Στην σημερινή προτελευταία ανάρτηση της σειράς αναρτήσεων για την καταγωγή των Βλάχων θα προσπαθήσω να αφορίσω την πρωτοβλαχική κοιτίδα με γλωσσολογικούς συλλογισμούς. Χρησιμοποιώ τον όρο «πρωτοβλαχική γλώσσα» για να δηλώσω την Κοινή ΑΒΡ (Ανατολική Βαλκανική Ρωμανική, Eastern Balkan Romance EBR), δηλαδή τον κοινό πρόγονο των σημερινών ποικιλιών της ΑΒΡ (Ρουμανική, Αρμανική, Ρεμενική, Μογλενίτικη, Ιστρορουμανική). Σε παλαιότερη ανάρτηση ανέφερα τι πιστεύει η πλειοψηφία των γλωσσολόγων για την πρωτοβλαχική κοιτίδα. Ας δούμε πως προκύπτει αυτό το συμπέρασμα, θέτοντας το ερώτημα:
Σε ποια μέρη των Βαλκανίων διαμορφώθηκε σταδιακά η Κοινή ΑΒΡ κατά την ύστερη αρχαιότητα (περ. 150-600);
Α. Συνοπτικός χάρτης
Παραθέτω έναν χάρτη του 6ου αιώνα του Ian Mladjov (από την αναθεωρημένη από τον Αντώνη Καλδέλλη έκδοση της αγγλικής μετάφρασης του H.B. Dewing των Πολέμων του Προκοπίου) όπου προσπάθησα να συγκεντρώσω τα γλωσσολογικά επιχειρήματα που θα παρουσιάσω:
Η κόκκινη γραμμή είναι η Γραμμή του Jireček την οποία -γενναιόδωρα- κατέβασα στο Δυρράχιο, ενώ ο ίδιος ο Jireček ξεκινούσε από την Λισσό. Νοτίως της γραμμής εκρωμαϊσμός σημαίνει μαθαίνω να μιλώ ελληνικά, βορείως της γραμμής εκρωμαϊσμός σημαίνει μαθαίνω να μιλώ λατινικά.
Η μπλε γραμμή αφορίζει τα ανατολικά όρια της Δαλματικής Ρωμανικής, δηλαδή της νεολατινικής/ρωμανικής γλώσσας που μιλούσε ο εκρωμαϊσμένος πληθυσμός της δαλματικής ακτής. Ο Vladimir Orel την χαρακτηρίζει Δυτική Βαλκανική Ρωμανική και είναι μια ρωμανική ποικιλία που διαφέρει αισθητά από της θυγατέρες της ΑΒΡ. Το υλικό που έχουμε για την Δαλματική γλώσσα προέρχεται κυρίως από την διάλεκτο της Ραγούζας/Ντουμπρόβνικ στο νότο και αυτήν του νησιού της Βέλιας (Veglia, αρχαίο όνομα Κύρικον/Curicum > Κροατ. Krk) στον βορρά. Οι δαλματόφωνοι πληθυσμοί είναι οι «Ῥωμᾶνοι» Δαλματοί που ο Πορφυρογέννητος αναφέρει τον 10° αιώνα να κατοικούν στην δαλματική ακτή από το Δυρράχιο και πάνω. Οι μεσαιωνικοί Σλάβοι τους αποκαλούσαν «Βλάχους» αλλά γλωσσικά δεν έχουν σχέση με τους Βλάχους που μιλάνε ποικιλίες της ΑΒΡ (Ρουμάνοι, Αρμάνοι, Ρεμένοι, Μογλενίτες, Ιστρορουμάνοι κλπ).
Παραθέτω τις σελίδες από το εγχειρίδιο ρωμανικής γλωσσολογίας του Carlo Tagliavini (6η έκδοση 1972, στην εποχή του ίσως το πιο διάσημο εγχειρίδιο ρωμανικής γλωσσολογίας) για τις δύο ποικιλίες της Δαλματικής γλώσσας (βόρεια/Βελιώτικη και νότια Ραγουζάνικη) για όποιον ενδιαφέρεται να κάνει συγκρίσεις με την ΑΒΡ. Εύκολα κάποιος καταλαβαίνει ότι, απρά τις σποραδικές ομοιότητες με την ΑΒΡ, η Δαλματική ακολούθησε τον δικό της ξεχωριστό δρόμο και δεν συμμετείχε στις περισσότερες καινοτομίες που συνδέουν τις ποικιλίες της ΑΒΡ.
Ο πράσινος κύκλος στον χάρτη είναι η κοιτίδα της Πρωτο-Αλβανικής. Όπως γράφει ο Tagliavini (σλδ 188) γι΄αυτήν την κοιτίδα (luogo di formazione della lingua Albanese):
Tutti gli studiosi ormai concordano nel ricercarlo in una zona più settentrionale di quella dell’ attuale Albania e abbastanza distante dal mare.
Μετάφραση: Όλοι οι μελετητές πλέον συμφωνούν ότι [η πρωτοαλβανική κοιτίδα] πρέπει να αναζητηθεί σε μια βορειότερη της σημερινής Αλβανίας περιοχή και αρκετά μακριά από την θάλασσα.
Ο ίδιος ο Tagliavini προτείνει χονδρικά την Δαρδανία. Πόσο βορειότερα της Αλβανίας πρέπει να ψάξουμε; Αν και δνε είναι το θέμα της παρούσας ανάρτησης, έχω προσθέσει στον χάρτη ένα πράσινο βελάκι στα ΒΔ της Βωνωνίας/Βιδινιίου όπου σημειώνω το παραδουνάβιο τοπωνύμιο Clevora. Σύμφωνα με τον Ιvan Duridanov (βλ. εδώ το #12: Η Clevora), το τοπωνύμιο αυτό ετυλομογείται ως *klew-ār(y)ā = «μέρος με σφενδάμια» (*klew- «σφενδάμι» [λ.χ. λιθ. klevas = «σφενδάμι»] και συλλογικό επίθημα *-ār- που στην Αλβανική αναμένεται να γίνει -or- λόγω της τροπής ā>o, λ.χ. *mātr- > motër, *skāp- > shkop κλπ).
Έχω σημειώσει στον χάρτη και το τρίγωνο Σκουπών/Σκοπίων-Ναϊσού/Νις-Σερδικής/Σόφιας, επειδή, όπως αναφέρει ο Alxander Rusakov (εδώ η βιβλιογραφική παραπομπή και εδώ το κεφάλαιό του: σλδ 557), σύμφωνα με τον Gustav Weigand, το τρίγωνο αυτό ήταν το επίκεντρο της αλληλεπίδρασης πρωτοαλβανών (στα δυτικά του) και πρωτοβλάχων (στα ανατολικά του).
Παραθέτω τις σελίδες του Tagliavini για την πρωτοαλβανική κοιτίδα και την πλούσια λατινική ορολογία που απορρόφησε η πρωτοαλβανική (αναφέρω επιλεκτικά το λατ. pāstūra > pastur-aticum > αλβ. pashtrak = «αποζημίωση για καταπάτηση βοσκοτοπιού», δείτε εδώ για το -aticum):
Το κόκκινο βέλος πάνω από την Ηράκλεια της Θράκης δηλώνει το λατινικό τοπωνύμιο Aquaeductus > Κηδοῦκτος, μέρος όπου το 823 οι Βούλγαροι του Ομουρτάγ (ως σύμμαχοι του Μιχαήλ Β΄) επιτέθηκαν στον Θωμά τον Σλάβο. Πρόσθεσα αυτό το λατινικό τοπωνύμιο για να δείξω πόσο αστείος και ανυπόστατος είναι ο ισχυρισμός εκείνων που πιστεύουν ότι οι Έλληνες λατινοφώνησαν και έγιναν Βλάχοι.
