Η πρωτοβλαχική (ΚΑΒΡ) γλώσσα

Στη σημερινή ανάρτηση θα περιγράψω την πρωτοβλαχική ή ΚΑΒΡ (Κοινή Ανατολική Βαλκανική Ρωμανική) γλώσσα, δηλαδή τις φωνολογικές και μορφοσυντακτικές εξελίξεις που μπορούν να αναχθούν στον κοινό πρόγονο των θυγατρικών ΑΒΡ ποικιλιών (Ρουμανική, Αρμανική, Ρεμενική, Μογλενίτικη και Ιστρορουμανική), ο οποίος μιλιόταν στην πρωτοβλαχική κοιτίδα κατά την περίοδο 500-700. Ο Carlo Tagliavini το 1972 χρησιμοποίησε τον όρο «πρωτορουμανική γλώσσα» (proto-Rumeno) για την ΚΑΒΡ, ο οποίος είναι παρωχημένος και ρουμανοκεντρικός. Όποιος μιλάει για «πρωτορουμανική» γλώσσα, αποδέχεται ότι οι όλες οι θυγατρικές ΑΒΡ ποικιλίες είναι «ρουμανικές» διάλεκτοι, κάτι που φυσικά δεν ισχύει, όπως εξηγούν οι γλωσσολόγοι Σταμάτης Μπέης (εδώ 14:18-16:40) και Victor Friedman (εδώ 18:00-28 : ‘if people think that what they speak is a language, then it’s a language’ και παρακάτω προσθέτει ότι οι διαφορές της Αρμανικής και της Ρουμανικής δείχνουν ότι η διάσπαση του κοινού τους προγόνου συνέβη σχεδόν 1000 χρόνια πριν: ‘a thousand years of difference’). Χρειαζόμαστε επομένως έναν ουδέτερο όρο για να περιγράψουμε τον κοινό πρόγονο και πιστεύω ότι οι όροι «πρωτοβλαχική» γλώσσα και «Κοινή ΑΒΡ» ταιριάζουν μια χαρά.

Αν επιχειρήσουμε να σχηματοποιήσουμε την φυλογενετική εξέλιξη των ρωμανικών/λατινογενών γλωσσών (βλ. την σειρά αναρτήσεων «Η διάσπαση της λατινικής στις ρωμανικές γλώσσες»), πρέπει πρώτα να μιλήσουμε για ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά της Δημώδους Λατινικής, κατόπιν πρέπει να περιγράψουμε την διάκριση μεταξύ Δυτικής (ή Γαλλο-Ιβηρικής) και Ανατολικής (ή Ιταλο-Βαλκανικής) ρωμανικής και τελικά να περιγράψουμε εκείνες τις πρωτοβλαχικές καινοτομίες που διαφοροποιούν την ΑΒΡ από την Ιταλική και την Δαλματική ρωμανική.

Α. Εξελίξεις πριν την Κοινή ΑΒΡ

Η ΑΒΡ ανήκει στην Ανατολική (Ιταλο-Βαλκανική) ρωμανική επειδή συμμετείχε στην τροπή /s/ > /y/ σε τελική θέση (λ.χ. λατ. nōs = «εμείς» > ιταλικό, δαλματικό και ΑΒΡ noi).

Η κατανόηση αυτής της εξέλιξης είναι απαραίτητη σε όποιον θέλει λ.χ. να καταλάβει γιατί ο πληθυντικός «λύκοι/νύχτες» είναι lobos/noches στην Ισπανική, αλλά lupi/notti στην Ιταλική και luchi/noptsî στην αρμανική (αντλώ τα παραδείγματα από την διάλεκτο του Μετσόβου, εδώ σλδ 144, 161):

λατ. αιτ. πληθ. nóctēs > ανατ. ρωμ. nóctej > nóctī > Ιταλικό notti και ΚΑΒΡ nóptsī 

Το άλλο χαρακτηριστικό της ΑΒΡ είναι η περιφερειακή της θέση ως προς την δυτική ηπειρωτική ρωμανική στο θέμα της μεγάλης φωνηεντικής συγχώνευσης. Στην ΑΒΡ (όπως και στην Σικελική, την Σαρδηνική και ορισμένες Ιταλικές τοπολαλιές) συνέβη η συγχώνευση i,ē>e (λ.χ. λατ. nigrum > ΑΒΡ negru), αλλά ΔΕΝ συνέβη η συγχώνευση u,ō > o (λ.χ. λατ. furca > Ιταλ. forca, αλλά ΑΒΡ furcă). Εδώ αξίζει να αναφερθούν οι σποραδικές απάντησεις «ανώμαλης» συγχώνευσης u>o στην ΑΒΡ. Ο Sextil Pușcariu αναφέρει από την ρουμανική τις παρακάτω περιπτώσεις:

