Η Αλβανική είναι μια ΙΕ γλώσσα που χωρίζεται σε δύο βασικές διαλέκτους: την Τοσκική που μιλιέται στο νότο και την Γκεγκική που μιλιέται στο βορρά και στο Κοσσυφοπέδιο. Η πρότυπος Αλβανική έχει κωδικοποιηθεί από τις τοσκικές διαλέκτους. Οι τέσσερεις βασικές φωνολογικές διαφορές των δύο αυτών διαλέκτων είναι ο Τοσκικός ρωτακισμός, η διατήρηση των έρρινων φωνηέντων στην Γκεγκική, η διαφορετική τροπή του αρκτικού τονισμένου πρωτο-αλβανικού *o και η διτυπία ua~ue. Με τον ορο Τοσκικό ρωτακισμό εννούμε την τροπή του πρωτο-αλβανικού μεσοφωνηεντικού -n- σε -r-, λ.χ. η Αυλώνα λέγεται Vlorë στην Τοσκική και Vlonë στην Γκεγκική. Η επόμενη διαφορά που επισημάνθηκε είναι η εξής: όπως η πρωτοσλαβική γλώσσα, έτσι και η πρωτο-αλβανική ανέπτυξε έρρινα φωνήεντα πριν από έρρινα ένηχα (n,m). Η Γκεγκική διάλεκτος τα διατηρεί (συμβολίζονται με το σύμβολο /^/ από πάνω), ενώ η Τοσκική τα έχει απορρινοποιήσει και ειδικότερα το έρρινο â πριν από διατηρήσιμο ένηχο έχει τραπεί σε schwa /ë/. Έτσι λ.χ. το λατινικό cantare = τραγουδώ εισήλθε στην πρωτο-αλβανική σαν kândoj το οποίο διατηρήθηκε στην γκεγκική, ενώ στην τοσκική έγινε këndoj. Τέλος, η τρίτη διαφορά έχει να κάνει με την εξέλιξη του πρωτο-αλβανικού τονισμένου αρκτικού *o: σε πρώτη φάση διφθογγοποιήθηκε σε uo>ue το οποίο στη συνέχεια έγινε va- στην τοσκική, ve- στην παλαιά γκεγκική και vo- στην νεότερη Γκεγκική. Έτσι το λατινικό òrphanus κατέληξε varfër στην τοσκική και vorfën στην γκεγκική.
Έχει ενδιαφέρον ότι οι τρεις από τις τέσσερεις φωνολογικές διαδικασίες της Τοσκικής που την ξεχωρίζουν από την Γκεγκική εμφανίζονται και στη Ρουμανική γλώσσα. Παραδείγματα ρουμανικού ρωτακισμού του μεσοφωνηεντικού -n- είναι οι λέξεις mărunt (< minūtus) και cărunt (< cānūtus) καθώς και το ενδωνύμιο Rumâri/Rumêri (< Romani) των Ιστρο-Ρουμάνων. Υπάρχει μάλιστα μια λέξη που ρωτακίστηκε μόνο στα Βλάχικα και στα Ρουμάνικα, αλλά όχι στην Τοσκική Αλβανική. Είναι το «παράθυρο»: λατιν. fenestra > ρουμανικό fereastră ~ βλαχικό/αρουμανικό fireastră, αλλά τοσκικό αλβανικό fënjeshtër. Τέλος, η βλαχο-ρουμανική μορφή oarfăn δείχνει /wa/ όπως η τοσκική.
Άλλες επιπρόσθετες διαφορές μεταξύ της Τοσκικής και της Γκεγκικής δημιουργήθηκαν αργότερα επειδή, από τον 11ο αιώνα και μετά, οι δύο διάλεκτοι εκτέθηκαν σε διαφορετική γλώσσα «κύρους» και lingua franca: η Τοσκική εκτέθηκε στην Ελληνική, αλλά η Γκεγκική στην Εκκλησιαστική Λατινική και στις ρωμανικές γλώσσες της Αδριατικής (Βενετική, Δαλματική, Ιταλική κλπ).
Έτσι, η Τοσκική δείχνει τον μέλλοντα του τύπου «θέλει ἵνα» (λ.χ. do të shkruaj = «θέλει ἵνα γράψω» > «θα γράψω») της μεσαιωνικής Ελληνικής, ενώ η Γκεγκική έχει μέλλοντα που σχηματίζεται με βοηθητικό ρήμα το kam = «έχω» και απαρέμφατο (kam me shkruem = «θα γράψω»).
Η Tοσκική, όπως και η Ελληνική, σχηματίζει περιφραστικό παρακείμενο με βοηθητικό ρήμα μόνο το έχω, ενώ η Γκεγκική, όπως η Ιταλική και η Γαλλική, χρησιμοποιεί ως βοηθητικό το «έχω» για τα μεταβατικά ρήματα και το «είμαι» για τα αμετάβατα (λ.χ. τοσκικό kam shkruar = γκεγκικό jam shkue = «έχω πάει», λ.χ. ιταλικό ho mangiato, αλλά sono andato/venuto).
Η Αλβανική γλώσσα πρωτοαπαντά σε γραπτή μορφή τον 15ο αιώνα. Σε εκείνη τη φάση έχει υποστεί σημαντικότατες αλλαγές και απλοποιήσεις ως προς την πρωτο-Αλβανική. Αλλά επειδή ο μαστροθεός αγαπάει τον γλωσσολόγο ( 🙂 ), η Αλβανική διαθέτει πάνω από 600 λατινικά δάνεια, η μελέτη των οποίων μας επιτρέπει να αποκαταστήσουμε τις πρωτο-αλβανικές μορφές. Σχετικά με τον αρχαίο πρόγονο της Αλβανικής γλώσσας, θα γράψω ένα άλλο άρθρο για το οποίο χρειάζονται ορισμένα γλωσσολογικά προαπαιτούμενα που παραθέτω παρακάτω.
Με τον όρο πρωτο-αλβανική γλώσσα (proto-albanian, PA ή PAlb) εννοούμε την κατάσταση της γλώσσας πριν από τον διαχωρισμό των δύο διαλέκτων, o οποίος χρονολογείται στον πρώιμο μεσαίωνα (~600-800 μ.Χ.). Η PA περίοδος πάλι χωρίζεται σε μία πρώιμη πρωτο-αλβανική περίοδο (Early PA, EPA) που αντιστοιχεί στην φάση της γλώσσας όταν αρχίζουν οι επαφές με την λατινική (~1ος μ.Χ. αιώνας) και σε μια ύστερη πρωτο-αλβανική (Late PA, LPA) που, με τη σειρά της, χωρίζεται σε δύο υποπεριόδους (LPA1, LPA2) πριν και μετά την εισροή των πρώιμων σλαβικών δανείων. Έτσι χονδρικά μπορούμε να κατασκευάσουμε την ακόλουθη χρονολογία: EPA~ 0-300 μ.Χ., LPA1~ 300-600 μ.Χ. και LPA2~600-800 μ.Χ.
1) Από την ΠΙΕ στην EPA:
α) Τα ΠΙΕ ηχηρά δασέα κλειστά [*bh,*dh,*gh,] έχασαν την δασύτητά τους και έγιναν ηχηρά κλειστά [*b,*d,*g], λ.χ. η ρίζα *bhel- «λευκός, φωτεινός» (λ.χ. ελλην. φαλός, OCS bělŭ κλπ.) έδωσε το αλβανικό balë και η επέκτασή της *bhleh3- ~*bhlō- έδωσε το αλβ. blerë (πρβ. λατιν. flōridus), η ρίζα *dheub-«βαθύς» (λ.χ. αγγλικό deep, σερβ-κροατ. dubina, βουλγ. dupka) έδωσε το EPA *deubeta > αλβ. det «θάλασσα», ενώ η ρίζα *dhegwh-«καίω» (λ.χ. αγγλικό day, λατιν. febris, ελλην. τέφρα < *θέφρα) έδωσε το αλβ. djeg. Τέλος, η ρίζα *ghordhos (αγγλικό garden, OCS gradŭ, ελληνικ. χόρτος, λατιν. hortus) στα αλβανικά έδωσε gardh (στην αλβανική ορθογραφία το «dh» αποδίδει τον τριβόμενο ήχο /δ/).
β) Τα ΠΙΕ ηχηρά κλειστά [*b,*d,*g] διατηρήθηκαν αυτούσια στην PA. Λ.χ. έγραψα πιο πάνω για το *dheub-> EPA *deubeta > αλβ. det., ενώ το ΠΙΕ *dek’m. «δέκα» έδωσε το EPA *detsa και η ρίζα *gels-«φωνή» ( αγγλικά call, OCS glasŭ) στα αλβανικά έγινε gjuhë. Αργότερα, στο εσωτερικό πολυσύλλαβων λέξεων χάθηκαν όπως θα δείξω παρακάτω.
γ) Τα ΠΙΕ άηχα κλειστά [*p,*t,*k] επίσης διατηρήθηκαν αυτούσια στην PA: *penkwe > EPA *pentšë > αλβ. τοσκ. pesë ~ γκεγκ. pêsë, *treyes > αλβ. tre/tri και PIE *kros-na > EPA *krasna > LPA *krāna > αλβ. krua ~ krue.
δ) Τα ουρανωμένα υπερωικά σύμφωνα της ΠΙΕ (*k’,*g’,*g’h) ακολούθησαν το πρώτο βήμα προστριβοποίησης (*k’>*ts, *g'(h)>*dz) που συνέβη στις IΕ γλώσσες τύπου satem, αλλά μετά ακολούθησαν μια ιδιάζουσα πορεία κατά την μετάβαση PA>Alb. Ενώ στις υπόλοιπες γλώσσες satem το δεύτερο βήμα ήταν η συριστικοποίηση *ts,dz>s,z (λ.χ. OCS desętĭ, znati) στην αλβανική (όπως και στην αρχαία περσική) έχουμε την τροπή *ts>th (/θ/) και *dz>dh/d που μοιάζει με την φωνητική εξέλιξη του ισπανικού Barcelona (/bartselona/>/barθelona/). Έτσι η ρίζα *k’ens- που έδωσε το λατινικό censeo στα αλβανικά έγινε thom, ενώ η ρίζα *weg’h-«μετακινώ» που έδωσε το αγγλικό wagon, τα ελληνικά ϝόχος> ὄχημα και Γαιήϝοχος ~ κοσμοσείστης και το λατινικό vehiculum στα αλβανικά έδωσε το ρήμα *wedza > vjedh «κλέβω». Έχει ενδιαφέρον ότι σε αρκτική θέση η αλβανική ξεχωρίζει τα ΠΙΕ *g’,*g’h με τον εξής τρόπο: το *g’ γίνεται /dh/ (λ.x. *g’al- > dhallë πρβ. ελληνικό γάλα) και το *g’h γίνεται /d/ (λ.χ. *g’heimen- > dimër~dimën πρβ. ελληνικό χειμών).
ε) Τα ΠΙΕ χειλοϋπερωικά (*/kw/,*/gw/,*/gwh/) ακολούθησαν επίσης ιδιάζουσα πορεία στην αλβανική. To *gwh ταυτίστηκε με το *gw όπως στις περισσότερες ΙΕ γλώσσες (η ελληνική ανήκει στις λίγες εξαιρέσεις λ.χ. gwelh1es > βέλος, αλλά *gwherm->θερμός). Στη συνέχεια η δυάδα [*kʷ, ɡʷ] ξεχώρισε την χειλική συνιστώσα σε νέο φθόγγο (λ.χ. kʷ, ɡʷ > kw,gw). Πριν από μη πρόσθια φωνήεντα (e,i) το αποτέλεσμα ήταν η απώλεια του χειλικού φθόγγου, δηλαδή τροπή των χειλοϋπερωικών σε κανονικά υπερωικά *k,*g (λ.χ. *dhegwh->dega > djeg, *gwous > EPA *gwauka ~gauka > αλβ. gak και *kwāsla > kollë). Αντίθετα, πριν από πρόσθια φωνήεντα (e,i) η υπερωική συνιστώσα ουρανώθηκε (*kw,gw>*k’w,g’w) και προστριβοποιήθηκε σε [*tsw,dzw]. Ύστερα η χειλική συνιστώσα χάθηκε μέσα από την ουράνωση των προστριβόμενων [*tš,dž] και το τελικό αποτέλεσμα των τελευταίων ήταν η συριστικοποίηση σε [s,z]. Έτσι λ.χ. το ΠΙΕ *penkʷe = «πέντε» ακολούθησε την πορεία penkwe > penk’we > pentswe > pentše > pensë) και το σιγμόληκτο ουδέτερο *gwheres- (ελλην. θέρος) ακολούθησε την πορεία *gwhèra > *gwjerra > g’wjarra > dzwjarr > džjarr > zjarr.