Είναι το λατινογενές τοπωνύμιο Aquaeductus > Κηδούκτος βλαχικό;
Όχι φυσικά. Αν ο όρος aquaeductus = «υδραγωγός» επιβίωνε στην βλαχική, θα είχε γίνει **apeduptu:
λατ. aqua/aquae «νερό/νερά» > ΚΑΒΡ apă/ape, λόγω της τυπικής τροπής qua > pa που χαρακτηρίζει την ΚΑΒΡ, λ.χ. λατ. quatτuor > ΚΑΒΡ patru, quadrāgēsima > quaresima «σαρακοστή» > ΚΑΒΡ *păresimă > ρουμαν. păresimi ~ αρμαν. p(ă)reasinj
και ΚΑΒΡ ct>pt, όπως στα noctem > noapte/noapti, lactem > lapte/lapti, factus > faptu κλπ.
Το τοπωνύμιο Κηδούκτος στην ιστορία του Σκυλίτση (κατὰ τὸν Κηδούκτου χῶρον):
Έχουν μείνει στον χάρτη τα μωβ νούμερα 1,2,3,4 που έχω σημειώσει στις παραδουνάβιες περιοχές, για τοπωνύμια της ύστερης αρχαιότητας που δείχνουν φωνολογικές εξελίξεις που είναι τυπικές της ΑΒΡ.
Β.1. Αξιούπολις ~ Αψιούπολις
Το αρχαίο όνομα της σημερινής Τσερναβόντα (Cernavodă = «Μαυρονέρι» σλαβιστί) ήταν Ἀξιούπολις και σήμαινε επίσης «Μαυρονέρι» στην εγχώρια (δακοθρακική) γλώσσα της Κάτω Μυσίας:
ΙΕ *n.-ksey- > a-ksi- «όχι λευκός/φωτεινός/διαυγής» + IE *upel- «ποταμάκι» > *A-ksi-upel- > Ἀξιούπολις
Για την ετυμολογία των θρακικών υδρωνυμίων Ἀξιός και Ἀξιούπολις, δείτε εδώ.
Ενώ ο Κλαύδιος Πτολεμαίος τον 2° αιώνα στην Γεωγραφία του περιγράφει την πόλη κανονικά με «ξ» (Ἀξιούπολις), σε μια εγχώρια επιγραφή από την Διονυσόπολη των αρχών του 1ου αιώνα, η πόλη περιγράφεται ως Ἀψιούπολις με «ψ».
Πτολεμαίος. Οι κάτοικοι της Μικράς Σκυθίας που κατοικούνε από την Αξιούπολη και κάτω (όπως ρέει ο Δούναβης), αποκαλούν τον ποταμό Ίστρο και όχι Δανούβιον:
Επιγραφή 1ου αιώνα από την Διονυσούπολη. Ἀψιούπολις:
Τι σημασία έχει η διτυπία Ἀξιούπολις ~ Ἀψιούπολις; Είναι παρόμοια με την διτυπία Crexa ~ Crepsa που δείχνει κατά την ύστερη αρχαιότητα το όνομα του σημερινού δαλματικού νησιού Cres:
Εκεί που εμφανίζεται η διτυπία Crexa ~ Crepsa, η δαλματική ρωμανική δείχνει την εξέλιξη (ks > ps): coxa > copsa
Εκεί που εμφανίζεται η διτυπία Ἀξιούπολις ~ Ἀψιούπολις, τι περιμένουμε να συμβεί στο λατινικό x;
λατ. coxa > ΚΑΒΡ coapsă (ρουμαν. coapsă ~ αρμαν. coapsă)
λατ. fraxinus > ΚΑΒΡ frapsinu > αρμαν. frapsin(u) ~ ρουμαν. frasin/frapsăn
Ανάμεσα στην ΚΑΒΡ και την Δαλματική βρισκόταν η πρωτο-Αλβανική, που δείχνει παρόμοια εξέλιξη:
λατ. coxa > αλβ. kofshë
ελλην. μέταξα > λατ. mataxa > VLat. *mantaxa > αλβ. mëndafsh
λατ. laxa (cutis) > αλβ. lafshë «λειρί, προγούλι, ακροποσθία»
Το συμπέρασμα είναι πως, ενώ βορείως της γραμμής του Jireček υπήρχε διάχυτη τάση της τροπής ks>ps (και, κατόπιν, δευτερογενούς απώλειας του /p/), νοτίως της γραμμής οι ελληνόφωνοι διατηρούσαν το «ξ» άθικτο:
μέταξα > μετάξιον > μετάξι
ξένος > ξένος
έξευρίσκω > ἐξεύρω > ξέρω
ξύλον > ξύλο
ὀξίδιον > ξίδι
Εδώ τα ερωτήματα γι΄αυτούς που προσπαθούν να βγάλουν τους Βλάχους «εκλατισμένους αυτόχθονες Έλληνες» είναι: υπάρχει κάποια ένδειξη στον ελληνόφωνο κόσμο της ύστερης αρχαιότητας των τροπών kt>pt και ks>ps που χαρακτηρίζουν την ΚΑΒΡ; Για ποιο λόγο ένας ελληνόφωνος που στα ελληνικά λέει νύκτα ~ νύχτα, Aquaeductus > Κηδοῦκτος, και coxus > κουτσός, θα έπρεπε να πει noapte και coapsă ΑΝ λατινοφωνούσε;
Β.2. Αρίνα, Γεμελλομούντες, Καλβομούντις
Σ΄αυτήν την ενότητα αναφέρω τρία λατινικά τοπωνύμια (Ἀρῖνα, Γεμελλομοῦντες, Καλβομοῦντις) από την βόρεια διοίκηση Θράκης που δείχνουν την φωνηεντική ανύψωση της ΑΒΡ σε τονισμένη θέση πριν από έρρινο σύμφωνο (n,m), λ.χ. λατ. montem > ΚΑΒΡ munte, λατ. arēna > ΚΑΒΡ arină. Έχω περιγράψει το θέμα σε παλαιότερη ανάρτηση.
Β.3. Κέβρος ~ Κιάμβρος
Και αυτό το θέμα το έχω περιγράψει σε παλαιότερη ανάρτηση. Ο ποταμός Κέβρος (σημερινός Τσίμπριτσα Βουλγαρίας) ήταν το σύνορο της Άνω και Κάτω Μυσίας και μετά ανήκε στην Διοίκηση Δακίας του Ιλλυρικού. Στην εκβολή του ποταμού στον Δούναβη υπήρχε λεγεωνικό στρατόπεδο που έφερε το όνομα του ποταμού (Cebrus). Ο ποταμός αναφέρεται από τον Προκόπιο ως Κέβρος, ενώ το λεγεωνικό στρατόπεδο αναφέρεται ως Cebrus στα Notitia Dignitatum (περ. 400 μ.Χ.).