λατ. autumnus > *automna > ΚΑΒΡ toamnă (ρουμαν. toamnă ~ αρμαν. toamnă)

λατ. rubeus > *robju > ρουμαν. roib

λατ. cufea > *cofia > ρουμαν. coif

λατ. muria > *moria > ρουμαν. (διαλ.) moare

Από την αρμανική, πέρα από τον προρρηθέντα όρο «φθινόπωρο», αναφέρω τον παρακάτω «ανώμαλο» όρο που βρήκα στο λεξικό του Φάνη Δασούλα (εδώ σλδ 166, αριστερή στήλη):

λατ. ulmus > μετσοβίτικο olmu = «φτελιά» (το βικιλεξικό δίνει για την αρμανική ulmu και για την ρουμανική ulm)

Η τροπή u>o απαντά σποραδικά στις λατινικές επιγραφές της Βαλκανικής, λ.χ. η παρακάτω από την Φιλιππούπολη λίγο μετά το 471 μ.Χ., στην οποία ο λατινικός όρος urbs = «πόλις» απαντά στην αφαιρετική πτώση ως orbe (= urbe) και ο Βασιλίσκος τιμάται ως gloria Romanis = «δόξα των Ρωμαίων»:

Ο Carlo Tagliavini παραθέτει με προσωπική επιφύλαξη το συμπέρασμα των Luzsensky και Galdi (που προέκυψε από εξέταση λατινικών επιγραφών) ότι η λατινική της Παννονίας δείχνει την δυτική εξέλιξη u>o. Το συμπέρασμα αυτό αντικρούστηκε από Ρουμάνους μελετητές. Η Αλβανική ενίοτε δείχνει «υβριδικά» χαρακτηριστικά στα λατινικά της δάνεια, λ.χ. tructa > troftë (με δυτική εξέλιξη u>o, αλλά ΑΒΡ ct>pt>ft).

Β. Εξελίξεις της ΚΑΒΡ

Ο Carlo Tagliavini περιγράφει τις εξής, πολλές από τις οποίες εξηγεί παραδεχόμενος πιθανή υποστρωματική επίδραση:

1. Οι τροπές στα συμφωνικά συμπλέγματα ct>pt και x (ks) > ps (στην δαλματική το φαινόμενο απαντά μόνον σποραδικά, λ.χ. coxa > copsa, αλλά noctem > nuot/nuat, pectinem > piacno):

λατ. coxa/noctem > ΚΑΒΡ coapsă/noapte

Θυμίζω εδώ την επιγραφή των αρχών του 1ου αιώνα από την Διονυσόπολη της Θράκης, όπου το τοπωνύμιο Ἀξιούπολις απαντά ως Ἀψιούπολις:

2. Επιτασσόμενο οριστικό άρθρο (λ.χ. fratrem ille > ρουμ. fratele = «ο αδελφός», homo ille > ρουμ. omul «ο άνθρωπος»). Αντίθετα, η Δαλματική γλώσσα είχε προτασσόμενο οριστικό άρθρο (λ.χ. δαλμ. el naum = ιταλ. il nome = ρουμ. numele = «το όνομα»), όπως η ελληνική και η ιταλική και το όνομα Lissa του νησιού Ίσσα (σημ. κροατικό Vis), που απαντά ήδη τον 7° μ.Χ. αιώνα, δείχνει πόσο παλιό ήταν το προτασσόμενο οριστικό άρθρο στην δημώδη λατινική της δαλματικής ακτής (illa Issa > L‘Issa > Lissa, όπως οι ελληνικές μεταναλύσεις τὸν οικοκύρη > το νοικοκύρη, την Ύδρα > τη Νύδρα):

Όσον αφορά την πιθανή δακοθρακική υποστρωματική επίδραση στο επιτασσόμενο οριστικό άρθρο της ΑΒΡ, ο Eric Hamp (‘The Oldest Albanian Syntagma’, BalkE 1982) πίστευε ότι το τοπωνύμιο Drobeta (το μέρος όπου ο Απολλόδωρος ο Δαμασκηνός έχτισε την γέφυρα του Τραϊανού στον Δούναβη για να εισβάλουν αδιακώλυτα τα ρωμαϊκά στρατεύματα στην Δακία του Δεκεβάλου) και ο ρουμανικός όρος druete = «σύνολο κομμένων κορμών δένδρων» ανάγονται στον πρωτοαλβανικό έναρθρο τύπο *druwā tā = «τα ξύλα». Οι εκλατινισμένοι Δακοθράκες διατήρησαν το επιτασσόμενο οριστικό άρθρο στην ΑΒΡ (homo ille > omul) και οι εκσλαβισμένοι Θρακο-Ρωμαίοι το διατήρησαν στην δημώδη σλαβική της βουλγαρικής αυτοκρατορίας (εξού και το βουλγαρικό/μακεδόνικο čovekăt/čovekot = «ο άνθρωπος»).