ζ) Το ΠΙΕ *s ακολούθησε διαφορετικές εξελίξεις σε διαφορετικές θέσεις. Σε αρκτική θέση το *s ακολούθησε το ημίφωνο *j και έγινε gj. Λ.χ. *jama > gjem, *jeh3s- ~ jōs- > gjesh και *serpena > gjarpër~gjarpën, *supnos > gjumë, *s(w)ek’s-> gjashtë. Εξαίρεση αποτελούν οι λέξεις thaj και thi όπου έγινε ανομοίωση s..s>th..s . Στο εσωτερικό της λέξης το ΙΕ *s έγινε κυρίως sh (λ.χ. gjashte παραπάνω και dash), εκτός από τις περιπτώσεις όπου εφαρμόζεται ο κανόνας ruki και το τελικό αποτέλεσμα είναι /h/ (λ.χ. *gl.sa > glusa > gluša > gjuhë). Το PA *s που περιέχεται σε μεσοφωνηεντικά συμπλέγματα με άλλο ένηχο είναι μια υποπερίπτωση που πρέπει να εξεταστεί μόνη της. Εδώ θα αναφέρω ενδεικτικά ότι σε αυτές τις περιπτώσεις, όπως και στην ελληνική το /s/ εξαφανίζεται με αναπληρωματική έκταση του προκείμενου φωνήεντος. Έτσι έχουμε:
PIE *kros-nos > EPA *krasna >krāna > krua~krue = «κρήνη, κρουνός» (δείτε παρακάτω για την διφθογγοποίηση τονισμένων ā,ō πριν από /n/.
PIE *g’hes-r. «χέρι». Όπως η ελληνική ακολούθησε την πορεία *χεσρ > χείρ/χήρ έτσι και στην αλβανική η πορεία ήταν EPA *dzesra> PA *dzēra > Αλβ. dorë.
η) Τα ΠΙΕ βραχέα φωνήεντα [*a,*o,*e,*i,*u] διατηρήθηκαν στην πρωτο-αλβανική με την μόνη εξαίρεση την τροπή *o>a (λ.χ. *ghordhos > gardh που αναφέρθηκε πιο πάνω). Τα *i,*u διατηρήθηκαν αυτούσια στην πορεία της αλβανικής, ενώ το τονισμένο *e υπέστη διφθογγοποίηση σε /je/ (βλ. djeg πιο πάνω) και η δίφθογγος /je/ έγινε /ja/ πριν από συμφωνικά συμπλέγματα όπως και στην ρουμανική (λ.χ. ρουμ.pètra> pjètra > piàtră) λ.χ. ΠΙΕ *serp- (ελλην. ἕρπετόν, latin. serpens) έδωσε το EPA *sèrpena που ακολούθησε την πορεία sjèrpena > sjarpena > gjarpër~gjarpën (πρβ. ρουμανικό șarpe < sjarpe < sjerpe). Όπως φαίνεται από τα pesë και gjuhë τα άτονα PA a,e schwaποιήθηκαν σε ë όπως συνέβη και στην Ρουμανική με το schwa /ă/. Στην LPA εφαρμόστηκε ο κανόνας της i-μετάλλαξης όπου /a/ ή /o/ γίνονται /e/ πριν από συλλαβή που περιέχει /i/ (λ.χ. ἄροτρον > ἀρότριον > αλότριον > αλέτρι ~ λατ. calix/calicem > αλβ. *kaliq > *keliq > qelq).
θ) Οι ΠΙΕ δίφθογγοι διατηρήθηκαν στην EPA. Από εκεί και μετά, όμως, η εξέλιξη τους σε μερικές περιπτώσεις φαίνεται από τα πρώιμα λατινικά δάνεια:
– *au>a : λατιν. aurum, gaudium, paucus, Paulus > αλβαν. ar, gaz, pak, Pal. Στο γνήσιο αλβανικό λεξιλόγιο έχουμε *dhausos > dash και *h2eug-~*aug-> ag (ελληνικό αὐγή). Μια μεταγενέστερη σειρά λατινικών δανείων δείχνει εξέλιξη παρόμοια με τη βλαχική (λ.χ. λατιν. laudem > lavdi όπως το βλαχικό (αρουμανικό) audio>avdu) που θυμίζει την εξέλιξη των ελληνικών διφθόγγων αυ,ευ σε /av/,/ev/ αντίστοιχα.
–*ai>e : Εδώ τα λατινικά δάνεια δεν βοηθούν γιατί όταν η αλβανική ήρθε σε επαφή με την λατινική η τελευταία είχε ήδη μονοφθογγοποιήσει την δίφθογγο *ai~ae>e (λ.χ. ELat caelum > LLat celum > Alb qiell). Παρόλα αυτά γνωρίζουμε ότι η εξέλιξη της ΙΕ διφθόγγου ήταν *ai>e από τα παραδείγματα: *h2eig’-~aig’- edh (πρβ. ελλην. αἶγα,αἶξ) και *woinos > EPA *waina > αλβαν. verë~venë.
–*eu>e : λ.χ. *dheub-> EPA *deubeta > LPA debet > devet > αλβ det.
–*ei>ī>i : λ.χ. *g’hei-men-a > dimër~dimën (λ.χ. χειμών)
ι) Τα μακρά φωνήεντα της ΠΙΕ [*ā,*ō,*ē,*ī, *ū] διατηρήθηκαν αυτούσια στην EPA. Από εκεί και μετά, όμως, ακολούθησαν πορείες οι οποίες φαίνονται μέσα από τα λατινικά δάνεια.
–*ā>ua>uo>o : λ.χ. λατινικό mālum (από το μη αττικο-ιωνικό μᾶλον των ελληνικών διαλέκτων της ιταλίας) > αλβαν. mollë . Αναλόγως *meh2tēr~*mātēr > motër.
–*ē>ā>o : νωρίς στην LPA το EPA *ē>ā και ακολούθησε την πορεία του δευτέρου σε /o/. Έτσι τα λατινικά allēgoria, implēre και ciēre εξελίχθηκαν στα αλβανικά logori, mbloj, qoj. Επίσης, το ελληνικό μηχανή (mēkhanē) εισήλθε νωρίς στην πρωτοαλβανική και εξελίχθηκε στα αλβανικά mokër~mokën. Από το γνήσιο αλβανικό λεξιλόγιο παραθέτω το παράδειγμα των ΙΕ ρίζών *pleh1-~*plē– (λ.χ. πλήρης, complētus) που στα αλβανικά έδωσε plotë , *meh1-kwe~mē-kwe (ελλην. μή, μήτε) που έγινε mos και *meh1-~*mē– «μετρώ,υπολογίζω» (ελλην. μῆτις και μήν ενώ από τον μηδενικό βαθμό *mh1->μέτρον) που έδωσε το αλβανικό mot.
Επειδή στο wiktionary τα παραπάνω λατινικά παραδείγματα ή δεν υπάρχουν ή έχουν γράφτει τσαπατσούλικα παραθέτω τις αντίστοιχες σελίδες από το “A Concise History of Albanian Grammar: the reconstruction of proto-albanian” του Vladimir Orel:
–*ō>uo>ue>e : Τα λατινικά terraemōtus και timōr/timōrem στα αλβανικά εξελίχθηκαν σε tërmet και tmerr αντίστοιχα, ενώ από το γνήσιο αλβανικό λεξιλόγιο έχουμε την ΙΕ ρίζα *bhleh3-~*bhlō– (λ.χ. λατ. flōridus) που έδωσε το αλβανικό blerë, την ΙΕ ρίζα *skeh3l-~*skōl- «μυτερό παλούκι» (λ.χ. ελλην. σκῶλος) που στα αλβανικά έδωσε hell (για το *sk>ks>h δείτε παρακάτω) και τη ρίζα *peh1l-~*pōl- «νεαρό ζώο, άλογο» (λ.χ. ελλην. πῶλος, κλυτόπωλος) που στα αλβανικά έδωσε pelë.
Σε αυτο το σημείο πρέπει να τονιστεί μια υποπερίπτωση. Πριν από /n/ (ή /r/) τα τονισμένα μακρά ō και ā ταυτίστηκαν και η διφθογγοποίηση που προέκυψε παγιώθηκε και διατηρήθηκε στην αντιστοιχία τοσκ. ua~γκεγκ. ue :
Το λατινικό cotōneum (κυδώνι) έγινε cotōnj > ktōnj > ftōnj > ftua~ftue (για την τροπή kt>pt>ft δείτε παρακάτω, ενώ για την απώλεια του τελικού /n/ αυτή είναι κοινό χαρακτηριστικό με την ρουμανική λ.χ. gutuie και cuneus > kunj >cui).
Άλλο τέτοιο παράδειγμα είναι ο αλβανικός συγγενής της ελληνικής λέξης κρήνη (<*kr.snā): *kros-nos > *krasna > *krāna ~ *krōna > krua~krue
–*ī>i : Το μακρό *ī διατηρήθηκε μέχρι που σε κάποια στιγμή έχασε το μήκος του και βραχύνθηκε σε βραχύ /i/ λ.χ. ditë.
–*ū>y~i : Όπως και στον σλαβικό κλάδο, το μακρό ΠΙΕ *ū εξελίχθηκε σε y ( = γερμ. /ü/) και σε ορισμένες περιπτώσεις το y ιωτακίστηκε σε /i/. Παράδειγμα από τον σλαβικό κλάδο είναι η ρίζα *bhewH-/*bhū– «φύω» που έδωσε το απαρέμφατο «είναι»: OCS byti > Σερβ-Κροατ biti. Έτσι παραδείγματα ιωτακισμού στην αλβανική είναι τα *sūs>thys>thi και *mūs>mys>mi , ενώ το /y/ μαρτυρείται σε πολλά λατινικά δάνεια σε –ūra>-yrë (λ.χ. natyrë).
κ) Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη του συμπλέγματος *sk στην αλβανική. Στα λατινικά και σλαβικά δάνεια είναι πάντα –shk-: λ.χ. shkallë, peshk, shkëmb, mashkull , pjeshkë (πρβ. ιταλ. pesca). To κληρονομημένο όμως ΙΕ *sk διατηρήθηκε σαν *sk στην πρώιμη EPA το οποίο, πριν ακόμα αρχίσουν οι επαφές με την λατινική ακολούθησε 2 διαφορετικές πορείες: πριν από άηχα κλειστά [p,t,k] έγινε *shk όπως και στα μετέπειτα δάνεια λ.χ. IE *skāp- (λ.χ. ελληνικό σκῆπτρον, σκᾶπος)> shkop. Αντίθετα, πριν από ηχηρά κλειστά [b,d,g], πριν από ένηχα [m,n,r,l,w,j] ή πριν από σκέτα φωνήεντα το EPA *sk μετατέθηκε σε *ks το οποίο με τη σειρά του έγινε /χ/ = «h»:
Παραδείγματα *ks>h:
*ksōnwja > huaj~huej (η λέξη είναι ΙΕ συγγενής του ελληνικού ξένϝος και του φρυγικού ξεῦνος)
*ksira > hirrë
Παραδείγματα *sk>ks>h:
*skr.d- (ελληνικό σκόρ(ο)δον) > hurdhë/hudhër
*skōl- > hell
*(s)kenH- (λ.χ. ελλην. κόνις, λατιν. cinis) > hi
*skija (λ.χ. ελλην. σκιά)> hije
To ΠΙΕ ρηματικό επίθημα *-sk‘- (λ.χ. θνήσκω, γιγνώσκω, cognosco,nasco κλπ.) στα αλβανικά έγινε -h- (λ.χ. ngroh και *h1ed-ska > *eska > *eha > ha = «τρώω» και njoh = γιγνώσκω).
λ) Ανάλογη με την εξέλιξη *sk>ks>h είναι η εξέλιξη *sp>ps>f που έδωσε τη λέξη «φάρα»:
*sper- (σπέρμα, σπόρος, σπορά, σπείρω)> farë και *spel-(λ.χ. αγγλικό spell)> fjalë:
μ) Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η εξέλιξη του συμπλέγματος *kt στην Αλβανική. Το *kt που κληρονομήθηκε από την πρωτο-αλβανική έχασε το /k/ και απλοποιήθηκε σε /t/: λ.χ. *nokwtis > EPA *nakti > αλβ. natë , *dl.h1gh-to> *dlakta > dlata > gjatë, *k’euk- > *k’ukta> EPA *tsukta> sutë , *dr.k’-to > *drikta> dritë και *mug- > EPA *mukta > mut.
To kt των λατινικών δανείων, από την άλλη, δείχνει διττή εξέλιξη και επαφή με δύο διαφορετικές Βαλκανικές ρωμανικές ποικιλίες. Ο ποταμός Drina που χωρίζει την Σερβία από την Βοσνία, σύμφωνα με τον Andrè Du Nay στην ύστερη αρχαιότητα ήταν το σύνορο μεταξύ της Δυτικής Βαλκανικής Ρωμανικής (Δαλματική γλώσσα) και της Ανατολικής Βαλκανικής Ρωμανικής (ΑΒΡ, πρόγονος της Ρουμανικής και της Βλαχικής). Η πρώτη χαρακτηρίζεται κυρίως από την τροπή του λατινικού ct σε (j)t όπως τα γαλλικά (lait,nuit) λ.χ. λατιν. directus > δαλμ. drat ~ γαλλ. droite), ενώ η δεύτερη τρέπει το λατινικό ct σε pt/ft, λ.χ. τα ρουμανικά αντίστοιχα των παραπάνω παραδειγμάτων είναι: lapte, noapte, drept και το βλαχικό luftă δείχνει την εξέλιξη ct>pt>ft.
Στα αλβανικά βρίσκουμε μια σειρά λατινικών δανείων όπως lucta>luftë και tructa>troftë που δείχνουν δανεισμό από την ανατολική βαλκανική ρωμανική και μια σειρά δανείων όπως το directus>drejtë και το sanctus > shenjtë που δείχνουν δανεισμό από την δυτική βαλκανική ρωμανική.