[Προκόπιος, Περί Κτισμάτων, 4.628] καὶ μὴν καὶ ὀχυρώματα τοῦ ἐν Κεβρῷ τὰ καταπεπονηκότα θαυμασίως ὡς ἐπηνώρθωσε·
Notitia Dignitatum:
Ωστόσο, ο Πτολεμαίος τον 2° μ.Χ. αιώνα στην Γεωγραφία του αναφέρει 8 φορές τον ποταμό πάντοτε ως Κιάμβρο!
Γιατί άραγε;
Ο τύπος Κιάμβρος έχει δύο διαφορές από τον τύπο Κέβρος:
- Δείχνει έρρινη επένθεση b>mb κατά το στραβός > VLat. strambus > ρουμαν. strâmb, αρμαν. strîmbu (εδώ, σλδ 205), αλβ. shtremb/shtrembër
- Στη θέση του τονισμένου /e/ έχει την δίφθογγο /ja/. Γιατί;
Όποιος ξέρει κάτι από την ιστορική φωνολογία της ΑΒΡ εδώ πρέπει να υποψιαστεί την μεταφωνία της ΑΒΡ: τα τονισμένα /e/ και /o/ πριν από /e/,/a/,/o/ (αλλά όχι πριν από /u/ και /i/) γίνονται /ea/ και /oa/:
ελλην. πέτρα > λατ. pétra > VLat. pέtra > pjέtra > ΚΑΒΡ pjεatră ~ pjatră > ρουμαν. piatră ~ αρμαν. chiatră
Οι Μυσοί/Τριβαλλοί που κατοικούσαν γύρω από τον Κέβρο, έκαναν την ίδια μεταφωνία στο υδρωνύμιο:
μυσ. *kébra > keábră > kja(m)bră > Κιάμβρος
Γιατί αργότερα, αντίθετα από τον Πτολεμαίο, ο Προκόπιος και τα Notitia αναφέρουν τον ποταμό με /e/ (Κέβρος, Cebrus);
Γιατί όταν ο ποταμός πέρασε στην επιχώρια λατινική γλώσσα έγινε *Kebra > Cebrus και, όπως είναι γνωστό, η ΑΒΡ δεν εφαρμόζει την μεταφωνία της πριν από /u/ και /i/:
λατ. niger/nigrum > Vlat. *negru > ΑΒΡ negru, αλλά θηλυκό neagră
Οι εκλατινισμένοι απόγονοι των Μυσών έλεγαν τον ποταμό /Kjebru/ στο επιχω΄ριο λατιινκό τους ιδίωμα (και όχι /Kja(m)bră/ όπως οι πρόγονοί τους), όπως οι ομιλητές της ΑΒΕ λένε negru και
λατ. pectus > ΚΑΒΡ pjeptu > ρουμαν. piept ~ αρμαν. chiept(u)
Β.4. Florentiana > Flortin
Ενώ οι ελληνόφωνοι συνέχισαν να λένε χριστιανός, οι ομιλητές της ΑΒΡ δείχνουν τον τύπο λατ. christiánus > ΚΑΒΡ criștínu (ρουμαν. creștín ~ αρμαν. criștín(u)/creștín(u)). Γιατί;
Είναι ένα θέμα που το έχω περιγράψει σε παλαιότερες αναρτήσεις (#1 και #2). Η εξέλιξη αυτή σχετίζεται με τις παρακάτω:
λατ. taliātūra > ιταλικό tagliatura, αλλά ΑΒΡ tălʲetură (λ.χ. ρουμαν. tăietură ~ αρμαν. tălʲetură [εδώ, σλδ 213, αριστερή στήλη])
Μετά από το σύμφωνο που μπορεί να ουρανωθεί, το τονισμένο/μακρό jā/já τράπηκε σε /e/ ουρανώνοντας το προκείμενο σύμφωνο. Όταν όμως έπεται έρρινο σύμφωνο (n,m), τότε, όπως είναι αναμενόμενο για την ΑΒΡ, συνέβη φωνηεντική ανύψωση éN > íN κατά τα παραδείγματα:
λατ. glāndem > VLat. glʲande > ΑΒΡ glʲénde > glʲínde (ιταλικό ghianda, αλλά αρμαν. glʲindă ~ ρουμαν. ghindă)
λατ. christiánus > ΑΒΡ crișténu [ο τύπος αυτός εισήλθε στην αλβανική όπου έγινε τοσκ. kërshterë ~ γκεγκ. kërshtenë] > criștínu
Η φωνολογική εξέλιξη της ΑΒΡ στον όρο «χριστιανός» συνέβη και στο τοπωνύμιο Florentiána > Flortin στα ΒΔ της Βωνωνίας/Βιδινίου (Παραποτάμια Δακία) που αναφέρει ο Προκόπιος, το οποίο επιβίωσε ως την σύγχρονη εποχή.
[Προκόπιος, Περί Κτισμάτων, 4.4.4] Ἐν χώρᾳ Ἀκυενισίῳ, νέον μὲν Τιμαθοχιώμ. τὰ δὲ ἀνανεωθέντα· Πέτρες. Σκουλκόβουργο. Βινδιμίολα. Βραίολα. Ἀργανόκιλι. Καστελλόνοβο. Φλωρεντίανα. Ῥωμυλίανα. Σεπτέκασας. Ἀργένταρες. Αὐριλίανα. Γέμβερο. Κλέμαδες. Τουρρίβας. Γρίβο. Χάλαρο. Τζούτρατο. Μουτζίπαρα. Στένδας. Σκαρίπαρα. Ὀδρίουζο. Κιπίπενε. Τρασίανα. Πότες. Ἄμουλο. Σέτλοτες. Τιμακίολον. Μερίδιο. Μεριοπόντεδε. Τρεδετετιλίους. Βραίολα. Μώτρεσες. Βικάνοβο. Κουαρτίανα. Ἰουλιόβαλλαι. Πόντζας. Ζάνες.
Συμπέρασμα:
Όποιος ψάχνει για την πρωτοβλαχική κοιτίδα κατά την ύστερη αρχαιότητα, ας ρίξει μια προσεκτικότερη και σοβαρότερη ματιά στην Άνω και Κάτω Μυσία. Ένα σωρό φωνολογικές εξελίξεις της ΚΑΒΡ που είναι εντελώς ξένες στην ελληνική γλώσσα απαντούνε στην Άνω και Κάτω Μυσία κατά την ύστερη αρχαιότητα. Αυτοί που αρέσκονται να ισχυρίζονται ότι οι Βλάχοι της Ελλάδος είναι «αυτόχθονες εκλατισμένοι Έλληνες», πρέπει κάποια στιγμή να παραθέσουν κάποια στοιχεία σαν αυτά που έδειξα εδώ από τον ελλαδικό χώρο, τα οποία να δείχνουν ότι κατά την ύστερη αρχαιότητα οι φωνολογικές εξελίξεις της ΑΒΡ συνέβαιναν στον ελλαδικό χώρο.
Στην επόμενη και τελευταία ανάρτηση της σειράς θα περιγράψω το κεφάλαιο του Carlo Tagliavini για τις πρωτοβλαχικές/ΚΑΒΡ εξελίξεις.
smerdaleos 
Με το τοπωνύμιο Μυσία, σαν Κοιτίδα της Κοινής Ανατολικής Βαλκανικής Ρωμανικής, φαντάζομαι εννοείς την βαλκανική Μοισία κι όχι την μικρασιατική Μυσία· ε;
Εννοείται. Και η βαλκανική Μοισία ήταν Μυσία με μακρό /υ/ στην ελληνική, μέχρι που το μακρό /υ/ ταυτίστηκε φωνητικά με την δίφθογγο «οι» (πρβ. την διτυπία Βοιρεβίστας/Βυρεβίστας στον Στράβωνα).