3. Περιφραστικός μέλλοντας με το ρήμα volō = «θέλω» (λ.χ. ρουμανικό voiu cînta = «θα τραγουδήσω»). Η Δαλματική κατά κανόνα διατήρησε τον παλιό λατινικό μέλλοντα (λατ. cantavero > δαλμ. cantuora).

4. Στο θέμα των υστερολατινικών υπερωικών ουρανώσεων (c,g πριν από i/e), οι θυγατρικές ΑΒΡ ποικιλίες δεν δείχνουν ομοιόμορφη συμπεριφορά και, συνεπώς, δεν ξέρουμε τι πρέπει να αναδομήσουμε για την ΚΑΒΡ. Η Ρουμανική δείχνει /k/>/tš/, /g/>/dž/ (η διάλεκτος του Μπανάτ δείχνει αποπροστριβοποίηση /tš/>/š/ και /dž/>/ž/) , η Αρμανική δείχνει /k/>/ts/, /g/>/dz/. Ο Προκόπιος τον 6ο αιώνα περιγράφει το ουρανωμένο τοπωνύμιο Mucianī Castellum («Μουκιανού Κάστρον») > Μουτζιανικάστελλον, αλλά δυστυχώς η ελληνική του γραφή δεν επιτρέπει την διάκριση /ts/,/tš/.

5. Η εξασθένιση (riduzione = ελάττωση) a>ă (schwa /ə/) σε άτονη θέση. Η ΑΒΡ συμμερίζεται αυτό το χαρακτηριστικό με την Αλβανική και την Βουλγαρική: λ.χ. ρουμ. căpușă ~ αλβ. këpushë, λατ. taliātūra > ΚΑΒΡ tălʲetură > ρουμαν. tăietură ~ αρμαν. tălʲetură (εδώ, σλδ 213 δεξιά στήλη). Αυτή η ελάττωση είναι χρήσιμη στην χρονολόγηση των μεσαιωνικών δανείων, λ.χ. η ρουμανική δανείστηκε τον όρο δάσκαλος > dáscăl νωρίτερα από τους όρους ανάγκη > anánghie και αγάλι/αγάλια > agále (οι τελευταίοι είναι δάνεια της φαναριώτικης περιόδου στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, δηλαδή μετά το 1700).

6. Το ιδιάζον φωνήεν /ɨ/ της ΑΒΡ (αποδίδεται γραπτά ως «â»/«î»): aN > ɨN. Στις θυγατρικές γλώσσες το /ɨ/ διατηρείται ή ακολουθεί περαιτέρω εξέλιξη (συνήθως σε schwa «ă» = /ə/). Είναι το θέμα που περιέγραψα στην ανάρτηση για το «τηγάνι». Ο Tagliavini παραθέτει τα παραδείγματα:

λατ. manus «χέρι» > ΚΑΒΡ *mɨnə > ρουμανικό mână, αρμανικό mînă (ο Φάνης για το Μέτσοβο δίνει mănă αλλά cîne, σλδ 76, 149), μογλενίτικο mǫnă και ιστρορουμανικό măre (συνέβη ρωτακισμός -n- > -r- σε μεσοφωνηεντική θέση, λ.χ. Rōmānus > Rumăr).

λατ. α΄ πληθ. ενεστ. –āmus > –ámu > ΚΑΒΡ *-ɨmu > ρουμαν. –ăm (λ.χ. λατ. cantámus > ρουμ. cântăm «τραγουδάμε»)

Η γνώση της τροπής αυτής είναι χρήσιμη για την χρονολόγηση των δανείων. Η ρουμανική δείχνει την τροπή MONO σε τέσσερα πρώιμα σλαβικά δάνεια. Στα υπόλοιπα (μεταγενέστερα) σλαβικά δάνεια το /a/ διατηρείται ατόφιο:

Πρώιμα σλαβικά δάνεια (μάλλον πριν τον 10° μ.Χ. αι.):

PSlv stanŭ > ρουμ. stână (και ελληνικό στάνη)

PSlv (?) *stopanŭ > ρουμ. stăpân ~ μογλ. stăpǫn

PSlv (?) *županŭ > ρουμ. jupân

PSlv *smetana > *smentana > ρουμ. smântână

Τα υπόλοιπα (μεταγενέστερα) σλαβικά δάνεια διατηρούν το /a/ ατόφιο:

PSlv *rana = «πληγή» > ρουμ. rană ~ αρμαν. (a)rană

7. Ρωτακισμός -L- > -R-. Το άλλο ιδιάζον χαρακτηριστικό της ΑΒΡ είναι ο ρωτακισμός του /L/ σε μεσοφωνηεντική θέση. Η τροπή αυτή ΔΕΝ απαντά στα σλαβικά δάνεια και αυτό δείχνει την αρχαιότητά της.