ν) Τα ΠΙΕ συλλαβικά ένηχα *n. , *m. , *r. , *l. :
Τα έρρινα συλλαβικά ένηχα αναπτύσσουν /a/ σαν αναπτυκτικό φωνήεν: λ.χ. *n.bh-ulos> avull, *mn.ta> mat . Το /a/ αυτό όπως και το κληρονομημένο από την ΠΙΕ μπορεί να τραπεί σε /e/ λόγω i-μετάλλαξης λ.χ. *wik’m.ti> *wig’m.ti>widzati>wdzati>džati>zet.
Τα υγρά συλλαβικά ένηχα από την άλλη αναπτύσσουν /i/ ή /u/ σαν αναπτυκτικό φωνήεν: *derk’-> *dr.k’-to> drikta> dritë και *gels- > *gl.sa > gluhe > gjuhe.
2) Από την EPA στην Αλβανική
Εδώ υπάρχουν ένα σωρό κανόνες απλοποιήσεων των λέξων μέσα από απώλεια φθόγγων. Θα αναφέρω μόνο τον πιο σημαντικό, δηλαδή αυτόν που εξηγεί την εξέλιξη των πολυσύλλαβων (πάνω από 2) λέξεων. Τα μεσοφωνηεντικά EPA *b,*d,*g έγιναν εξακολουθητικά v,δ,γ τα οποία στη συνέχεια χάθηκαν μαζί με το γειτνιάζον άτονο φωνήεν. Τα λατινικά δάνεια δείχνουν τον κανόνα:
λατ. mèdicus > EPA mjèdik > mjèδik > mjek.
λατ. cabàllus > EPA kabàla > kavàlë > kalë
λατιν. palū’dem > βαλκανική ρωμανική padū’le > EPA pady’llë > paδyll > pyll
λατιν. lìberus > EPA lìberë > lìverë > lirë
λατιν. dēbitū’ra > EPA debityrë > devityrë > detyrë
Από το γνήσιο αλβανικό λεξιλόγιο έχω ήδη αναφέρει πιο πάνω το EPA *deubeta > debet> devet>det .
smerdaleos 
Υπέροχος είσαι. Κι έμαθα αλβανικά στα 50 διότι με διόρισαν σε αλβανόφωνη εκκλησία Μαρτύρων του Ιεχωβά. Έμεινα έκθαμβος από δύο πράγματα: ότι οι ίδιοι οι αλβανοί δυσκολεύονταν να την καταλάβουν, παλέψαμε να τους μάθουμε να διαβάζουν τα περιοδικά, και από τι καταπληκτικές εκφραστικές δυνατότητες έχει. Δεν ήξερα ότι υπήρχαν τόσο ικανοί και μορφωμένοι άνθρωποι εκεί επάνω ακόμα κι επί Χότζα. Διάβασα όλα τα βιβλία του σχολείου. Τους τα ζητούσα όταν με ρωτούσαν ‘τι μπορούν να κάνουν για μένα μετά από χειρουργείο’. Γελούσαν αλλά με αγαπούσαν
Μη σε απασχολώ άλλο. Αλλά είσαι καταπληκτικός
Αυτήν την ανάρτηση σκέφτομαι εδώ και καιρό να την αναβαθμίσω, επειδή την είχα γράψει στο πρώτο έτος του ιστολογίου μου, όταν ήμουν σχετικά φειδωλός με τα παραδείγματα και τις παραθέσεις.
Αν βρω χρόνο κάποια στιγμή θα την αναβαθμίσω.
Γεια σου Σμερδαλέε. Τέλος διακοπών κι επιστροφή στο κλεινόν άστυ. Καλό φθινόπωρο λοιπόν.
Έχω μπει στο διάβασμα της αλβανικής όπως σου είχα πει.
Η πρώτη μου εντύπωση είναι ότι πρόκειται για μια σουρεαλιστική γλώσσα! Η πιο πολύπλοκη μαζί με την αγγλική. Σε φωνολογικές αλλαγές εννοώ από την ΙΕ μέχρι την σημερινή. Χιλιάδες αλλαγές. Γι’ αυτό ένα άρθρο Αλβανική γλώσσα Νο2 θα ήταν πολύ χρήσιμο. (Ίσως και το βιβλίο του Orel να μην είναι καλογραμμένο). Να αναφέρω μερικά σημεία που χρειάζονται να ξεκαθαριστούν για να έχεις κατά νου για όταν γράψεις το Νο2.
1) —-Έχει ενδιαφέρον ότι σε αρκτική θέση η αλβανική ξεχωρίζει τα ΠΙΕ *g’,*g’h με τον εξής τρόπο: το *g’ γίνεται /dh/ (λ.x. *g’al- > dhallë πρβ. ελληνικό γάλα) και το *g’h γίνεται /d/—–
Ο Orel το γράφει αλλιώς.. Ότι γίνεται d σε αρχική θέση αν ακολουθεί συριστικό.
2)Σχετικά με τον τόνο και πως επηρεάζει τα φωνήεντα στις διάφορες θέσεις.
3) Σχετικά με το ΙΕ-*s- που δίνει 6 διαφορετικές απολήξεις. sh,gj,h κλπ
4) Σχετικά με την χρονολόγηση των διάφορων φωνολογικών νόμων. Πότε γίναν τέλος πάντων οι αλλαγές που έκαναν δισύλλαβες τις λέξεις?
5) Σχετικά με επιθήματα που συναντούνται στην Ελλάδα όπως -ιζα, -ατα,
-εσι κ.α.
Παρατήρησα στον χάρτη τα εξής τοπωνύμια κοντά στην Σλαβομακεδονία. Pleshisht, Proptisht, Senisht, Bilisht -isht, -shtë και το επίθημα -*est>-sht που αντιστοιχεί στο σλαβ. *-istje>išče. Πως σχετίζονται αυτά και πως ξεχωρίζουμε αν είναι σλαβικό ή αλβανικό ένα επίθημα ενός τοπωνυμίου?
Γειά σου Χρηστάρα λεβεντιά!
Όντως τέρμα οι διακοπές και τα κεφάλια πάλι μέσα.
Λοιπόν αφού ασχολείσαι τώρα με την Αλβανική, θα κάνω την αναλυτικότερη ανάρτηση Νο2, για να έχουμε να λέμε.
Πάντως, σε πλήθος και παραξενιά των φωνολογικών τροπών νομίζω πως καμιά ΙΕ γλώσσα δεν φτάνει την Αρμενική 🙂 🙂 (*dw- > erk-, τελικό -s > -k’, μεταθέσεις CR > RC, *w>gw>g κλπ). αλλά και η Αλβανική δεν πάει πίσω (*s->j->gj, *g'(h)>dz>d(h), *sk>ks>h πριν από ένηχα και ηχηρά σύμφωνα κλπ).
Τώρα για το συλλογικό επίθημα *-išt- που ρωτάς, τα πράγματα είναι δύσκολα επειδή, σύμφωνα με τον Orel, το επίθημα αυτό απαντά και στην Αλβανική (πέρα από τη σλαβική).
Ο Orel δίνει τον αλβανικό συγγενή του ελληνικού όρου *κᾶπος > κῆπος: PAlb *kāp-išta > Alb kopsht = «κήπος».
Ένα πρόχειρο κριτήριο διάκρισης που μου ήρθε τώρα στο μυαλό (και το οποίο πρέπει να επιβεβαιώσω καλύτερα) είναι πως το τοπωνυμικό -ishtë συνήθως είναι σλαβικής καταγωγής και το σκέτο -isht συνήθως είναι αλβανικής.
Καλησπέρα σμερδαλέε! Μια ερώτηση: Αναφερεται οτι στην αλβανική υπάρχει ένα υπόστρωμα δωρικό. Όμως αναφέρεις εσυ σε κάποιο άλλο άρθρο για την Ιλλυρική πως δεν είναι αυτή η πρωτοαλβανική γλώσσα αλλα η δακομυσική, και πως κοιτίδα της γλώσσας είναι η περιοχή κοντά στη ρουμανία (αν δε κάνω λάθος, συγνώμη αλλα με το search εδω δε βρήκα το αντίστοιχο άρθρο!). Ήθελα να ρωτήσω, πώς αυτα τα δύο συμβαίνουν ταυτόχρονα; Υπήρξε κάποια μίξη γλώσσών όταν οι πρωτοαλβανοί κατεβηκαν προς την τωρινή Αλβανία και αναμίσθηκαν με τους εκεί κατοίκους ή το δωρικό υπόστρωμα ήταν στην Δακομυσική γλώσσα;
Γεια σου Γιώργο.
Είναι απλά τα πράγματα, η Αλβανική δεν διαθέτει δωρικό υπόστρωμα. Που διάβασες ότι η Αλβανική διαθέτει δωρικό υπόστρωμα;
«Γλωσσικό Υπόστρωμα» θα πει ότι μια γλώσσα διασώζει μέρος του λεξιλογίου μιας παλαιότερης γλώσσας που κατοικούσε στα ίδια μέρη.
Δεν έχω διαβάσει πουθενά ότι η Αλβανική διαθέτει κάποιο δωρικό (ή εν γένει ελληνικό) υπόστρωμα. Γενικώς πριν το 250 μ.Χ. η πρωτοαλβανική είχε αλληλεπιδράσει ελάχιστα με την Ελληνική γλώσσα (μια χούφτα 5-6 δανείων, όπως λ.χ. μηχανή > moqër) και, ενώ τα ελληνικά δάνεια αρχίζουν σιγά σιγά να αυξάνονται μετά το 250 μ.Χ., παραμένουν 20 φορές λιγότερα σε σχέση με τα αντίστοιχα λατινικά. Κατά το τέλος της πρωτοαλβανικής περιόδου η Αλβανική είχε απορροφήσει περίπου 30 ελληνικά δάνεια (τα 25 από τα οποία απαντούν και στην Ρουμανική), ενώ την ίδια στιγμή είχε απορροφήσει πάνω από 600 λατινικά δάνεια, με τους γλωσσολόγους να λένε πως αν οι Αβαρο-σλάβοι είχαν έρθει έναν αιώνα αργότερα απ΄όταν ήρθαν (διακόπτοντας τη Ρωμαϊκή επίδραση στην βαλκανική ενδοχώρα), τότε οι Αλβανοί ήταν πολύ πιθανόν να είχαν εκλατινιστεί πλήρως, όπως οι Ρουμάνοι και οι Βλάχοι.
από εκεί και μετά, στο απώτερο παρελθόν (δηλαδή κατά την περίοδο της άφιξης των ύστερων ΠΙΕ φύλων στα Βαλκάνια γύρω στο 2500 π.Χ.) οι Orel, Joseph και de Lamberterie πιστεύουν ότι οι πρόδρομοι της Ελληνικής, της Αρμενικής και της Αλβανικής είχαν στενές επαφές, σχηματίζοντας μερικά ισόγλωσσα (λ.χ. η μεσοπαθητική φωνή σε *-mai).
Ισως τότε η σωστή εκφορά αυτού που λέω είναι οτι ενα παλαιότερο υπόστρωμα της αλβανικής έχει δωρικά δάνεια σωστά; Αρα η διαδικασία αυτή έλαβε χώρα πρίν την κάθοδό τους, εφόσον λές πως και η ρουμανική έχει τα ίδια σχεδόν δάνεια.
Η φράση που διάβασα και προφανώς μετέφερα λάθος έιναι απο το αρθρο της wikipedia “The earliest loanwords attested in Albanian come from Doric Greek,[16]”
https://en.wikipedia.org/wiki/Albanian_language#Linguistic_influences
Το πρώτο πράγμα που λες δεν έχει καμία λογική σημασία. Τι θα πει «ενα παλαιότερο υπόστρωμα της αλβανικής έχει δωρικά δάνεια;» Έχεις καταλάβει τι θα πει γλωσσικό υπόστρωμα;
Αυτό που λέει ο Huld στη Βικιπαίδεια για τα δωρικά δάνεια είναι πολύ αμφιλεγόμενο. Αλλά και ο huld δεν μιλάει για «υπόστρωμα», αλλά για λίγα [υποτιθέμενα] δωρικά δάνεια. Για τις ίδιες 5-6 λέξεις δηλαδή. Αν το ψάξεις περισσότερο θα δεις ότι ο Huld γράφει πως η αλβανική κληρονόμησε τον δωρικό τύπο μᾱχανᾱ αντί για τον αττικοϊωνικό μηχανή ή ότι το αλβανικό μήλο προέρχετια από το δωρικό μᾶλον και όχι από το λατινικό mālum ή το αττικοϊωνικό μῆλον. Και τα τρία όμως σενάρια mollë δίνουν στην αλβανική.
Αυτό όμως είναι εντελώς αυθαίρετο, επειδή τόσο η μηχανή όσο και η μᾱχανᾱ δίνουν άμφότερα moqër. Ο Orel λ.χ. παράγει το moqër από το αττικοϊωνικό μηχανή. Το ελληνικό η = ē εισήλθε στην πρώιμη πρωτοαλβανική και έγινε κανονικά ē>ā>o, όπως τα λατινικά implēre και ciēre έγιναν mbloj, qoj.
Τα πέντε ελληνικά δάνεια που μπήκαν στην Αλβανική πριν το 250 μ.Χ. δεν αποτελούν «υπόστρωμα». Για να έχει «υπόστρωμα» πρέπει να υπάρχουν καμιά κατοσταριά λέξεις. Aπό εκεί και μετά, μιας και ανέφερες την Ρουμανική, ούτε η Ρουμανική έχει δωρικά δάνεια.
Ορίστε ο Orel.
http://imgur.com/a/tm8IM
Μάλιστα, ενδιαφέρουσα απάντηση!Επίσης λυπάμαι για τη λάθος χρήση των όρων, είμαι ένας απλός θαυμαστής της γλωσσολογίας και της ετυμολογίας και δεν έχω κατάρτιση.