Ο Στράβων έχει σχετικό χωρίο όπου εξηγεί πως η γραφή Μοισοί με «οι» (αντί Μυσοί) ήταν καινοτομία της εποχής του.
[Στράβων, Γεωγραφικά, 7.3.2] Οἱ τοίνυν Ἕλληνες τούς (τε) Γέτας Θρᾷκας ὑπελάμβανον· ὤικουν δ᾽ ἐφ᾽ ἑκάτερα τοῦ Ἴστρου καὶ οὗτοι καὶ οἱ Μυσοί, Θρᾷκες ὄντες καὶ αὐτοί, καὶ οὓς νῦν Μοισοὺς καλοῦσιν·
Στην βυζαντινή γραμματεία, ο κλασικίζων όρος για τους Βούλγαρους/Βουλγαρία είναι πάντοτε «Μυσοί/Μυσία» με «υ», λ.χ. η Κομνηνή γράφει ότι ο ποταμός Βαρδάρης/Αξιός πηγάζει από τα όρη της Μυσίας:
[Αλεξιάδα, 1.7.3] Καὶ καταλαμβάνει δῆτα τὸν ποταμὸν Βαρδάριον· οὕτω γὰρ ἐγχωρίως αὐτὸν ὀνομάζουσι. Ῥεῖ μὲν γὰρ ἄνωθεν ἀπὸ τῶν ἐγγύθεν τῆς Μυσίας ὀρῶν, παραμείβων δὲ πολλοὺς μεταξὺ τόπους καὶ διορίζων πρός τε τὴν ἕω καὶ τὴν ἑσπέραν τά τε Βερροίᾳ καὶ τὰ Θεσσαλονίκῃ προσήκοντα ἐκδίδωσιν εἰς τὴν καθ’ ἡμᾶς καὶ νοτίαν θάλασσαν.
Και ο Δίων Κάσσιος στην Ρωμαϊκή Ιστορία του (3ος μ.Χ. αι.) για παραδουνάβιους «Μυσούς» στην «Μυσία» με /υ/ γράφει:
[Ρωμ. Ιστ., 51.22.4] καὶ ἀθρόοι πρὸς ἀλλήλους Δακοί τε καὶ Σουῆβοι ἐμαχέσαντο. εἰσὶ δὲ οὗτοι μὲν Κελτοί, ἐκεῖνοι δὲ δὴ Σκύθαι τρόπον τινά: καὶ οἱ μὲν πέραν τοῦ Ῥήνου ὥς γε τἀκριβὲς εἰπεῖν πολλοὶ γὰρ καὶ ἄλλοι τοῦ τῶν Σουήβων ὀνόματος ἀντιποιοῦνταἰ, οἱ δὲ ἐπ᾽ ἀμφότερα τοῦ Ἴστρου νέμονται, ἀλλ᾽ οἱ μὲν ἐπὶ τάδε αὐτοῦ καὶ πρὸς τῇ Τριβαλλικῇ οἰκοῦντες ἔς τε τὸν τῆς Μυσίας νομὸν τελοῦσι καὶ Μυσοί, πλὴν παρὰ τοῖς πάνυ ἐπιχωρίοις, ὀνομάζονται, οἱ δὲ ἐπέκεινα Δακοὶ κέκληνται, εἴτε δὴ Γέται τινὲς εἴτε καὶ Θρᾷκες τοῦ Δακικοῦ γένους τοῦ τὴν Ῥοδόπην ποτὲ ἐνοικήσαντος ὄντες.
Καλά όλα αυτά αλλά δεν λατινοφώνησε κανένας εδώ, ειδικά γύρω από τις μεγάλες οδικές αρτηρίες;
Τι εννοείς με τον όρο «λατινοφωνία»; Το να ξέρει κάποιος να μιλάει και λατινικά (ως δεύτερη γλώσσα, όπως λ.χ. αυτός ο Ιταλός ισχυρίζεται ότι του αρέσει να κάνει διακοπές στα Σύβοτα επειδή «όλοι μιλάνε ιταλικά» και δεν του φαίνεται πως βρίσκεται εκτός Ιταλίας) ή το να προκύψουν ολόκληρα χωριά με πρώτη γλώσσα την λατινική;
Αυτοί που γνωρίζουν Ιταλικά στα Σύβοτα δεν τα μιλάνε ως μητρική γλώσσα, τα γνωρίζουν ως δεύτερη/επαγγελματική γλώσσα για να κάνουν την δουλειά τους με τους Ιταλούς τουρίστες. Δεν υπάρχουν στα Σύβοτα χωριά με μητρική γλώσσα την ιταλική.
Σε ποια γλώσσα [υποτίθεται ότι] αναφώνησε ο Ιούλιος Καίσαρας το «και εσύ τέκνον, Βρούτε;» καθώς ξεψυχούσε;
he is thought to have either spoken Latin or Greek in his final moments, and generally the Greek language phrase “Kaì sú, téknon”, Greek: καὶ σύ, τέκνον (meaning: “You too, child”), is the most popularly accepted option.
Αν κοτζάμ Καίσαρας [υποτίθεται ότι] ξεψύχησε στη Ρώμη (μεταξύ λατινοφώνων) αναφωνώντας ελληνιστί, για πιο λόγο ένας σύγχρονος του Καίσαρα ελληνόφωνος που ζούσε μεταξύ ελληνοφώνων να υιοθετήσει ως μητρική μια «βάρβαρη» γλώσσα όπως τα λατινικά;
Θέλεις να μάθεις ποιος προσπαθούσε να μάθει λατινικά (και τελικά έμαθε); Στην περιοχή του σημερινού όρους Kosmaj της Άνω Μυσίας, τον 2ομ.Χ. αιώνα οι έκκριτοι των (Δαλματο-Μυσο-Θρακών) γηγενών έχουν αφήσει πολλές λατινικές επιγραφές που είναι ενδιαφέρουσες επειδή είναι εντελώς ανορθόγραφες και συχνά οι φράσεις τους δεν βγάζουν καθόλου νόημα. Δεν τους ενδιέφερε να γράφουν σωστά λατινικά, αλλά να δείξουν στους συγχωριανούς τους ότι ήξεραν να χρησιμοποιούν την λατινική γλώσσα. Στην «βάρβαρη» Μυσία η λατινοφωνία σήμαινε κουλτούρα/πολιτισμός και κοινωνικό κύρος. Αντίθετα, στον ελληνόφωνο και ελληνοπρεπή κόσμο η λατινοφωνία δεν μπορούσε να συναγωνιστεί την ελληνοφωνία σ΄αυτά τα δύο στοιχεία.
Διάβασε εδώ:
https://imgur.com/oCBESAX
Το ρώτησα γιατί ολόκληροι λαοί λατινοφώνησαν ξεχνώντας τελικά και τη μητρική τους. Στην Ελλάδα κανείς; Δηλαδή η ελληνική είναι ειδική περίπτωση.