λατ. salem, sōlem, gula > ΚΑΒΡ sare, soare, gură > ρουμαν. sare, soare, gură ~ αρμαν. sare, soare (-i), gură κλπ

Αντίθετα, στα σλαβικά δάνεια το /L/ διατηρείται:

PSlv *bolĭ «πόνος» > ρουμαν. boală

PSlv *byvolŭ «βουβάλι» > ρουμαν. bivol

PSlv *kaliti > ρουμαν. a căli

Και αυτή η τροπή είναι χρήσιμη για την χρονολόγηση των δανείων της αρμανικής και την άφιξη των Βλάχων στην Ελλάδα. Οι Βλάχοι λ.χ. ήξεραν πριν την εισροή των σλαβικών δανείων στην γλώσσα τους την Θεσσαλονίκη (Sărună). Η πρώιμη/προσλαβική γνώση της Θεσσαλονίκης είναι αναμενόμενη για τους Βλάχους από την στιγμή που η πόλη εξελίχθηκε στην πρωτεύουσα του Ιλλυρικού τον 5° αιώνα (έδρα του υπάρχου του Ιλλυρικού μετά την ουννική κατάκτηση του Σιρμίου). Ο Θεοφάνης χαρακτηρίζει την Θεσσαλονίκη ως την «Μεγαλόπολη του Ιλλυρικού» (τῆς ἐν τῷ Ἰλλυρικῷ μεγαλοπόλεως Θεσσαλονίκης). Θα είχε ενδιαφέρον μια μελέτη για την βλαχικη προφορά των ελλαδικών τοπωνυμίων που περιέχουν μη ουρανωμένο -l- (δηλαδή όχι -ly-,-li-).

Ο ρωτακισμός του μεσοφωνηεντικού /L/ ΔΕΝ συμβαίνει στο ουρανωμένο /Lʲ/, που την ρουμανική εξελίσσεται σε /y/:

λατ. familia > αρμαν. fumealje ~ ρουμαν. femeie

λατ. taliō > αρμαν. talj(u) ~ ρουμαν. a tăia

8. Τα χειλοϋπερωικά. Τα χειλοϋπερωικά της λατινικής στην ΚΑΒΡ εξελίχθηκαν σε χειλικά πριν από /a/:

λατ. quattuor > ΚΑΒΡ patru

λατ. aqua > ΚΑΒΡ apă

λατ. quaresima > ΚΑΒΡ *păresimă

λατ. equa > ΚΑΒΡ *i(e)apă

λατ. lingua > ΚΑΒΡ limbă

9. Μεταφωνία. Ο Tagliavini την αποκαλεί «μεταφώνηση» (metafonesi). Πριν από /a/,/e/,/o/, αλλά όχι πριν από /i/,/u/, στα τονισμένα /e/,/o/ συμβαίνει η διφθογγοποίηση:

λατ. nigrum/nigram > VLat. negru/negra > ΚΑΒΡ negru/neagră

λατ. sēra > ΚΑΒΡ seară

ελλην. πέτρα > λατ. petra > ΚΑΒΡ *pj(ε)atră > ρουμαν. piatră ~ αρμαν. chiatră

λατ. porta > ΚΑΒΡ poartă

Το φαινόμενο απαντά στα αρχαιοελληνικά δάνεια της ΑΒΡ:

θήκη > λατ. thēca > ΚΑΒΡ teacă

πρόσφατος > ρουμαν. proaspăt

και στα μεσαιωνικά (της περιόδου περ. 800-1500) ελληνικά και σλαβικά δάνεια:

εἰκόνα > ρουμαν, και αρμαν. icoană (αν ήταν αρχαίο δάνειο [πριν το ~800 μ.Χ.] θα είχε γίνει **icună κατά το δρόμος > drum(u))

PSlv *bolĭ > ρουμαν. boală

Ένα πράγμα που πρέπει να θυμάστε είναι η επανατροπή (reversion) πριν από /e/ που συνέβη στην νεώτερη Ρουμανική και, σύμφωνα με κάποιον σχολιαστή του ιστολογίου, στην ρεμενική και την μογλενιτική. Η μεταφωνική δίφθογγος «ea» ξαναέγινε /e/ πριν από /e/, λ.χ. λατ. lēgem > παλαιά ρουμανική leage, αλλά νεότερη ρουμανική lege.