Μην ανησυχείς. Όλοι ακατάρτιστοι ξεκινάμε και στην πορεία μαθαίνουμε να κολυμπάμε. Άμα σου αρέσει κάτι, το μόνο που έχεις να κάνεις είναι να διαβάσεις.
Και ναι έχεις δίκαιο, στο [3:24] του βίντεο και εγώ άκουσα «άρον έναν» = «άλλον έναν».
Γεια σου smerdaleos.συγχαρητήρια για το σίτε σου.
Τα αρβανίτικα τοπωνύμια με κατάληξη σε -ζε
οπως: Γκρόπεζα, Λουτζεζα, Κοκορέτζεζα, ….κ.α…
έχουν ρίζα στην αλβανική η σε κάποια άλλη βαλκανική γλώσσα; Ευχαριστώ πολύ.
Γεια σου Digital.
Το αρβανίτικο τοπωνυμικό επίθημα σε -ζα (λ.χ. Βάρκιζα, Καλογρέζα, Αμυγδαλέζα και αυτά που ανέφερες) είναι το γνωστό αλβανικό υποκοριστικό επίθημα σε -zë (και το αντίστοιχο αρσενικό σε -ëz), λ.χ. zi = «μαύρος» με θηλυκό υποκοριστικό zezë, το οποίο ετυμολογικά σημαίνει κάτι σαν «μαυρούλα».
Το αλβανικό αυτό επίθημα ανάγεται στην πρωτο-αλβανική μορφή IE *-a/id-yā > PAlb *-dzā και απαντά με την ίδια υποκοριστική λειτουργία και στο υπόστρωμα της Ανατολικής Βαλκανικής Ρωμανικής (λ.χ. στα αλβανικά pupëzë, kokëzë αντιστοιχούν τα ρουμανικά pupăză και coacăză, και στις δύο γλώσσες οι δύο όροι σημαίνουν «τσαλαπετεινός» και «φραγκοστάφηλο» αντίστοιχα).
Τα μορφήματα *-id-/*-ad- πάνω στα οποία προστέθηκε το θηλυκό επίθημα *-yeh2 = *-yā για να προκύψει ο πρωτοαλβανικός τύπος *-dzā έχουν την ίδια ΙΕ καταγωγή με τα ελληνικά μορφήματα -ιδ-/-αδ- των όρων όπως βοῦς > βοϝ-ίδ-ιον > νεοελληνικό βό(ι)δι και λείβω > λιβ-άδ-ιον > λιβάδι.
Έχω περιγράψει την απάντηση των μορφημάτων *-id-/-ad- σε ελληνική και αλβανική (δλδ το -zë που συζητάμε) σε αυτήν εδώ την ανάρτηση.
Η αλβανική γλώσσα δηλαδή είναι μια δακομυσική γλώσσα πάνω σε εκλατινισμένο ιλλυρικό υπόστρωμα; Έχει επιβιώσει κανένα στοιχείο συντακτικό , γραμματικό ή λεξιλογικό από την ιλλυρική γλώσσα; Κάποια λέξη; Δεν έχω καταλάβει ακριβώς τι υποστηρίζεται τελευταίως από τους επιστήμονες. Κατήλθαν οι υποτιθέμενοι Δάκες στην αλβανική περιοχή και αναμείχθηκαν με εκλατινισμένους ιλλυριούς; Ή εκλατινισμένοι Δάκες κατέβηκαν και σχημάτισμαν το αλβανικό έθνος;
«Δεν έχω καταλάβει ακριβώς τι υποστηρίζεται τελευταίως από τους επιστήμονες.»
——
Guest καλημέρα.
Δεν υπάρχει κάτι καινούριο, η ουσία των πραγμάτων που λέγονται «τώρα» λεγόταν ήδη από το 1920, απλά κατά τα τελευταία 30 χρόνια ξεκαθάρισε λίγο καλύτερα το τοπίο.
Αν γνωρίζεις αγγλικά, παραθέτω παρακάτω 3 σελίδες από βιβλίο του 2107, ο Alexander Rusakov συνοψίζει τα λίγα που ξέρουμε για την καταγωγή των Αλβανών (που ζούσαν κατά την ύστερη αρχαιότητα):
1) Η πρωτοαλβανική γλώσσα δεν έχει θαλασσοναυσιπλοϊκή ορολογία (όλη αυτή η ορολογία στη σημερινή αλβανική είναι ελληνικά, λατινικά, σλαβικά, και τουρκικά δάνεια), κάτι που δείχνει ότι πριν αρχίσει η επαφή με την λατινική, οι ομιλητές της πρώιμης πρωτοαλβανικής δεν ήταν εξοικειωμένοι με τη θάλασσα, άρα δεν ζου΄σαν σε παράλιο μέρος.
Για να σου δώσω ένα παράδειγμα, η πρωτοαλβανική γλώσσα δεν έχει λέξη για το «κουπί», αλλά όπως και η Ουγρική γλώσσα δανείστηκε τον σλαβικό όρο «φτυάρι» και του έδωσε την επιπρόσθετη σημασία «κουπί», λόγω ομοιότητας σχήματος.
σλαβ. lopata = «φτυάρι» > αλβ. lopatë = «φτυάρι, κουπί», ουγγρικό lapát = «φτυάρι, κουπί», και ρουμανικό lopătar = «βαρκάρης» (κυριολεκτικά «κωπηλάτης»)
Σύγκρινε τώρα την περίπτωση της Ελληνικής, μιας γλώσσας που μιλιέται συνεχώς σε μια παράλια περιοχή, και τις οποίας οι ομιλητές ήταν διαρκώς και αδιάκοπα εξοικειωμένοι με τη θάλασσα. Η Σαπφώ σε ένα ποίημα αναφέρει τις λέξεις κώπη = κουπί και κύρτος/κύρτη (κλουβί για το ψάρεμα αστακών), ως την κληρονομιά που παρέλαβε ο ψαράς (γριπεύς) Πελαγών από τον ψαρά πατέρα του.
Οι λέξεις κώπα > κουπίον > κουπί και κύρτος > κιούρτος επιβίωσαν αδιάκοπα στην δημώδη ελληνική μέχρι σήμερα, ακριβώς επειδή ένας σημαντικός αριθμός ελληνοφώνων από τη Σαπφώ (7ος π.Χ. αιώνας) μέχρι σήμερα ήταν συνεχώς εξοικειωμένος με τη θάλασσα και τη ναυσιπλοϊα και χρησιμοποιούσε καθημερινά κουπί και κιούρτο.
2) Η πρωτοαλβανική χειρίστηκε τα αρχαία τοπωνύμια της σημερινής Αλβανίας ως δάνεια που χρονολογικά ανήκουν στην περίοδο μετά την επαφή με την λατινική. Αυτό δείχνει ότι τα τοπωνύμια Δυρράχιο και Σκόδρα εισήλθαν στη γλώσσα κατά την ύστερη αρχαιότητα (ειδικότερα το Δυρράχιο έγινε γνωστό στους Αλβανούς ως υστερολατινικό Durratso και όχι ως Δυρράχιον/Dyrrachium), αλλά είχαν εισέλθει πριν το 650 μ.Χ.
3) Είναι γλωσσολογικά αδιαμφισβήτητο ότι οι γλωσσικοί πρόγονοι των Αλβανών είχαν πολυαίωνη και στενή γλωσσική επαφή με τους ομιλητές της Ανατολικής Βαλκανικής Ρωμανικής (οι γλωσσικοί πρόγονοι των Βλάχων και των Ρουμάνων) και το πιθανότερο επίκεντρο αυτής της επαφής είναι η ενδοχώρα της Διοίκησης Δακίας: ο Rusakov παραθέτει ως πιθανά επίκεντρα της γλωσσικής επαφής την Δαρδανία (άποψη που ήδη διατύπωσε ο αλβανιστής το 1924 ο αλβανιστής Jokl) και το τρίγωνο Σκουπών/Σκοπίων-Ναϊσσού-Σερδικής/Σόφιας (άποψη που προτάθηκε ήδη το 1927 από τον Weigand).
Παραθέτω τις σελίδες του Rusakov όπου έχω βάλει κόκκινο αστερίσκο στα βασικά συμπεράσματα.
Τώρα για το αν οι πρόγονοι των Αλβανών ήταν υπερδουνάβιοι Δάκες που κατέβηκαν νωρίς νοτίως του Δούναβη (όπως λ.χ. οι 150.000 Transdanubiani Δακο-Γέτες που εγκαταστάθηκαν τον 1ο μ.Χ. αιώνα στη Μυσία σε δύο κύματα: 50.000 Γέτες στα χρόνια του Αυγούστου και 100.000 Transdanubiani στα χρόνια του Νέρωνα) ή Μυσοί που κατοικούσαν ανέκαθεν στην υποδουνάβια Άνω Μυσία (που εξελίχθηκε αργότερα στην ενδοχώρα της Διοίκησης Δακίας), αυτό δεν μπορεί να εξακριβωθεί.
Το μόνο σίγουρο είναι ψάχνουμε για μια γλωσσική ομάδα που κατά την ύστερη αρχαιότητα κατοικούσε στην βαλκανική ενδοχώρα μακριά από θάλασσα, η οποία πέτυχε το αξιοσημείωτο «κατόρθωμα» να δανείσει κτηνοτροφική ορολογία στους ομιλητές της ΑΒΡ, και θα σου εξηγήσω αμέσως τι εννοώ ως κατόρθωμα.
Ο Andre Du Nay στο βιβλίο του για την καταγωγή των Ρουμάνων, γράφει σε ένα σημείο ότι οι ποικιλίες της ΑΒΡ δάνεισαν σε όλη την κεντρική Ευρώπη κτηνοτροφική ορολογία, επειδή οι ομιλητές τους ήταν κατεξοχήν ποιμένες. Όλες οι βαλκανικές γλώσσες, η Τσεχική, η Σλοβανική, η Ουγγρική, η Ουκρανική κλπ, έχουν δανειστεί κτηνοτροφική ορολογία από τους ομιλητές της ΑΒΡ. Η μόνη γλώσσα που αντέστρεψε την ροή του δανεισμού και δάνεισε στην ΑΒΡ κτηνοτροφική ορολογία είναι η αλβανική, και αυτό το γεγονός δείχνει ότι υπήρχε μια εποχή που οι δύο γλωσσικές ομάδες συμβίωναν και οι γλωσσικοί πρόγνοι των Αλβανών ήταν πιο εξοικειωμένοι με την κτηονοτροφία, λ.χ. οι ομιλητές της ΑΒΡ ήταν εκλατινισμένοι πεδινοί που ασχολούνταν (και) με την γεωργία και οι πρωτοαλβανοί ήταν αναφομοίωτοι βοσκοί στα παραδίπλα βουνά.
Έτσι ενώ οι Τσεχο-σλοβάκοι δανείστηκαν τον ποιμενικό όρο «φλογέρα» από τους Ρουμάνους, ο ρουμανικός (και βλαχικός) όρος țarc = «πρόχειρο μαντρί για τα νεογνά των αιγοπροβάτων» είναι ο πρωτοαλβανικός όρος *tsarka (ο πρόγονος του αλβ. thark με τηνίδια ακριβώς σημασία).
Το ρουμανικό τυρί brânză (η πρέντζα που λέμε στα ελληνικά) περιγράφεται ως εξαγόμενο προϊόν σε έγγραφο από το λιμάνι της Ραγούσας του 14ου ως caseum vlachiscum = «βλαχικό τυρί».
Το τυρί αυτό παραδοσιακά γίνεται σε σακί από στομάχι ζώου (εκεί γίνεται η ζύμωση) εξού και η παλιά ρουμανική παροιμία brânză bună în burduf de câine = «η καλή η πρέντζα γίνεται σε στομαχόσακο σκύλου».
Αυτή η παροιμία περιέχει δύο υποστρωματικές λέξεις της ΑΒΡ που σχετίζονται με/προέρχονται από την Αλβανική:
1. το θέμα του τυρωνυμίου σχετίζεται με τον αλβανικό όρο brëndës = εντόσθια (επειδή γίνεται σε στομάχι ζώου), που με τη σειρά του είναι παράγωγο του αλβανικού επιρρήματος brenda = «εντός» (λ.χ. εντός > έντερο/εντόσθιο). Γράφει ο Orel:
2. ο όρος burduh/burduf = «στομαχόσακος, δερμάτινος σάκος» σχετίζεται με τον αλβανικό όρο burdhë = «σάκος».
Οι Σλοβάκοι λ.χ. δανείστηκαν τον όρο «πρέντζα» από τους Ρουμάνους.
Επομένως, για να μην πολυλογώ, οι πρόγονοι των Αλβανών ήταν ένας λαός που:
1) πριν την εισαγωγή των λατινικών δανείων δεν ήταν εξοικειωμένος με τη θάλασσα (έλλειψη αυθεντικής αλβανικής θαλασσοναυσιπλοϊκής ορολογίας) και, συνεπώς, κατοικούσε στην βαλκανική ενδοχώρα.
2) εκεί που κατοικούσε είχε στενή και πολυαίωνη επαφή με τους ομιλητές της Ανατολικής Βαλκανικής Ρωμανικής (ΑΒΡ, πρόγονοι Βλάχων και Ρουμάνων).