Δεν είναι μόνο η Ελλάδα, αλλά όλος ο ελληνόφωνος/ελληνοπρεπής κόσμος της ανατολής. Οι Φρύγες δεν μίλησαν ποτέ λατινικά, μόνο ελληνικά. Οι Κάρες, οι Λυδοί και οι Βιθύνιοι δεν μίλησαν ποτέ λατινικά, μόνο ελληνικά. Οι Σύριοι δεν μίλησαν ποτέ λατινικά, μόνο ελληνικά. Οι Τζάνοι δεν μίλησαν ποτέ λατινικά, μόνο ελληνικά. Οι (Κόπτες) Αιγύπτιοι δεν μίλησαν ποτέ λατινικά, μόνο ελληνικά (γι΄αυτό στα κοπτικά κείμενα της ύστερης αρχαιότητας 1 λέξη κάθε 4-5 είναι ελληνικό δάνειο).
Ο Κόπτης Σενούτ ο Μέγας, πέρα από την μητρική του Κοπτική, ήξερε να μιλάει ελληνικά, όχι λατινικά, και με τους μοναχούς του κυνηγούσε ως «κρυφοέλληνες» [= «κρυφοπαγανιστές», όπως τους κατηγορούσε] ελληνοπρεπείς συντοπίτες του που εξακολουθούσαν να διαβάζουν τα ομηρικά έπη (όχι τα λατινικά ποιήματα του Βιργιλίου). Άκου αυτή την συζήτηση για τον Σενούτ.
https://imgur.com/JwDLDbm
Για τις γλώσσες που μιλούσε ο Σενούτ:
He was fluent in both Coptic and Greek, and was fairly well acquainted with Greek thought and theology. The sprinkling of Greek loan-words in his writings was both extensive and sophisticated, and it was definitely not a product of his living environment. He also expressed knowledge of the works of Aristotle, Aristophanes, the Platonic school, and even some of the Greek legends. He certainly read some of Saint Athanasius’ works like the Life of Saint Anthony and some of his homiletic works.
Η επαρχιακή λατινοφωνία (ως μητρική γλώσσα) ήταν μέρος της συνταγής του εκρωμαϊσμού των μη ελληνοπρεπών Ευρωπαίων «βαρβάρων» (Γαλάτες, Δαλματο-Παννόνιοι, βόρειοι Θράκες κλπ) που δεν ανήκαν στον ελληνιστικό κόσμο της ανατολής και κατέληξαν να εκκλησιάζονται λατινιστί ανήκοντας στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία της Ρώμης. Η ελληνοπρεπής ανατολή είναι αλλουνού παπά ευαγγέλιο (η ελληνική ήταν η «επίσημη» ρωμαϊκή γλώσσα πολύ πριν επαναβαφτιστεί «ρωμαϊκή/ρωμαίικη» γλώσσα), το οποίο διηγείται ωραία ο Fergus Millar στο βιβλίο του A Greek Roman Empire.
Δηλαδή από γλωσσολογικής άποψης δεν έχουμε στην Ελλάδα σε καμία βλαχική διάλεκτο φωνολογικες αλλαγές που να δείχνουν ότι οι ομιλητές της πριν μιλούσαν ελληνικά.
Για τη λατινοφωνία εννοώ τους μονόγλωσσους στα λατινικά.
Γεια χαρά Σμερδαλέε!!! Έχω κάποια ερωτήματα.
1) το ρωμανικό υπόστρωμα της σερβοκροατικής είναι ΔΒΡ ή ΑΒΡ; εάν είναι ΔΒΡ τότε η έξοδος των Ρωμανόφωνων από την Άνω Μυσία έγινε προ της εγκατάστασης των Σέρβων προφανώς;
2) Η προδιάθεση των Αρμάνων για επαγγέλματα περα της κτηνοτροφίας, σε αντίθεση με τους Σαρακατσανους, καθώς και για δημιουργία ορεινών χωριών και οικισμών, με πλατείες, εκκλησίες κλπ,μήπως οφείλεται σε αναμνηση ενός παρελθόντος βίου πιο αστικού και συγκροτημένου; όσον αφορά την κτηνοτροφία, βρήκα συγκλονιστική την αναφορά στα prata legionis, στα σχόλια κάτω από την ανάρτηση για τους Ασημουντίους του Πρίσκου.
3) Γνωρίζουμε ότι ο Ιουστινιανος βαπτίστηκε Petrus Sabbatius. Την εποχή εκείνη είχε συντελεστεί η τρόπο στην αρμανικη p->k σε αρκτικη θέση;
4) Γνωρίζεις για τους pastores romanorum στην Παννονια (αν θυμάμαι καλά στο gesta hungarorum). Με είχε προβληματίσει ένας διαχωρισμός που είχε γίνει με Βλάχους. Αν θυμάμαι καλά έγραφε Vlachos et Pastores Romanorum.
Αυτά τα λίγα. Ευχαριστώ
Γεια σου Αποστόλη.
1) Η γλωσσική κατηγορία «σερβοκροατική» είναι πολύ ευρεία για να μιλήσεις για κοινό υπόστρωμα. Η «σερβοκροατική» εκτείνεται από την σημερινή ανατολική Σερβία (όπου στην αρχαιότητα ήταν η ως επί το πλείστον «βεσσική» Άνω Μυσία) ως την Αδριατική ακτή και την Ιστρία της σημερινής Κροατίας (όπου κατά την προρωμαϊκή αρχαιότητα μιλιούνταν η δαλματοπαννονική και η αρχαία ενετική). Η παλιά ρωμανική γλώσσα της σημερινής κροατικής ακτής προφανώς ήταν η δαλματική (η οποία όμως σταδιακά μετά το 1400 έδωσε τη θέση της στην βενετσιάνικη και την ιταλική) και, συνεπώς, το ρωμανικό υπόστρωμα στις αδριατικές «σερβοκροατικές» ποικιλίες προφανώς είναι δαλματικό, μαζί με το σημαντικό επίστρωμα που προστέθηκε από τα βενετσιάνικα και τα ιταλικά.
Ο Matteo Bartoli στο βιβλίο του Il Dalmatico για την δαλματική ρωμανική γλώσσα, χωρίζει την «σερβοκροατική» σε εγχώρια ιδιώματα: «σερβοκροατική των νησιών» (il serbo-croato delle isole, λ.χ. λατ. cīmex/cīmicem > εγχώριο σρβ/κρ. *kimĭkŭ > kimak), «σερβοκροατική της Ραγούζας/Ντουμπρόβνικ» κλπ. Προφανώς η έρευνά του δεν περιλαμβάνει τα σερβοκροατικά ιδιώματα της ενδοχώρας (Σλαβονία της Κροατίας, Βοσνία και Σερβία) όπου δεν υπάρχει κάποια ένδειξη ότι κάποτε μιλιόταν η δαλματική ρωμανική.
Λ.χ. στην περιοχη της Ραγούζας/Ντουμπρόβνικ παρατηρεί ότι οτι τα εγχώρια δαλματικά τοπωνύμια Basolche (λατ. Basilicae) και Stamno (λατ. Stagnum) σταδιακά αντικαταστάθηκαν το μεν πρώτο από το σρβ/κρ. ταυτόσημο Crkve = «Εκκλησίες», το δε δεύτερο από τον ιταλικό συγγενή Stagno αντίστοιχα. Στο αρχαιότερο δαλμ. Stamno (αντί του ιταλ. Stagno), οι Βλάχοι θα αναγνωρίσουν την τροπή gn>mn (λ.χ. λατ. lignum > ΑΒΡ lemn[u] «ξύλο», αλλά ιταλικό legno) που είναι τυπικότερη στην ΑΒΡ παρά στην δαλματική (όπου όμως απαντά σποραδικά, λ.χ. lat. cognatus > δαλμ. comnut (*comnuatu > *comnuot > comnut), όπως στο ΑΒΡ cumnat).