10. Φωνηεντική ανύψωση. Έχω αφιερώσει παλαιότερη ανάρτηση γι΄αυτήν την τροπή. Πρόκειται για τις τροπές  éN>íN και óN>úΝ στο παλαιότερο λεξιλόγιο (πριν από το ~1000 μ.Χ.):

λατ. montem > ΚΑΒΡ munte

λατ. bene > ΚΑΒΡ bine > ρουμαν. bine ~ αρμαν. ghine

Το φαινόμενο εμφανίζεται στα παλαιότερα ελληνικά δάνεια (αρχαία και πρώιμα μεσαιωνικά πριν τον 10° μ.Χ. αιώνα, λ.χ. δρόμος > drum(u)) και στα παλαιότερα σλαβικά δάνεια της ρουμανικής (λ.χ. PSlv *gręda > ρουμ. grindă, PSlv skǫpŭ > ρουμ. scump).

11. Ουράνωση τύπου «τσουκνίδας». Και αυτό το φαινόμενο το έχω περιγράψει σε παλαιότερες αναρτήσεις (λ.χ. εδώ, εδώ και εδώ). Πρόκειται για υποστρωματικό φαινόμενο που η ΑΒΡ πολύ πιθανόν κληρονόμησε από την Θρακική (λ.χ. Βενδῖς ~ Βενζῖς). Πρόκειται για την ουράνωση των t>ts, d>dz, s>ș πριν από μακρό /ī/, τόσο πρωτογενές όσο και δευτερογενές (στους αθέματους πληθυντικούς -ēs > -es > -ej > -ī, ύστερα από την τροπή -s>-j σε τελική θέση).

Στην λατινική, οι όροι nox = «νύχτα» και mors = «θάνατος» είχαν αιτιατική πληθυντικού noctēs, mortēs και δοτική ενικού noctī, mortī. Στην ΑΒΡ, λόγω της τροπής -ēs > -es > -ej > -ī, η αιτιατική πληθυντικού συνέπεσε ηχητικά με την δοτική ενικού σε *noptī, *mortī. Στις πτώσεις αυτές, το /t/ βρέθηκε πριν από μακρό /ī/ και, συνεπώς, ουρανώθηκε/προστριβοποιήθηκε σε /ts/:

ΚΑΒΡ noptsī, mortsī (λ.χ. ρουμαν. noapte = «νύχτα» > nopțile = «οι νύχτες», nopții = «της νυχτας, στην νύχτα»).

Παραθέτω τα παρακάτω πινακάκια αντιστοιχίσεων για να το θυμάστε:

Το ίδιο φαινόμενο βρίσκουμε στους όρους:

λατ. dīcō > ΚΑΒΡ *dzīcu > ρουμ. a zice ~ αρμαν. dzîcu (εδώ , σλδ 100, δεξιά στήλη)

λατ. sentīre > ΚΑΒΡ simtsīre > ρουμ. a simți ~ αρμαν. simtsire

12. Άλλες ουρανώσεις. Κάθε /t,d,s/ που βρέθηκε πριν από προκύψαν ημιφωνικό /j/ υπέστη ουράνωση:

λατ. terra > tjεrra > ΚΑΒΡ tjεară > tjară > tsară > ρουμ. țară ~ αρμαν. tsară

λατ. septem > sjεpte > ΚΑΒΡ sjεapte > sjapte > șapte

13. Η τροπή gn>mn. Το άλλο χαρακτηριστικό της ΚΑΒΡ είναι η τροπή gn>mn σε όρους όπως:

λατ. cognātus > ΚΑΒΡ cumnatu

λατ. lignum > ΚΑΒΡ lemnu

Αν έχω ξεχάσει κάτι, το συζητάμε στα σχόλια. Κλείνω την ανάρτηση παραθέτοντας τις σελίδες του Tagliavini για την πρωτοβλαχική/ΚΑΒΡ (στην δική του παρωχημένη (1972) ορολογία “Proto-Rumeno”):

Σταμάτησα στην σλδ 373, επειδή σε παλαιότερη ανάρτηση παρέθεσα τις σλδ 373-4 όπου ο Tagliavini συζητά το θέμα ης πρωτοβλαχικής/ΚΑΒΡ κοιτίδας.