3) Υπήρχε μια περίοδος όπου οι ομιλητές της ΑΒΡ ήταν ήδη λατινόφωνοι αλλά δεν είχαν γίνει ακόμα par excellence ποιμένες (ήταν λ.χ. πεδινοί γεωργοί ή ασκούσαν μεικτή οικονομία) και οι πλησιέστεροί τους par excellence ποιμένες ήταν οι γλωσσικοί πρόγονοι των Αλβανών (μάλλον κατοικούσαν ως αναφομοίωτοι/ μη εκλατινισμένοι γηγενείς στα παραδίπλα βουνά).
Η κατάσταση άλλαξε με τον ερχομό των Αβαρο-Σλάβων και την κατάλυση της ρωμαϊκής παρουσίας στην Βαλκανική ενδοχώρα, όταν οι ομιλητές της ΑΒΡ αναγκάστηκαν να πάρουν τα βουνά και να γίνουν και αυτοί par excellence ποιμένες και, μάλιστα, οι πιο par excellence ποιμένες της κεντρικής Ευρώπης και, την ίδια περίοδο, οι πρόγονοι των Αλβανών ωθήθηκαν δυτικά στα όρη της σημερινής Αλβανίας, όπου εμφανίζονται τον 11ο αιώνα ως «Αρβανίτες = κάτοικοι Αρβάνου».
Γεια σου Σμερδαλεε. Δηλαδη κατα την κρατουσα αποψη οι πρωτοαλβανοφωνοι ως ποιμενικα φυλα της βαλκανικης δανεισαν στους εκλατινισθεντες βλαχους πεδινους ποιμενικη ορολογια. Ειχα διαβασει στο wikipedia οτι η ρουμανικη και η αλβανικη εχουν 160 κοινες-ομοιες λεξεις . Και επειδη οι περισσοτερες δεν ειναι ποιμενικες θα μπορουσε να τις ειχε ηδη η ρουμανικη απο ενα δακικο υποστρωμα και να μη τις δανειστηκε απο την αλβανικη. Ηταν διαφωτιστικο το γεγονος που ανεφερες περι λατινικης προφορας παλαιοτερων τοπωνυμιων που υποδεικνυει υστερη(μΧ) μετακινηση των αλβανοφωνων στην περιοχη. Ομως η αλβανικη δεν ειναι λατινικη γλωσσα. Πως γινεται λοιπον να προφερει με λατινικο τροπο τα τοπωνυμια. Ειναι ημιλατινικη γλωσσα(?) . Υποστηριζεται πως οι αβαροσλαβικες μεταναστευσεις διεκοψαν τον πληρη εκλατινισμο των αλβανοφωνων αποθωντας τους στην περιοχη της σημερινης αλβανιας. Φαινεται λογικο αν αναλογιστουμε πως μεταξυ της Αλβανιας και της Ρουμανιας παρεμβαλονται σλαβικα εθνη. Επειδη εχω ρουμανους φιλους και ειμαι συνηθισμενος στην ακοη της ρουμανικης γλωσσας , οταν ακουω στην τηλεοραση ή στο youtube την αλβανικη γλωσσα μου μοιαζει παρα πολυ με τα ρουμανικα. Προσωπικα μου μοιαζει και αρκετα με λατινικη γλωσσα οταν την ακουω. Σε τι ποσοστο εχει λατινικο λεξιλογιο σε τι ποσοστο αλλογλωσσα δανεια και σε τι ποσοστο παλαιοβαλκανικες λεξεις; Εχει παλαιοβαλκανικο λεξιλογικο κορμο; Θα ηθελα να σε ρωτησω για την αποψη σου και για τους Ιλλυριους( μου χες πει παλαιοτερα πως ετοιμαζεις αρθρακι για το θεμα) και συγκεκριμενα επειδη εχεις πει στο παρελθον οτι ο ορος “ιλλυρικος λαος ” ή ” ιλλυρικη γλωσσα” ειναι νεφελωδης , συγκεκριμενα στην ιστορια καταγραφεται μια κρατικη οργανωση , ενα βασιλειο αν θες , με επικεφαλης την Ιλλυριηδα βασιλισσα Τευτα η οποια ηταν πρωταγωνιστρια στους ιλλυρικους πολεμους με την ρωμη. Αυτοι οι ιλλυριοι ομιλουσαν μια συγκεκριμενη γλωσσα. Τελος να σε ρωτησω για τους Παιονες. Απο τους περισσοτερους επιστημονες αν και δεν υπαρχουν αδιασειστα στοιχεια θεωρειται ή πιθανολογείται ως φρυγικο εθνος. Τι γνωμη εχεις για την αποψη του Irwin L. Merker οτι η παιονικη ειναι διαλεκτος της ελληνικης γλωσσας; Διαβασα στο διαδικτυο 30 σελιδες απο ενα βιβλιο του, οπου αυτο το υποστηριζει με τα μεχρι τωρα δεδομενα βασει των τοπωνυμιων που αποδιδονται στην παιονικη και βασει των ονοματων των βασιλεων που κυβερνησαν την παιονια πριν την μακεδονικη κατακτηση και σε συνδυασμο με την απουσια ελληνικων αποικιων στην περιοχη , με αποτελεσμα να αποκλειει ετσι το ενδεχομενο εξελληνισμου. Σου ευχομαι καλη χρονια και να συνεχισεις να εντρυφεις στην γλωσσολογια.
Γεια σου Αλεξ, θα σου απαντήσω αναλυτικά αύριο μόλις βρω διαθέσιμο χρόνο.
Άλεξ σου εύχομαι επίσης καλή χρονιά με υγεία και ό,τι ποθείς.
Λοιπόν θα προσπαθήσω να απαντήσω στα ερωτήματά σου με τη σειρά. Αν τύχει και αφήσω κανένα αναπάντητο πες το μου.
1) Σχέση Αλβανικής και ΑΒΡ υποστρώματος. Όταν διαβάζεις κάπου ότι η Ρουμανική έχει δακικό υπόστρωμα, να ξέρεις ότι η πηγή που διαβάζεις ακολουθεί το ρουμανικό ιδεολόγημα της αυτοχθονίας στην Δακία. Η Ρουμανική (και η Βλαχική) προέρχονται από την Ανατολική Βαλκανική Ρωμανική (ΑΒΡ), η οποία μιλιόταν νοτίως του Δούναβη. Επομένως, το υπόστρωμα της ΑΒΡ είναι απίθανο να είναι δακικό. Αν πρέπει να του δώσουμε ένα γεωγραφικό τίτλο, θα πρέπει να το πούμε «Μυσικό» (δλδ προέρχεται από τις «Βεσσικές» ποικιλίες της Άνω και Κάτω Μυσίας). Το θέμα που πρέπει να εξηγήσουμε είναι γιατί αυτό το «μυσικό» υποστρωματικό λεξιλόγιο έχει τέτοια ομοιότητα με το αλβανικό λεξιλόγιο.
Υπάρχουν όροι που μπορούν να εξηγηθούν μόνο ως πρωτοαλβανικά δάνεια στην ΑΒΡ και υπάρχουν όροι που μπορούν να εξηγηθούν ως στενοί συγγενείς των αντίστοιχων αλβανικών όρων, οι οποίοι προέρχονται από μια συγγενική της πρωτοαλβανικής διάλεκτο/ποικιλία που δεν ακολούθησε όμως όλες τις τυπικές πρωτοαλβανικές εξελίξεις.
Παράδειγμα όρων που αναγκαστικά πρέπει να εξηγηθούν ως δάνεια από την πρωτοαλβανική είναι οι ρουμανικοί όροι moș = «γέρος» (λ.χ. αλβαν. moshë = «ηλικία») και cioară = «κοράκι» (λ.χ. αλβανικό sorrë). Οι όροι αυτοί εισήλθαν στην ΑΒΡ αφού υπέστησαν τυπικές πρωτοαλβανικές τροπές (ā>ο, kwē>tšο, rn>rr). Οι όροι αυτοί είναι «οριζόντιος» δανεισμός, δλδ δανεισμός μεταξύ διακριτών και σύγχρονων γλωσσικών ομάδων.
Αντίθετα, άλλοι όροι φαίνεται να αποτελούν παραδείγματα «κάθετου» δανεισμού. Δλδ προέρχονται από την γλώσσα που οι ομιλητές της ΑΒΡ μιλούσαν πριν εκλατινιστούν, ο οποίοι διατηρήθηκαν στην επιχώρια δημώδη λατινική που πρέκυψε και οι οποίοι δεν δείχνουν τις αναμενόμενες εξελίξεις της πρωτοαλβανικής, δλδ δεν προέρχοντια από τη γραμμή που οδήγησε στην ύστερη πρωτοαλβανική, αλλά από μια παάλληλη συγγενή της. Τέτοιοι όροι λ.χ. είναι αυτοί που αποδίδουν το πρώιμο πρωτοαλβανικό /ā/ ως /α/, ενώ η ύστερη πρωτοαλβανική το έτρεψε σε /ā/>ο, λ.χ. αλβανικά rosë, modhull, αλλά ρουμανικά rață, mazăre.
2) Για τα αρχαία τοπωνύμια της Αλβανίας που παρέλαβε η Αλβανική δεν είπα (ούτε οι πηγές που παρέθεσα λένε) για «λατινική προφορά», αλλά για σύγχρονο με τα λατινικά δάνεια δανεισμό. Δλδ αν το τοπωνύμιο Σκόδρα είχε εισέλθει στην Αλβανική πριν από την επαφή με την Λατινική, θα έπρεπε να είχε γίνει *Skodra > *Hadhër (*sk>ks>h και *o>a). Ο αλβανικός τύπος Shkodër δείχνει τη μεταγενέστερη εξέλιξη sk>shk που βρίσκουμε στα λατινικά δάνεια της αλβανικής (λ.χ. scala > shkallë), επομένως το ιλλυρικό τοπωνύμιο Σκόδρα εισήλθε στην Αλβανική την ίδια πάνω κάτω περίοδο με τα λατινικά δάνεια (κάποια στιγμή από τον 1ο μ.Χ. αιώνα και έπειτα).
Αντίστοιχα το τοπωνύμιο Δυρράχιον/Dyrrachium εισήλθε στην Αλβανική ως προστριβοποιημένο υστερολατινικό Durratso > Durrës. Αυτό σημαίνει ότι το τοπωνύμιο Δυρράχιο εισήλθε στην Αλβανική κάποια στιγμή μετά το 400 μ.Χ. και δεν ανήκει στα πάμπολλα πρωιμότερα λατινικά δάνεια που δεν δείχνουν την υστερολατιινκή προστριβοποίηση (λ.χ. facies > facia > faqë, commercium > kumerq, ericius > uriq/iriq κλπ). Αυτά τα δάνεια εισήλθαν στη γλώσσα πριν το 400 μ.Χ. και γι’αυτό έχουν /kj/ = q και όχι /s/ στη σημερινή Αλβανική.
3) Για τη μοίρα της Αλβανικής δες αυτή την ανάρτηση εδώ. Παραθέτω τις ομιλίες δύο μελετητών της Αλβανικής που εκτιμούν ότι η αλβανική γλίτωσε τον πλήρη εκλατινισμό «στο παρά πέντε»: αν ο ερχομός των Αβαρο-Σλάβων είχε καθυστερήσει έναν αιώνα και η ρωμαϊκή επίδραση στην αλβανική συνέχιζε για έναν ακόμα αιώνα, είναι πιθανό οι ομιλητές της ύστερης προωτοαλβανικής θα είχαν εκλατινιστεί πλήρως όπως λ.χ. οι Βλάχοι, οι Ρουμάνοι και οι ομιλητές της Δαλματικής ρωμανικής.
Ο ένας από τους δύο μελετητές εκτιμά το ποσοστό λατινικών δανείων της ύστερης πρωτοαλβανικής στο 40% του βασικού λεξιλογίου, ενώ ο Vladimir Orel γράφει ότι η Αλβανική αναδιοργάνωσε τα ουδέτερά της κατά το «αμφιγενικό» (ambigeneric) μοντέλο της Ιταλο-Βαλκανικής ρωμανικής: αρσενικά στον ενικό και θηλυκά στον πληθυντικό, λ.χ. το παράδειγμα λατ. ovum = «αβγό» > ιταλικό l’uovo (αρσ. ενικός), αλλά le uova (θηλ. πληθυντικός).
Δες εδώ:
Comparatively, Romanian neuter is a combination of the other two genders. More specifically, in Romanian, neuter nouns behave in the singular as masculine nouns and in the plural as feminine nouns
Και δες τι γράφει ο Orel εδώ (σλδ 223):
Under the influence of East Balkan Romance (= Ανατολική Βαλκανική Ρωμανική, ΑΒΡ), Late Proto-Albanian developed a new grammatical (syntactic) category – neuter of substantives. These nouns, whose singulars were masculine but plurals were feminine, absorbed the old Indo-European neuters.
4) Οι Ιλλυριοί. Το μπέρδεμα με τους Ιλλυριούς είναι η διάκριση μεταξύ της εθνογλωσσικής ομάδας (αυτοί που οι αρχαίες πηγές μας λένε ρητά ότι μιλούσαν Ιλλυρικά) και τους πληθυσμούς που δεν ήταν ιλλυρόφωνοι, αλλά θεωρούνταν «Ιλλυριοί» κατά τη ρωμαϊκή περίοδο επειδή κατοικούσαν στην περιοχή που οι Ρωμαίοι βάφτισαν το 11 π.Χ. ως «Ιλλυρικό/Illyricum». Η λατινική γλώσσα διακρίνει τους δεύτερους γεωδιοικητούς «Ιλλυριούς» ως «Ιλλυρικιανούς» (Illyriciani). Αντίθετα, η ελληνόφωνη ιστοριογραφία της ρωμαϊκής περιόδου, συνεχίζει να χρησιμοποιεί τον προβληματικό όρο «Ιλλυριοί», λόγω αρχαΐζουσας προσκόλλησης στην αρχαία ορολογία.