Παραθέτω δυο σελίδες του Bartoli.
Στα σερβοκροατικά ιδιώματα της περιοχής της Σερβίας, αντίθετα, δεν έχει κανένα νόημα να ψάχνεις για δαλματικό ρωμανικό υπόστρωμα. Όσοι Βλάχοι/Τσιντσάροι μιλάνε ακόμα τη γλώσσα τους σήμερα στη Σερβία μιλάνε ΑΒΡ ιδιώματα, όπως αυτοί εδώ στην περιοχή του Τιμάκου ποταμού (Τίμοκ) κοντά στα σύνορα με την Ρουμανία.
3) Δεν ξέρω να σου πω πότε ακριβώς εμφανίστηκε η τροπή pi>ki στην ΑΒΡ. Το μόνο που ξέρω είναι ότι απαντά και στην παλαιότερη ρουμανική (όπου σταδιακά διορθώθηκε μάλλον με λόγια παρέμβαση) και ότι ο Μολδαβός Δημήτριος Καντεμίρ στις αρχές του 18ου αιώνα (Descriptio Moldaviae) θεωρούσε το φαινόμενο χαρακτηριστική προφορά των γυναικών της Μολδαβίας (επειδή ως τότε στην γειτονική Βλαχία και στους άνδρες της Μολδαβίας είχε πια «διορθωθεί»):
Mulieres quoque moldavae peculiarem a viris pronunciationem habent. Mutant enim syllabas bi et vi in gi, ut: bine, bene, gine, vie, vinea, gie; pi in ki: pizma, invidia, kizma, piatra, petra, kiatra.
4) Οι πληροφορίες του Gesta Hungarorum για τους Βλάχους είναι πολύ αναξιόπιστες. Θα σου παραθέσω σε καμιά ώρα τι γράφει ο Andre Du Nay.
Αποστόλη, συμπλήρωμα: Σου παραθέτω εδώ ένα δείγμα παραδοσιακής εγχώριας ραγουζάνικης σερβοκροατικής (Dubrovnik > Dubrovački = naš dubrovaški govor = «το ημέτερο ραγουζάνικο ιδίωμα [Ραγούζα = Ντουμπρόβνικ]) πριν από την ίδρυση της Γιουγκοσλαβίας, από το βιβλίο του Bartoli. Με κίτρινο έχω σημειώσει τα πάμπολλα ιταλικά δάνεια που χρησιμοποιεί. Είναι ακριβώς σαν τον Επτανήσιο αστυνόμο στην Βαβυλωνία (εδώ 32:43): πρέπει να μάθω αν ο λαβωμός ήταν caso pensato ή caso accidente. : ) : )
Με μωβ σημείωσα τα χωρία όπου η ιταλική μετάφραση (στα δεξιά) έχει το επίθετο «σλαβικός» (slavo), ενώ το πρωτότυπο σερβοκροατικό κείμενο έχει απλά naš = «ημέτερος». Η μόνη συλλογικότητα στην οποία εντάσσεται ο ομιλητής (πέρα από την τοπική συλλογικότητα Ραγουζάνοι/Dubrovčani) είναι οι svi dalmatinci = «πάντες οι Δαλμάτες».
Σε ευχαριστώ. Ήσουν πολύ σαφής όπως κάθε φορά. Θα με ενδιέφερε παρα ταύτα η άποψη-ερμηνεία σου για αυτό που σε ρώτησα για το Gesta Hungarorum. Επίσης, υπάρχουν πληροφορίες για εγκατάσταση Βλάχων,Αρβανιτών και άλλων στα Επτάνησα;
Καλημέρα Αποστόλη!
1) Επίσης, υπάρχουν πληροφορίες για εγκατάσταση Βλάχων,Αρβανιτών και άλλων στα Επτάνησα;
—
Σαφώς εγκαταστάθηκαν Αρβανίτες και Βλάχοι στα Επτάνησα. Φαντάζομαι πως αν γκουγκλίσεις, θα βρεις τις σχετικές μαρτυρίες.
2) για αυτό που σε ρώτησα για το Gesta Hungarorum
—
Ώπα ξέχασα χθες να γράψω γι΄αυτό το θέμα.
Εδώ μπορείς να διαβάσεις το πρωτότυπο λατινικό κείμενο των Gesta Hungarorum.
Τα Gesta Hungarorum (GH) είναι ένα σύγγραμμα που συγγράφηκε γύρω στο 1200 και περιγράφει την κατάκτηση της Ουγγαρίας από τους Ούγγρους του πρίγκιπα Αρπάντ (Árpád) γύρω στο 900, δηλαδή περίπου 300 χρόνια πριν την εποχή της συγγραφής του.
Η αναξιοπιστία και η αναχρονιστική σύγχυση της πηγής για τα πρόσωπα και τους λαούς που υποτίθεται ότι βρήκαν και κατέκτησαν οι Ούγγροι στην καρπαθική λεκάνη (Carpathian Basin) γύρω στο 900 αναλύεται «εξονυχιστικά» (exhaustive) στο παρακάτω έργο:
E. Illyés, Ethnic Continuity in the Carpatho-Danubian Area (1988, 1992), σσ. 11-32.
Εγώ εδώ θα σου παραθέσω αυτά που γράφει ο Andre Du Nay στο The Origins of the Rumanians (1996).
Ισχυρισμοί του GH:
Σύμφωνα με τα GH, οι Ούγγροι βρήκαν τρεις ηγεμονίες/βοεβοδάτα:
1) Την ηγεμονία του Menomorut μεταξύ των ποταμών Mureș και Someș. Ο λαός του Menomorut περιγράφονται ως «Χαζάροι» (populus Cozar).
2) Την ηγεμονία του Glad στην περιοχή Banat. O Glad αντιμετώπισε τους Ούγγρους με έναν στρατό που αποτελούνταν από «Κουμάνους, Βούλγαρους και Βλάχους» (Cumani et Bulgari atque Blachi).
3) Την ηγεμονία του Gelu στην Τρανσυλβανία. Ο ηγεμόνας Gelu περιγράφεται ως Βλάχος (quidam Blachus) και η Τρανσυλβανία κατοικείται από «Βλάχους και Σλάβους, τους ποταπότερους λαούς όλου του κόσμου» (habitatores terre illi viliores homines esset toti mundi. Quia essent blasij et sclaui).
Και μερικές άλλες, όπως η ηγεμονία του Βούλγαρου Σαλανού (dux Salanus) μεταξύ των ποταμών Tisza και Δούναβη, «που ήταν πακτιώτης των “Γραικών” (Βυζαντινών Ρωμαίων)» (the Bulgarian chief Salan, who was the vassal of the Greeks).
Κάποια στιγμή τα GH περιγράφουν μια εκστρατεία των Ούγγρων (πάντοτε γύρω στο 900) νοτίως του Δούναβη στα Βαλκάνια «τα οποία εξουσίαζαν οι Ρωμαίοι» (Romani): in the Balkan peninsula, which was dominated by the Romans.
