουίδης (PCelt *dru-wid-s > *druwits):

Όλοι ξέρετε τον δρουίδη Πανοραμίξ. Ο όρος δρουίδης σημαίνει «αυτός που γνωρίζει τις βελανιδιές» ή «αυτός που γνωρίζει τους δρυός λόγους» και αποτελείται από το μηδενόβαθμο μόρφημα *dru- «ξύλο, δένδρο, βελανιδιά» (λ.χ. δόρυ, *dru-h2s > δρῦς) και το επίσης μηδενόβαθμο μόρφημα *wid- της ΙΕ ρίζας *weyd-/*woyd- = «βλέπω, γνωρίζω» (λ.χ. οἶδα, *wid-ris > ἴδρις = «γνώστης» και *wid-tōr > ἵστωρ = «γνώστης»).

– βάρδος (*PCelt *bardos):

Όλοι, επίσης, ξέρετε τον βάρδο Κακοφωνίξ. Ο πρωτοκελτικός όρος *bardos ανάγεται στον ΠΙΕ σχηματισμό *gwr.H-dhh1-os, κυριολεκτικά «επαινοθέτης» (*gwerH- «επαινώ» και *dheh1- «θέτω»).

– Ο αγγλικός όρος town = «πόλη» (< PGmc *tūną «περιφραγμένος οικισμός»):

Πρόκειται για πρώιμο δάνειο εκ του PCelt *dūnom = «οχυρό», λ.χ. Novio-dūnum = «Νεόκαστρο» κελτιστί, IE *newos > PCelt. *nouyos. Η πρωιμότητα του δανεισμού φαίνεται από την εφαρμογή του νόμου του Grimm (d>t).

– Ο αγγλικός όρος iron = «σίδηρος» (< PGmc *īsarną):

Πρόκειται επίσης για πρωτοκελτικό δάνειο στην πρωτογερμανική. Ο πρωτοκελτικός όρος είναι *īsarnom.

– Το πρόθημα Mc- των Ιρλανδικών και Σκωτσεζικών επωνύμων (λ.χ. McDonald):

Τα επώνυμα αυτά είναι πατρωνυμικά (McDonald = ο γιος του Donald) και περιέχουν τον πρωτοκελτικό όρο ΙΕ *mak’-wos > PCelt *makwos = «γιος» (λ.χ. Ιρλ. mac ~ Ουαλ. mab = «γιος»).

– Ο λατινικός όρος gladius = «ξίφος» και ο παράγωγος όρος gladiātor = «μονομάχος»:

Είναι γνωστό ότι οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν το τυπικό τους ξίφος από τους πληθυσμούς της Ισπανίας (εξού και το πλήρες όνομα του ξίφους gladius Hispāniēnsis). Ο λατινικός όρος gladius μοιάζει πάρα πολύ με τον πρωτοκελτικό όρο *kladiwos = «ξίφος» (λ.χ. OIr claideb, W cleddyf) και δεν αποκλείεται αν πρόκειται για κελτικό δάνειο στη Λατινική.

– Το υδρωνύμιο Ρήνος:

Το τοπωνύμιο είναι κελτικής καταγωγής και ανάγεται στην ΙΕ ρίζα *HreyH- «ρέω» που έδωσε τον πρωτοσλαβικό όρο *HroyH-keh2 > *rěka = «ποτάμι» και τον λατινικό όρο *HriH-wos > rīvus = «ρυάκι». Για να πάμε από την δίφθογγο *ey της ΙΕ ρίζας *HreyH- στο μακρό /ē/ του Ρήνου απαιτείται η γνωστή πρωτοκελτική τροπή *ey>ē. Συνεπώς, ο Ρήνος είναι κελτικό τοπωνύμιο που ανάγεται στον ΙΕ σχηματισμό *Hrey(H)-nos > PCelt. *Rēnos.

– Το ουίσκι (αγγλ. whiskey):

Ο αγγλικός όρος whiskey προέρχεται από την ιρλανδική φράση uisce beatha = «ύδωρ της ζωής», δηλαδή εν τέλει ανάγεται στον ιρλανδικό όρο uisce = «νερό», ο οποίος προέρχεται από τον πρωτοκελτικό όρο *uden-sk-yos = «νερό».

Στην επόμενη ανάρτηση θα παρουσιάσω τις γλωσσολογικές εξελίξεις που χαρακτηρίζουν την πρωτοκελτική γλώσσα.