Ήδη από το 3ο π.Χ. αιώνα, υπάρχουν πηγές που μας λένε ότι οι τωόντι Ιλλυριοί (οι Illyrii proprie dicti του Πλινίου) κατοικούσαν μόνο στη νότια «Ιλλυρία» (βόρεια Αλβανία και Μαυροβούνιο). Αυτοί οι τωόντι Ιλλυριοί της βόρειας Αλβανίας και του Μαυροβουνίου είναι οι μόνοι πληθυσμοί της ευρύτερης «Ιλλυρίας», για τους οποίους οι αρχαίες πηγές μας λένε ρητά ότι μιλούσαν την Ιλλυρική γλώσσα, ενώ δεν υπάρχει καμία πηγή που να μας λέει ότι οι «Ιλλυριοί» της Δαλματίας και της Παννονίας μιλούσαν την ίδια μ’αυτούς ιλλυρική γλώσσα.
Το πρόβλημα που προέκυψε με την μελέτη της “ιλλυρικής” γλώσσας είναι ότι βασίστηκε στην υπόθεση ότι οι Δαλματοί και οι Παννόνιοι ήταν ομόγλωσσοι με τους τωόντι Ιλλυρίους του νότου. Έτσι ό,τι έχει ειπωθεί για την «ιλλυρική» γλώσσα προέρχεται από την Δαλματία και την Παννονία (που δεν ξέρουμε αν ήταν ιλλυρόφωνες περιοχές) και όχι από την περιοχή των τωόντι Ιλλυριών (Βόρεια Αλβανία και Μαυροβούνιο).
Όπως γράφει ο Matzinger σε ένα σχετικά πρόσφατο άρθρο του που παρέθεσα στις αναρτήσεις για τους Παννονίους, αυτό που επείγει στην ιλλυρολογία, είναι η εκ νέου μελέτη του γλωσσολογικού υλικού μόνο από την περιοχή των τωόντι ιλλυριών, ώστε να εξακριβώσουμε πρώτα τα φωνολογικά χαρακτηριστικά της γλώσσας που οι αρχαίοι θεωρούσαν ρητά ως ιλλυρική.
5) Παίονες.
Για την γλώσσα των Παιόνων, ό,τι κι αν σου πω θα είναι εντελώς υποθετικό και άκρως αβέβαιο. Δυστυχώς γι’αυτή τη γλώσσα το μόνο που ξέρουμε είναι ότι έδωσε γρήγορα τη θέση της στην Ελληνική.
Αν ψάξεις τη βιβλιογραφία θα βρείς όλα τα δυνατά σενάρια: άλλοι την περιγράφουν ως «ιλλυρική», άλλοι ως «θρακική», άλλοι ως «φρυγική» (ή συγγενή της φρυγικής) ενώ, όπως είπες και εσύ, κάποιοι υπέθεσαν ότι μπορεί να ήταν και απομονωμένη ελληνική διάλεκτος.
Όλα αυτά δυστυχώς είναι εντελώς αβάσιμες υποθέσεις, αν και έχει ενδιαφέρον ότι ο Στράβων φαίνεται να κατανοούσε τους Παίονες ως συγγενείς των Φρυγών (μπορεί να είχε δίκαιο, αλλα΄μπορεί να είχε και άδικο).
τουκρικά / τουρκικά
ήτνα / ήταν
ζου’σαν / ζούσαν
κοπηλάτης / κωπηλάτης
Transadanubiani / Transdanubiani
εκαλατινισμένοι / εκλατινισμένοι
Υγ. Σχόλια σαν αυτό θα έπρεπε να τα κάνεις ξεχωριστές αναρτήσεις.
Ιήτη, ετέθησαν κι αυτά.
Για το Υγ: το βάζω στα σχέδια για τις προσεχείς αναρτήσεις.
Γεια σου Σμερδαλε,υπαρχει μια θεωρια στο wikipedia που λεει οτι η αλβανικη γλωσσα θεωρείται ότι έχει εξελιχθεί από μια από τις παλαιοβαλκανικές γλώσσες της αρχαιότητας,αυτο ειναι αληθεια; Επισης υπαρχει μια θεωρια οτι οι αλβανοι προερχονται απο μια περιοχη του Καυκασου αλλα καπου διαβασα οτι αυτη η θεωρεια δεν υποστιριζεται ακαδημαίκα και θεωρειτε πεπαλαιωμένη θεωρία επισης το λεει και στο wikipedia :https://en.wikipedia.org/wiki/Origin_of_the_Albanians
Γεια σου Ορέστη.
Η Αλβανική γλώσσα προφανώς κατάγεται από κάποια παλαιοβαλκανική γλώσσα (αυτό είναι βέβαιο, πιο αβέβαιο είναι ποια ακριβώς παλαιοβαλκανική γλώσσα είναι ο πρόγονος της Αλβανικής, αλλά το πιθανότερο σενάριο είναι μια γλώσσα της Άνω Μυσίας) και οι σημερινοί Αλβανοί των Βαλκανίων δεν έχουν καμία σχέση με τους Αλβανούς του Καυκάσου.
Η Τεύτα δεν ήταν βασίλισσα των Ιλλυριών(πρόγονοι των σημερινών Αλβανών) και πολεμούσε στη θάλασσα τους Ρωμαίους? Γιατί δεν ήταν ναυτικός λαός εννοώ πως είχαν σχέση με την θάλασσα . Άλλωστε ονομάζουν Det την θάλασσα που παραπέμπει στο πανάρχαιο ελληνικό (πελασγικό θα έλεγα εγώ) Θετ -ις Οι πανάρχαιοι Έλληνες ονομάζαν την θάλασσα Θετις Ακόμα μία απόδειξη της πανάρχαιας καταγωγής των Αλβανών στην περιοχή αυτήν των Βαλκανίων !Αβαορσλάβοι κατήλθαν στην Βαλκανικλη αλλά δεν σημαίνει ότι φυλετικά και πολιτισμικά επικράτησαν γιατί με τις εισβολές που έχουμε υποστεί και εμείς σημαίνει ότι δεν είμαστε Έλληνες ! Αρα δεν σημαίνει ότι οι Αλβανοί είναι απόγονοι αυτών (τουλάχιστον όλοι) όπως και οι Έλληνες ειδικά αυτοί που μας ήρθαν από την μικρά ασία δεν έιναι όλοι Έλληνες αλλά μιγάδες Έλληνες αλλα και αλλοεθνείς όπως για παράδειγμα συροχαλδαίοι Λαζοι που είναι οι πόντιοι μπραφαλήδες τουρκόφωνοι πόντιοι που ηρθαν στην Ελλάδα . Με λίγα λόγια και εμείς έχουμε τις επιμειξίες μας ως λαός!Σε ευχαριστώ για την φιλοξενία στην ιστοσελίδα σας
Η Τεύτα δεν ήταν βασίλισσα των Ιλλυριών(πρόγονοι των σημερινών Αλβανών) και πολεμούσε στη θάλασσα τους Ρωμαίους? Γιατί δεν ήταν ναυτικός λαός εννοώ πως είχαν σχέση με την θάλασσα .
—
Μα οι αρχαίοι Ιλλυριοί ήταν ναυτικός λαός. Οι πρόγονοι των Αλβανών ΔΕΝ ήταν ναυτικός λαός, γι΄αυτό και όλο το θαλάσσιο και ναυσιπλοϊκό λεξιλόγιο της Αλβανικής είναι ξένα δάνεια (λατινικά/ρωμανικά, ελληνικά, σλαβικά και τουρκικά).
Για πες μου σε παρακαλώ τους αλβανικούς όρους για «κουπί», «βάρκα» και «πλοίο»;
Για να μην ψάχνεις άδικα, οι πρόγονοι των Αλβανών είχαν τέτοια εξοικείωση με το «κουπί» ως έννοια, ώστε δανείστηκαν το σλαβικό όρο lopata = «φτυάρι» και του έδωσαν την σημασία «κουπί», όπως έκαναν και οι Ούγγροι και οι Ρουμάνοι (lopătar = βαρκάρης), λαοί που όπως και οι Αλβανοί δεν είχαν καμία εξοικείωση με θάλασσα.
Αντίθετα με τους προγόνους των Αλβανών, οι αρχαίοι Ιλλυριοί της Τεύτας, ως ξακουστοί ναυτικοί και πειρατές, σίγουρα είχαν δικούς τους όρους για «κουπί», «βάρκα» και «πλοίο», γιατί ασκούσαν περιατεία με τις περίφημες κωπήλατες ιλλυρικές λέμβους οι οποίες, εξαιτίας του μικρού τους βάρους και των μεγάλο αριθμό κωπηλατών (ως και 50), μπορούσαν να κινηθούν ταχύτερα κόντρα στον άνεμο τόσο από τα εμπορικά πλοία τα οποία λήστευαν όσο και από τα βαρύτερα πολεμικά πλοία που τις κυνηγούσαν. Οι Ιλλυριοί της Τεύτας σίγουρα δεν περίμεναν να έρθουν οι Σλάβοι το 600 μ.Χ. ώστε να δανειστούν το σλαβικό «φτυάρι» και να το επαναβαφτίσουν «κουπί».
Συμπλήρωμα::
Theodorieus, όταν με το καλό και με την ησυχία σου ανοίξεις κάποιο ετυμολογικό λεξικό της Αλβανικής, θα δεις ότι η πρωτοαλβανική μορφή του σημερινού όρου det = «θάλασσα» είναι *deubeta = «βάθος, βαθιά νερά» και είναι ο ακριβής ΙΕ συγγενής του αγγλικού depth = «βάθος» (πρωτογερμανικό *diupiþō).
To πρωτοαλβανικό deubeta έγινε det, ακριβώς όπως (και όταν) τα λατινικά δάνεια caballus, cubitum έγιναν kalë και kut αντίστοιχα (εξαιτίας του λεγόμενου ρυθμικού κανόνα της Αλβανικής, λ.χ. λατ. medicus > *mjeδikë > αλβ. mjek).
Αδελφέ, 3 μικρές παρατηρήσεις γιατί υπάρχει σύγχυση :
1) Οι τουρκόφωνοι Πόντιοι Μπαφραλήδες του Δυτικού Πόντου δεν είναι “Συροχαλδαίοι Λαζοί” , αλλά τουρκόφωνοι Ρωμιοί ( Έλληνες ).
2) Οι Λαζοί είναι ένα καυκασιανό έθνος, συγγενικό των Γεωργιανών, των Κιρκασίων και λοιπών καυκασιανών εθνών της καυκασιανής οικογένειας γλωσσών. Στην Τουρκία είναι μουσουλμάνοι και στην Γεωργία χριστιανοί. Με τον όρο “Λαζοί” για τους Ποντίους εννοούνται οι Ανατολικοί Πόντιοι και με τον όρο “λαζική” για την γλώσσα τους εννοείται η ελληνική διάλεκτος που μιλούν. Σε αντίθεση με τους Δυτικούς Πόντιους, οι Ανατολικοί είναι ελληνόφωνοι.
3) Συροχαλδαίοι ή Ασσυροχαλδαίοι ή Ασσύριοι ή Χαλδαίοι είναι ένα σημιτικό ( αραμαϊκό ) έθνος της Μέσης Ανατολής. Είναι νεστοριανοί ( “Ασσύριοι” ) ή Ουνίτες Νεστοριανοί ( “Χαλδαίοι” ). Μιλούν αραμαϊκή γλώσσα που ονομάζεται ασσυριακή ή νέο – συριακή.
Καλησπέρα Σμερδαλέε, υπάρχει αυτός ο κύριος που έκανε ενα βιντεο στο youtube που μπορεί να αφορά το post αυτό.
Γεια σου Γιώργο.
Δεν νομίζω πως έχει κάποια σχέση το συγκεκριμένο βίντεο με το θέμα της ανάρτησής μου «Η Αλβανική Γλώσσα» που είναι η ιστορική φωνολογία της αλβανικής γλωσσας από την ΠΙΕ στην Πρωτο-Αλβανική και από την Πρωτο-Αλβανική στην Αλβανική (Τοσκική ή/και Γκεγκική).
Αν κατάλαβα καλά, το βίντεο προσπαθεί να δείξει κάτι (τι ακριβώς; ) για την καταγωγή των Αλβανών.
Από τα λίγα που είδα στα πεταχτά, ο δημιουργός του βίντεο δείχνει τα σύγχρονα ελληνικά δάνεια της σύγχρονης αλβανικής γλώσσας, τα οποία όμως δεν παρέχουν καμία απολύτως πληροφορία για το θέμα της καταγωγής των Αλβανών και της συγγένειας των προγόνων των Αλβανών (όποιοι κι αν ήταν αυτοί) και των αρχαίων Ελλήνων.
Λ.χ. στο [00:11:13] που έβαλα τυχαία το βίντεο, είδα στη λίστα το απώτερης ελληνικής καταγωγής ιταλικό δάνειο aforizma.