Προβλήματα (ανακρίβιες, αναχρονισμοί, συγχύσεις) της κατάστασης του 900 που περιγράφουν τα GH:
Ξεκινώ με το τελικό συμπέρασμα του Du Nay (σ. 219): The Gesta of the Anonymus is not a reliable historical source but […] a legend with very little contact with actual historical facts = Τα Gesta του Ανωνύμου δεν είναι μια ιστορικά αξιόπιστη πηγή, αλλά […] ένας μύθος που έχει ελάχιστη επαφή με τα πραγματικά γεγονότα [του 900 μ.Χ.].
α) Η αναχρονιστική παρουσία των Κουμάνων. Σύμφωνα με τα GH οι Ούγγροι την περίοδο της μετανάστευσης συνάντησαν ήδη «Κουμάνους» στο Κίεβο, οι οποίοι στη συνέχεια αναφέρονται και στα μέρη δυτικά των Καρπαθίων.
Πρόκειται για σαφή αναχρονισμό, γιατί οι Κουμάνοι εμφανίστηκαν σ΄αυτά τα μέρη τον ύστερο 11ο αιώνα.
σ. 218: The anachronism in mentioning Cumans is also pointed out by IR … This is a projection of the situation at the end of the 12th century back to the 9th. = Ο αναχρονισμός της αναφοράς των Κουμάνων έχει ήδη επισημανθεί και από το IR … πρόκειται για προβολή της [εθνογραφικής] κατάστασης ων τελών 12ου αιώνα πίσω στον 9ο.
β) Γεωγραφικά εσφαλμένη τοποθέτηση των «Χαζάρων». Ο ηγεμόνας Menomorut εξουσιάζει «Χαζάρους» στα μέρη μεταξύ των ποταμών Mureș και Someș. Δεν γνωρίζω καμιά πηγή που να επιβεβαιώνει την παρουσία «Χαζάρων» τόσο δυτικά γύω στο 900.
γ) Διάκριση «Ρωμαίων» και «Γραικών». Στα GH οι Βυζαντινοί Ρωμαίοι περιγράφονται πάντοτε ως «Γραικοί» (Greci, imperator Grecorum = «αυτοκράτωρ “Γραικών”» κλπ), αλλά όταν οι Ούγγροι φτάνουν στην Παννονία γύρω στο 900, σ΄αυτήν κατοικούν ακόμα τα «απομεινάρια των Ρωμαίων» (reliqui romanorum, βλ. παρακάτω). Σύμφωνα με τον Du Nay, η αναχρονιστική αναφορά σε «Ρωμαίους» προέρχεται από πηγές της ύστερης αρχαιότητας που συμβουλεύθηκε ο Ανώνυμος, από τις οποίες έμαθε ότι πριν την άφιξη των Ούννων (pπερ. 400 μ.Χ.), η Παννονία ανήκε στους [εσπέριους] Ρωμαίους.
σ. 217: Anonymus had no sources for the fighting during the Landnahme 300 years earlier […] Since the written sources only told him that Pannonia was once the country of the Romans, thereafter ruled by Attila.
Συνεπώς, η αναφορά σε «ρωμαϊκή» παρουσία στην Παννονία του 900 είναι αναχρονισμός και εσκεμμένη ιστορική ανακρίβεια: χρειάζεται να παρατείνει την παρουσία των «υπολειμμάτων των Εσπερίων/αρχαίων Ρωμαίων» (reliqui romanorum) στην Παννονία ως το 900 μόνο και μόνο για να γράψει ότι οι Ρωμαίοι αυτοί, πυο είχαν την φήμη ξακουστών πολεμιστών, θαύμασαν και φοβήθηκαν το θάρρος (audacia) των Ούγγρων και αναγκάστηκαν να τους παραδώσουν αμέσως το κάστρο που κρατούσαν και να φύγουν: Reliqui uero romanorum uidentes audaciam hungarorum, dimisso castro bezprem fuga lapsi sunt). Η υπερδύναμη στα Βαλκάνια εκείνης της εποχής ήταν φυσικά ο τότε παντοδύναμος Συμέων Α΄ της Βουλγαρίας (κατά του οποίου ο Λέων ΣΤ΄ ο Σοφός το 896 μίσθωσε τους Ούγγρους να εκστρατεύσουν).
Επομένως, όταν ο συγγραφέας των GH βάζουν τους Ρως να πουν στους Ούγγρους λίγο πριν το 900 ότι δυτικά τους κατοικούν «Σλάβοι, Βούλγαροι, Βλάχοι και ποιμένες των Ρωμαίων» (quam terram habitarent Sclavi, Bulgarii et Blachii ac pastores Romanorum) έχει ενώσει αναχρονιστικά σε ένα χωρίο μια πολιτική δύναμη της ύστερης αρχαιότητας (οι Εσπέριοι Ρωμαίοι που έλεγχαν την Παννονία πριν την άφιξη των Ούννων γύρω στο 400, οι οποίοι «λένε ότι μετά τον θάνατο του βασιλιά Αττίλα» (post mortem athila regis terram pannonie romani dicebant pascua esse) η Παννονία μετατράπηκε σε βοσκότοπο) με τους υπερδουνάβιους Βλάχους ποιμένες που πρωτοαναφέρονται βορείως του Δούναβη μόνο τον 12ο αιώνα, δλδ ήταν λαός σύγχρονος του συγγραφέα των GH.
Dicebant enim, quod ibi confluerent nobilissimi fontes aquarum, danubius et tyscia, et alij nobilissimi fontes bonis piscibus habundantes. Quem terram habitarent sclauij, Bulgarij et Blachij, ac pastores romanorum. Quia post mortem athila regis terram pannonie romani dicebant pascua esse, eo quod greges eorum in terra pannonie pascebantur. Et iure terra pannonie pascua romanorum esse dicebatur, nam et modo romani pascuntur de bonis Hungarie. Quid plura?
δ) Ο υπερδουνάβιος «Βούλγαρος πακτιώτης των Γραικών, Salan». Ξανά πρόκειται για αναχρονισμό και ιστορική ανακρίβεια. Επί Βουλγάρου Συμεών Α΄, οι Βυζαντινοί για τρία χρόνια είχαν εφήμερα χάσει όχι μόνο το θέμα Ελλάδος (μεταξύ Ισθμού και Ολύμπου) αλλά μάλλον ακόμα και την Πελοπόννησο (στον Βίο του Πέτρου του Άργους, ο άγιος ως vaticinium ex eventu «προφητεύει» μετά τον θάνατό του την τριετή κατοχή της Πελοπόννησου από «βαρβάρους», τους οποίους ο Florin Curta ταυτίζει με τους Βούλγαρους του Συμεών). Συνεπώς, είναι ισοτρικά εξαιρετικά απίθανο οι Βυζαντινοί να είχαν υπερδουνάβιους Βούλγαρους πακτιώτες γύρω στο 900. Τέτοιοι υπερδουνάβιοι πακτιώτες των Βυζαντινών έγιναν ιστορικά πιθανοί τον 11ο αιώνα, μετά την οριστική βυζαντινή κατάκτηση της Βουλγαρίας το 1018, και ιδιαίτερα πιθανοί τον 12ο αιώνα (όταν γράφτηκαν τα GH), όταν επί Μανουήλ Κομνηνού το Βυζάντιο όντως εμπλέχθηκε στα εσωτερικά πράγματα της Ουγγαρίας.