Σε τι ακριβώς μας βοηθάει στην διαλεύκανση του «μυστηρίου» της καταγωγής των Αλβανών, η ύπαρξη ενός ελληνογενούς όρου που εισήλθε στην Αλβανική από την Ιταλική;
Μήπως τα σύγχρονα ιαπωνικά δάνεια της σύγχρονης Ελληνικής γλώσσας (λ.χ. χαρακίρι) μας λένε κάτι για την απώτερη καταγωγή των Ελλήνων;
Ή μήπως έχουμε κάποια στενή ιστορική και προϊστορική συγγένεια με τους σημερινούς αγγλοσάξονες (και λοιπούς ανά τον κόσμο) επειδή χρησιμοποιούν τους ιατρικούς ελληνογενείς όρους carcinoma = καρκίνωμα,osteosarcoma = οστεοσάρκωμα, hepatic = ηπατικός, encephalic = εγκεφαλικός, artery = αρτηρία, phlebitis = φλεβίτις/φλεβίτιδα, amyotrophy = αμυοτροφία, hemianopsia = ημιανοψία κλπ;
Η αλβανική και η ρουμανική μοιράζονται ένα κοινό λεξιλόγιο από 200 περίπου λέξεις μη ετυμολογίσιμες. Επίσης απ’ όσο γνωρίζω οι περισσότερες λέξεις στην αλβανική που αφορούν τη θάλασσα είναι λατινικής προέλευσης, γεγονός που δείχνει ότι η αρχική κοιτίδα των Αλβανών ήταν βουνά.
Στον αλβανικό κλάδο, ανήκουν και τα αρβανίτικα και τα αμπερές της Ιταλίας ,στην τοσκική διάλεκτο της οποίας μάλιστα έχουν διατηρήσει αρχαϊκά στοιχεία.
https://www.lingetscript.com/2010/10/blog-post_18.html
Ναι σε όλα εκτός από αυτό: «από 200 περίπου λέξεις μη ετυμολογίσιμες»
Οι κοινές υποστρωματικές λέξεις είναι περίπου 70 και οι περισσότερες από αυτές είναι ετυμολογήσιμες (ΙΕ και, κατά κανόνα, πρωτοαλβανικές).
Ρίξε μια ματιά εδώ που παραθέτω μερικές ετυμολογήσεις.
Πρόκειται για πρωτοαλβανικές λέξεις ή για υπόστρωμα; Για τις θεωρίες του Βούλγαρου Γκεόργκιεβ τί άποψη έχεις;
Ξεκάθαρα πρωτοαλβανικοί όροι που εισήλθαν ως υποστρωματικά δάνεια στην Κοινή Ανατολική Βαλκανική Ρωμανική (ΚΑΒΡ που είναι ρωμανική γλώσσα).
Ο όρος «υπόστρωμα» έχει νόημα μόνο για την ΚΑΒΡ: δηλώνει την γλώσσα που μιλούσαν οι ομιλητές της ΚΑΒΡ πριν λατινοφωνήσουν και με την οποία η πρώιμη ΚΑΒΡ ήταν σε στενή καθημερινή επαφή.
Όπως η κελτική γαλατική είναι το υπόστρωμα της (ρωμανικής/λατινογενούς) γαλλικής, έτσι συμβαίνει με την πρωτοαλβανική και την ΚΑΒΡ.
Σε ποια απ΄όλες τις θεωρίες του Γκεόργκιεφ (και πάνω σε ποιο θέμα) αναφέρεσαι; Αν εννοείς για την θεωρία του ότι η αλβανική συνεχίζει μια δακομυσική ποικιλία, είναι σίγουρα μία από τις πιθανότερες θεωρίες.
Ναι ,γι’αυτή τη θεωρία λέω. Για την δακική γλώσσα τί γνωρίζεις,με λίγα λόγια.
Λοιπόν, με λίγα λόγια: η Δακική, η «Μυσική» (δλδ η «Βεσσική» της Άνω και Κάτω Μυσίας) και η Θρακική μάλλον δημιουργούσαν ένα γλωσσικό συνεχές, όπως λ.χ. οι σλαβικές, ρωμανικές και γερμανικές γλώσσες. Δεν έχει λυθεί το ερώτημα αν η Δακο-Μυσική και η τωόντι Θρακική (νοτίως του Αίμου και ανατολικά του Στρυμόνα) ήταν διάλεκτοι της ίδιας γλώσσας ή συγγενικές αλλά διακριτές γλώσσες. Ο Georgiev πίστευε το δεύτερο, επειδή κατά την γνώμη του η Δακο-Μυσική φωνολογία δείχνει εξελίξεις που δεν εμφανίζονται στην τωόντι Θρακική. Εγώ ρέπω προς την άποψη του Georgiev περί ιδιαίτερης δακομυσικής φωνολογίας.
Όσον αφορά την γεωγραφική έκταση και τα όρια των δύο αυτών ποικιλιών, ο χώρος όπου μιλιόταν η Δακομυσική χαρακτηρίζεται από τα τοπωνύμια σε -dava, ενώ ο χώρος όπου μιλιόταν η τωόντι θρακική χαρακτηρίζεται από τοπωνύμια σε -βρία, -διζα, -πάρα.
Οι ανατολικότεροι δακόφωνοι ήταν γνωστοί με το ιδιαίτερο εθνώνυμο Γέτες (Γέται, Getae) και ο Στράβων ισχυρίζεται ότι οι Γέτες ήταν ομόγλωσσοι τόσο με τους Δάκες (οι δυτικοί τους γείτονες) όσο και με τους «Θράκες» νοτίως του Κάτω Δούναβη (εννοεί τους Βέσσους της Κάτω Μυσίας τους οποίους και σε άλλο χωρίο προσδιορίζει ως «Θράκες»).
Σύμφωνα με τις πηγές της εποχής, οι Ρωμαίοι τον 1ο μ.Χ. αιώνα μετεγκατέστησαν τουλάχιστον 150.000 Γέτες/Transdanubiani στην Άνω και Κάτω Μυσία και, σύμφωνα με τον Δίωνα Κάσσιο, τους Δάκες που εγκαταστάθηκαν στην Μυσία στην εποχή του (3ος μ.Χ. αι.) πλέον τους αποκαλούσαν «Μυσούς» όλοι εκτός από τους γηγενείς κατοίκους της περιοχής (οι γηγενείς Βέσσοι της Μυσίας).
Οι τελευταίοι δακόφωνοι που αναφέρονται βορείως του Δούναβη ήταν οι Κάρποι (στα ανατολικά Καρπάθια) που τον 3ο αιώνα περιγράφονται ως ένα από τα πολλά βάρβαρ φύλα που τον 3ο αιώνα έκαναν επιδρομές στο ρωμαϊκό έδαφος. Τελικά, όμως, εξαιτίας της πίεσης των Γότθων, οι Κάρποι ζήτησαν από τους Ρωμαίους να τους επιτρέψουν να εγκατασταθούν νοτίως τους Δούναβη σε ρωμαϊκό έδαφος, όπυο τελικά εγκαταστάθηκαν σε πολλαπλά κύματα κατά την περίοδο 280-310. Οι περισσότεροι Κάρποι εγκαταστάθηκαν στην Παννονία, αλλά ο Αμμιανός Μαρκελλίνος αναφέρει και ένα «Καρποχώρι» (vicus Carporum) κοντά στο Κάρσιον (σημ. Hârșova) του κάτω Δούναβη.
Από μια γρήγορη ματιά που έριξα στις ετυμολογίσεις, η λέξη brîndză υπάρχει σε όλες τις σλαβικές γλώσσες και σημαίνει αρνίσιο τυρί
Ναι αλλά στις σλαβικές γλώσσες εισήλθε ως βλαχικό δάνειο.
Η ΑΒΡ είναι ο κύριος δανειστής ποιμενικού λεξιλογίου όλης της κεντροανατολικής Ευρώπης.
Μίλησες για τη δακομυσική φωνολογία.Εκτός από τα τοπωνύμια δεν έχω κάτι άλλο υπ’όψιν μου. Και απ’ όσο γνωρίζω τα στοιχεία που έχουμε για τη δακομυσική είναι μετρημένα στα δάχτυλα. Κάποιες δακικές λέξεις από ρωμαϊκές πηγές. Μπορείς να παραθέσεις κάποιες λέξεις ή πηγές;
Δες το κεφάλαιο του Vladimir Georgiev για την Δακική (Δακομυσική) γλώσσα στο παρακάτω βιβλίο:
Introduction to the History of the Indo-European Languages (1981)
Και το κεφάλαιο του Edgar C. Polomé για την Δακομυσική (και Θρακική) γλώσσα στο CAH 3.1:
Τα περισσότερα τοπωνύμια και φυλωνύμια είναι από το κεφάλαιο της Γεωγραφίας του Κλαυδίου Πτολεμαίου για την Δακία (και άνω και Κάτω Μυσία). Εδώ (σ. 177) αρχίζει το κεφάλαιο του Πτολεμαίου για την Δακία (εδώ ένα σχετικό κεφάλαιο του Dan Dana). Ο Διοσκουρίδης από την άλλη κατέγραψε πολλά «Δακικά» φυτωνύμια.
Εδώ θα βρεις ανθρωπωνύμια Δακών που περιγράφονται ρητά ως Δάκες και βρέθηκαν στα ορυχεία του Mons Claudianus της Αιγύπτου.
Τώρα αν θέλεις ετυμολογήσεις:
1) *dheh1-weh2 > EPDac *dēwā = «οικισμός, πόλη» > Dac. -dāwā = -δαύα (εδώ βλέπεις την τροπή ē>ā)
2) Ο ποταμός Κρίσος είναι «Μαύρος»: IE *kwers-, μηδενόβαθμο *kwr.s-os > Dac Krisa/Κρίσος (το συλλαβικό ένηχο *r. > ri, όπως λ.χ. στο αλβ. *tr.m- > trim «λεβέντης, παλλικάρι»)
3) Giridava (Άνω Μυσία) και Ziridava (Δακία): *gwr.H-i- «βουνό, δάσος» (λ.χ. σλαβ. gora): EPDac *gwiri- > Dac džiri- (εδώ βλέπεις την ουράνωση των χειλοϋπερωικών πριν από πρόσθια φωνήεντα /i/,/e/, /y/, λ.χ. IE *penkwe > PAlb *pentše > αλβ. pesë και αλβ. djeg αλλά *en-dhogwh-ey- > *endagwy– > *endedž– > αλβ. ndez
Δες και όσες δακικές ετυμολογίες του Duridanov έχω παραθέσει εδώ και εδώ.
Μια που αρχίσαμε να μιλάμε για δακικά και θρακικά, μήπως η θρακική ήταν πολύ πιο νότια εξαπλωμένη στο παρελθόν; Μου κάνει εντύπωση ο ποταμός ‘Αχελώος’ .Μήπως σχετίζεται με το θρακικό ‘άχελ’, νερό;
Το θρακικό «αχελ» = «νερό» που το βρήκες;
Δεν υπάρχει κάποια γλωσσική ένδειξη ότι η θρακική μιλιόταν ποτέ νοτίως του Ολύμπου. Η παράδοση θέλει τους Πίερες Θράκες να κατοικούν στην κάτω Πιερία πριν τους διώξουν οι Μακεδόνες (γι΄αυτό η Μεθώνη της Πιερίας έμεινε γνωστή ως η Μεθώνη της Θράκης), αλλά η μακρά πλειοψηφία των αρχαίων τοπωνύμιων της Πιερίας είναι ελληνικά.
Ο Όμηρος στην Ιλιάδα αρχίζει να μιλάει για «Θράκες» από τον Αξιό και ανατολικά. Αλλά μερικά μη ελληνικά τοπωνύμια της Μακεδονίας δυτικά του Αξιού μπορούν να εξηγηθούν από την Θρακική (λ.χ. Στρυμόνιον το παλιό όνομα της Μίεζας, η Κέλλη («πηγή» στα θρακικά, απαντά ως β΄ συνθ. σε 3-4 θρακικά τοπωνύμια, λ.χ. Σαλδοκέλ(λ)α, Σουρακέλ(λ)α κλπ).
Και να το πω ακόμα πιο μακριά ,έχω διαβάσει ότι υπάρχουν ενδείξεις ότι η λουβική μιλιόταν στον ελλαδικό χώρο (βλ.Παρνασσός) και τα νησιά (μινωική Κρήτη) πριν τα ελληνικά.Ισχύει κάτι τέτοιο;
Φυσικά ισχύει. βλ. εδώ.
Τα τοπωνύμια Γόρτυν (Κρήτη) και Γόρτυς/Γόρτυν (Αρκαδίας) μάλλον περιέχουν τον λουβικό όρο gurta «ακρόπολις».
https://www.palaeolexicon.com/Languages/Index
Δεν ξέρω τις πηγές τους και την εγκυρότητα αυτού του ιστότοπου.
Δεν υπάρχει τίποτε το θρακικό στο υδρωνύμιο Αχελώος.
Αν θες θρακικούς όρους για «νερό» υπάρχει η Σαλμ-υδ-ησσός (*salm- *ud-/wodr. «αλμυρόν ύδωρ») και η Αξιούπα/Αξιούπολις = «Μαυρονέρι» (*n.-ksey- + up-el-).
Μιας και μιλάμε για θρακικά «νερά», παραθέτω και δύο όρους που περιέχουν το θρακικό μόρφημα *bal- «βάλτος», παρόμοιο με το σλαβικό *bolto > blato (IE *bholH-)
1) Δίβαλτον/Dibaltum = ΙΕ *dwi-bholΗ-to- > Δεβελτός (βρίσκεται ανάμεσα σε δύο βαλτώδεις λίμνες)
2) Ο σημερινός ποταμός Vidbol της Βουλγαρίας. Κατά τον Duridanov, οι Σλάβοι το παρέλαβαν ως θρακ. *Vidu-bal- > PSlv *Vidŭ-bolŭ > βουλγ. Vidbol
Ο Duridanov συνέκρινε τον υποθετικό θρακικό τύπο *Vidu-bal- (που πιστεύει πως βρήκαν οι Σλάβοι) με παρόμοια βαλτικά υδρωνύμια (λ.χ. λιθ. Vidubalė) που σημαίνουν «διάβαλτος, που διασχίζει το έλος», ΙΕ *weydh-u- + *bholH-
Και Άξινος Πόντος η Μαύρη θάλασσα κατά τον Γκεόργκιεβ πάλι αν δεν κάνω λάθος.
Ο Άξεινος πόντος μάλλον είναι interpretatio graeca ενός θρακικού ή ιρανικού επιθέτου που αντιχτοιχεί στο «Μαύρη θάλασσα».
Είναι το ίδιο IE *n.-ksey- > Ἀξι- «μαύρος, σκούρος, θολός» που υπάρχει στον Αξιό και την Αξιόπα/Αξιούπολη = Cerna Voda.
Και μιας και μιλάμε για τις δακικές ετυμολογήσεις του Georgiev, παραθέτω την πρότασή του για το δακικό ανθρωπωνύμιο Βυρεβίστας/Βοιρεβίστας (θρυλικός Γέτης βασιλιάς που έκανε το βασίλειο του στην μεγάλη δύναμη της περιοχής).
Κατά τον Georgiev σημαίνει «άνδρας με μπέσα, μπεσαλής» και αντιστοιχεί στο ελληνικό όνομα Πίστ-ανδρος.
Βυρε-βίστας με πρώτο συνθετικό έναν όρο παρόμοιο του αλβανικού burrë = «άνδρας» και δεύτερο συνθετικό τον συγγενή του ελληνικού *bhidh-tos > πιστός.
https://imgur.com/kKcE9IV
Το Οδησσός έχει σχέση με το νερό;
Βεβαίως. Είναι ο ίδιος όρος με το Σαλμ-υδ-ησσός. Ο Θρακικός τύπος είναι *Ud-ēt-yos > *Udētya > Udētsa > Udēssa. Ο Duridanov το αποδίδει ως *Ud-es-yo-.
BTW, βρήκα στον Duridanov και αυτό που μου είπες για τον Αχελώο, αλλά δεν με πείθει. Χρησιμοποιεί βυζαντινές πηγές που αποκαλούν την Αγχίαλο «Αχελώο» για να ισχυριστεί ότι το ελληνικό όνομα «Αγχίαλος» είναι interpretatio graeca ενός θρακικού υδρωνυμίου Αχελ-.
Δεν με πείθει.
Παραθέτω τις σελίδες:
https://imgur.com/uPeQZWZ
Αυτά που γράφεις εδώ είναι επικίνδυνα. Καταρρίπτουν τον σε εθνικό μύθο, ελληνικό και αλβανικό.
Στο διαδίκτυο κυκλοφορούν πολλοί ‘γλωσσολόγοι’ .Παίρνουν π.χ. μια πανάρχαια ελληνική λέξη και τη συγκρίνουν με μια νεοαλβανική και βγάζουν συμπεράσματα ακλόνητα.
Ένα ευτράπελο που διάβασα ήταν το αλβανικό ‘ilir’ ελεύθερος ως αδιάσειστη απόδειξη ότι οι Αλβανοί είναι απόγονοι των Ιλλυριών. Και η κούτση Μαρία με στοιχειώδεις γνώσεις αλβανικής ξέρει πρώτον ότι το επίθετο δεν είναι ilir αλλά i lirë,με το i χωριστά. Αυτό το i το παίρνουν όλα τα αλβανικά αρσενικά επίθετα. Και κατά δεύτερον η λέξη είναι λατινογενής liber- ελεύθερος.
Ένα ευτράπελο που διάβασα ήταν το αλβανικό ‘ilir’ ελεύθερος ως αδιάσειστη απόδειξη ότι οι Αλβανοί είναι απόγονοι των Ιλλυριών. Και η κούτση Μαρία με στοιχειώδεις γνώσεις αλβανικής ξέρει πρώτον ότι το επίθετο δεν είναι ilir αλλά i lirë, με το i χωριστά. Αυτό το i το παίρνουν όλα τα αλβανικά αρσενικά επίθετα. Και κατά δεύτερον η λέξη είναι λατινογενής liber- ελεύθερος.
—
Έτσι ακριβώς. Η διαφορά των καλικάτζαρων του διαδικτύου με άποψη και των γλωσσολόγων είναι ότι οι δεύτεροι σπούδασαν γλωσσολογία στο πανεπιστήμιο, όπου έμαθαν την γλωσσολογική μεθοδολογία (και θεωρία).
Το αλβανικό επίθετο (i) lirë είναι λατινικό δάνειο και κανονικότατη εξέλιξη του λατινικού επιθέτου līber. Το ίδιο συμβαίνει και με το ρήμα λατ. līber-āre > αλβ. lir-oj.
Αν προσέξεις, όλα τα λατινικά ρήματα σε -āre εισέρχονται ως δάνεια στην αλβανική στην κατηγορία των ρημάτων σε -oj (= PAlb. *-ā-nj-ō), λ.χ. λατ. dūrāre > duroj.
Από εκεί και μετά, η απώλεια του μεσοφωνηεντικού -b- στο liberus είναι όπως στο λατ. caballus > kalë και όπως στο λατ. medicus > *mjeδik > αλβ. mjek.
Αρκεί να ανοίξεις ένα σοβαρό ετυμολογικό λεξικό της αλβανικής και μαθαίνεις αμέσως την ετυμολογία των lirë και liroj.
Παραθέτω τον Matzinger:
https://imgur.com/mPIjTZC
logoroj / logori
Γεια σου, Ιήτα, πανόπτα κι ευχαριστώ! Ετέθη!
Γιατί έχουμε τόσες λίγες καταγραφές της αλβανικής μέχρι και τα μέσα του 19ου αι.; Υπάρχει κάποιος συγκεκριμένος λόγος που δεν γραφόταν;
Καλημέρα Steel.
Οι Γαλάτες εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Μικρασίας που ονομάστηκε Γαλατία στο πρώτο μισό του 3ου π.Χ. αιώνα και οι απόγονοί τους συνεχισαν να μιλάνε την γαλατική γλώσσα σχεδόν μέχρι το 400 μ.Χ., δλδ για περίπου 650 χρόνια, χωρίς όμως να την γράψουν πότε.
Το μόνο που βρίσκουμε καθ΄όλη αυτή την περίοδο στην Γαλατία είναι ελληνικές επιγραφές στις οποίες κάθε τόσο εμφανίζεται και ένα γαλατικό όνομα σε -ριξ (όπως λέμε Αστερίξ και Οβελίξ), λ.χ.:
Ἀλβίοριξ Ἀτεπόρειγος (αμφότερα γαλατικά ονόματα σε -ριξ), Ἀριστοκλῆς Ἀλ[βιόριγος (ο γιος έχει ελληνικό όνομα και ο πατέρας γαλατικό).
Γιατί πιστεύεις ότι σ΄όλα αυτά τα 650 χρόνια γαλατοφωνίας στη μικρασιατική Γαλατία δεν τους πέρασε ποτέ απ΄το μυαλό να γράψουν στην γαλατική τους γλώσσα;
Η απάντηση είναι γιατί οι Γαλάτες ουδέποτε έπλασαν τη δική τους αστική κουλτούρα. Συνέχισαν να χρησιμοποιούν προφορικά τη γαλατική τους γλώσσα σε χωριά που βρίσκονταν γύρω από ελληνοπρεπείς πόλεις, δλδ πόλεις στις οποίες η καθιερωμένη αστική προφορική και λόγια γραπτή γλώσσα ήταν η ελληνική.
Η γραφή χρειάζεται σε φορείς αστικής κουλτούρας και για να φτάσει ένας λαός σε σημείο να γράψει τη γλώσσα του πρέπει κάποια από τα μέλη του να γίνουν εγγράμματοι αστοί που για κάποιο «παράξενο» λόγο ενδιαφέρονται να γράψουν στην «ιδία» γλώσσα τους και όχι στην καθιερωμένη γραπτή γλώσσα της πόλης όπου ζούνε.
Ο ανατολικός Φράγκος Ραβανός Μαύρος (θ. 856) ήταν ο δάσκαλος του Ότφριδου που έγραψε το πρώτο εκτενές κείμενο σε Παλαιά Άνω Γερμανική. Σε ένα του γραπτό ο Ραβανός Μαύρος προσπαθεί να σπάσει το ταμπού που θέλει τις «βαρβαρικές» γλώσσες να μην γράφονται με την εξής επιχειρηματολογία:
1) «Βαρβαρικές» είναι όλες οι γλώσσες πέρα από τα ελληνικά και τα λατινικά
2) Οι αρχαίοι Εβραίοι μιλούσαν μια τέτοια «βαρβαρική» γλώσσα στην οποία όμως συνήθιζαν να γράφουν
3) Γιατί να μην ισχύει το ίδιο και με την lingua theotisca («Τευτονική» γλώσσα);
Θα βρεις την ανάλυση της επιχειρηματολογίας του Ραβανού Μαύρου για το σπάσιμο του ταμπού περί μη γραφής των «βαρβαρικών» γλωσσών στο παρακάτω κεφάλαιο:
Michiel Banniard, ‘Rhabanus Maurus and the vernacular languages’, σσ. 164-174 αυτού εδώ του τόμου.
Βέβαια τα Αλβανικά γράφτηκαν πολύ σποραδικά πριν αυτή τη περίοδο, μα όταν μπήκε η ιδέα του εθνικισμού στην χώρα ξεκίνησε μια αληθεινή τρέλα με τα αλφάβητα. Λόγω της θέσης της Αλβανίας μεταξύ τους χρήστης του Λατινκού, Ελληνικού, Κυριλλικού και Αραβικού αλφαβήτου ορισμένοι λόγιοι αποσκοπούσανε να φτιάξουνε πλήρως καινούργια συστήματα γραφής, με τα παλαιότερα Elbasan και Todhri στα μέσα του δέκα οκτώ αιώνα και Gjirokaster, Vellara και Vithkuqi στον επόμενο. Δεν ξέρω αν υπήρχε κάποιο παρόμοιο φαινόμενο να συγκριθεί στα άλλα μέρη της Ευρώπης. Πάντως αυτό μου θυμίζει το ωραίο παράδειγμα των πάμπολλων Αφρικανικών κρατών που μετά την αποαποικιοποίηση προσπαθούσαν να δημιουργήσουνε νέα αλφάβητα. Λόγω χάρη Adlam, για την γραφή της γλώσσας Φούλα (που χρησιμοποιείται σε πολλά μέρη της βορειοδυτικής Αφρικής), της οποίας η επίσημη ονομασία σημαίνει κυριολεκτικά “το αλφάβητο που προστατεύει τους ανθρώπους/λαούς απ’ την εξαφάνιση”. Καλά εξηγεί τον γενικό σκοπό τέτοιων προσπαθών.
Γεια σου, Επισκέπτη!
Καλημέρα!
Μάλλον η πρωτοαλβανική δεν διέθετε λέξη για την αφηρημένη έννοια ‘δάσος’ γιαυτό απορρόφησε την ρωμανική λατινική λέξη padūle > pyll, η οποία δεν είχε αρχικά την έννοια του δάσους. Στην αλβανική το δάσος ονομάζεται συχνά από το είδος του φυτού που ευδοκιμεί περισσότερο λ.χ. vgjeshtë από το vgjeni/vgjeri (pinus nigra), breshtë από *bredhshtë < bredh (pinus abies) με τα συλλογικά επιθήματα -isht/shtë. Το ίδιο συμβαίνει και με τον όρο δέντρο για το οποίο χρησιμοποιούσαν την έννοια dru. https://en.wiktionary.org/wiki/dru
Aπό κει και πέρα, βρίσκουμε σε διαλέκτους διάφορους όρους που παραπέμπουν σε δασική γεωγραφία λ.χ. https://en.wiktionary.org/wiki/gjaz%C3%AB
Καλημέρα, Jaçe!
To IE *sed- > αλβ. gjazë μου θύμισε ένα λατινικό δάνειο που η αλβανική συμμερίζεται με την ΑΒΡ:
Αμφότερες οι γλώσσες χρησιμοποίησαν τη λατινική μετοχή [*sed-tos >] sessus «καθισμένος» για τo «χαμηλό/πεδινό/επίπεδο έδαφος» (i.e. [solum] sessum «καθισμένο [έδαφος]»):
αλβ. shesh ~ ρουμ. șes ~ βλαχ. shes
Quiz: Γιατί στο sessu[m] > *sjesu > ΑΒΡ *șesu ΔΕΝ συνέβη η τυπική ΑΒΡ μεταφωνία septem > sjepte > sjeapte > sjapte > ΑΒΡ *șapte;;;
Γιατί η ΑΒΡ δεν εφαρμόζει την μεταφωνία του τονισμένου e πριν από u και i.
Έτσι, ωραίος!
sessum > *sjesu > ΑΒΡ *șesu, όπως nigru(m) > ΑΒΡ negru (αλλά septem > *sjeapte > *sjapte > ΑΒΡ șapte, όπως nigra > *negra > ΑΒΡ neagră)