Όχι μόνο αυτό αλλά, σύμφωνα με τα GH, όταν οι Ούγγροι επιτέθηκαν στον Βούλγαρο βοεβόδα/δούκα Σαλανό, ο δεύτερος υποστηρίχθηκε από ένα συμμαχικό στράτευμα «Βουλγάρων και “Γραικών”»,το οποίο κατάφεραν να νικήσουν οι Ούγγροι! Αυτή η αντιουγγρική βουλγαροβυζαντινή συμμαχία υποτίθεται ότι συνέβη την εποχή που ο Συμεών της Βουλγαρίας εξεστράτευε συνεχώς εναντίον των Βυζαντινών, κατατρόπωσε τους Βυζαντινούς στις μάχες του Βουλγαροφύγου (896) και της Αγχιάλου (917), και οι Βυζαντινές πηγές της εποχής τον περιγράφουν ως τον αμείλικτο εχθρό τους, που είχε εξελιχθεί σε «πολέμιο» [των Βυζαντινών Ρωμαίων] «απηνέστερο ακόμα και των προπατόρων του που δεν γνώριζαν τον Χριστό και θεό μας»! (πατριάρχης Νικόλαος Μυστικός: ὅτι Συμεών ἐκεῖνος … γέγονε πολέμιος ἀπηνέστερος τῶν προπατόρων αὐτοῦ, οἳ τὸν Χριστὸν καὶ θεὸν ἡμῶν οὐκ ἐγνώρισαν.) : ) : )
Ενώ, λοιπόν, μετά την ήττα τους στο Βουλγαρόφυγον το 896 οι Βυζαντινοί μίσθωσαν/έπεισαν τους Ούγγρους να επιτεθούν στους Βούλγαρους, το GH μιλάει για βουλγαρογραικική συμμαχία εναντίον των Ούγγρων και για νίκη των Ούγγρων εναντίον των «Βουλγάρψων και Γραικών»!
Από τη σελίδα της Βικιπαίδειας για τον Σαλανό: At the time of Hungarian conquest (after 896), Hungarians attacked Salan’s voivodship and Bulgarians led by the tsar Simeon came to the aid of voivod Salan and even the Byzantine Emperor sent auxiliary troops against the Hungarians. The Hungarians defeated a united Bulgarian and Byzantine army led by Salan in the early 10th century on the plains of Alpár [4] and the voivodship of Salan fell under Hungarian rule.
ε) Αναχρονιστική αναφορά ανατολικών σλαβικών τοπωνυμίων. Καθώς περιγράφουν την μετανάστευση των Ούγγρων από τις στέπες στην Καρπαθική λεκάνη λίγο πριν το 900, τα GH αναφέρουν ότι πέρασαν από τα ανατολικά σλαβικά τοπωνύμια Suzdal και Lodomer. Το δεύτερο φέρει το όνομα του Μεγάλου Βλαδιμήρου του Κιέβου και το κάστρο αυτό δεν υπήρχε πριν την ίδρυσή του από τον Βλαδίμηρο μετά την κατακτητική εκστρατεία του το 981 κατά των «Λέχων» (Πολωνών) στην σημερινή δυτική Ουκρανία (Βολυνία).
σ. 216: the Hungarians crossed the river Volga (Ethyl) and the province of Susdal (in Rusciam, que Susudal dictur) and arrived at the town Kiev (ad civitatem Kyeu) where seven Cuman leaders (VII duces Cumanorum) attached themselves with their peoples to the Hungarians […] From there they marched to the town Vlagyimir (ad civitatem Lodomer).
Παραθέτω τις σελίδες του Du Nay:
Πρώτα παρουσιάζει την χρήση του GH από ορισμένους Ρουμάνους ιστορικούς που βασίζονται σ΄αυτό για να δείξουν ότι γύρω στο 900 υπήρχαν Βλάχοι στην Τρανσυλβανία:
Du Nay 1
Μετά παρουσιάζει την δική του κριτική για την αναξιοπιστία του GH:
Du Nay 2
Du Nay 3
Παραθέτω το vaticinium ex eventu για την «τριετή κατοχή της Πελοποννήσου από βαρβάρους» στον Βίο του Πέτρου του Άργους (και το σχόλιο του Αρέθα Καισαρείας για την βουλγαρική κατοχή της Θήβας επί Συμεών) που ανέφερα, στο οποίο ο Curta ταυτίζει τους «βάρβαρους» κατακτητές με τους Βούλγαρους του Συμεών:
Curta-Symeon
Θα ήθελα να ρωτήσω το εξής: ο ημικός χαρακτηρισμός των Βλάχων ως Αρωμούνων και της βλαχικής ως αρωμουνικής από πότε υφίσταται; Απαντάει καθόλου στις βυζαντινές πηγές ή είναι —πολύ— νεότερο κατασκεύασμα, που αποσκοπεί σε άλλους σκοπούς (απάντηση σε προπαγάνδες κ.ά.);
Καλημέρα, Σπυρίδων, και καλά φώτα.
Εδώ διαβάζω ότι τον όρο «Αρωμούνοι» τον καθιέρωσε στην ελληνική ο Αχιλλέας Λαζάρου, βασισμένος στο γερμανικό Aromunen του Gustav Weigand:
Οι όροι Αρωμούνος/Αρωμούνοι κι Αρμάνος/Αρμάνοι είναι νεολογισμοί. Ο πρώτος προήλθε από τον γερμανικό όρο Aromunen που εισήγαγε ο Γκούσταβ Βάϊγκαντ στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και καθιερώθηκε στην ελληνική του μορφή από τον Αχιλλέα Λαζάρου.
Νομίζω πως ο όρος αυτός επιλέχθηκε με σκοπό να αποδώσει στα ελληνικά το βλαχικό ενδωνύμιο Armâni αποφεύγοντας από τη μιά το πολύσημο εξωνύμιο «Βλάχοι» (που στη σύγχρονη αστική ορολογία πλέον σημαίνει «χωριάτης, επαρχιώτης») και από την άλλη τη συσχέτιση με το ρουμανικό ενδωνύμιο Români (το οποίο απαντά ως «Ρουμούνοι» στις ελληνόγλωσσες πηγές της οθωμανικής περιόδου (17ος-19ος αι.) δίπλα στο συχνότερο «Βλάχοι»).
Αργότερα προέκυψαν και οι «μεγαλύτερης ευκρίνειας» όροι «Αρμάνοι» και «Ρεμένοι» που επιτρέπουν την παλιά διάκριση μεταξύ «Κουτσόβλαχων» και «Αρβανιτόβλαχων» βάσει των ενδωνυμίων των δύο ομάδων.
Συμπλήρωμα: αποφεύγοντας από τη μιά το πολύσημο εξωνύμιο «Βλάχοι» (που στη σύγχρονη αστική ορολογία πλέον σημαίνει «χωριάτης, επαρχιώτης»)
—
Αναφέρω ένα παράδειγμα από την προσωπική μου εμπειρία για την πολυσημία του όρου «Βλάχος». Γύρω στο 2010 ήμασταν για καφέ μια παρέα 6 φοιτητών και δεν μπορώ να ξεχάσω ότι ήμουν ο μόνος που ήξερε την εθνογλωσσική σημασία του όρου «Βλάχος», επειδή κανένας από τους υπόλοιπους της παρέας δεν έτυχε να είναι από Μακεδονία, Ήπειρο, Θεσσαλία. Οι υπόλοιποι της παρέας ήταν από Αθήνα, Πελοπόννησο, Αλεξανδρούπολη και τα νησιά του Αιγαίου και προσπαθούσαν να με βγάλουν τρελό επειδή έλεγα ότι οι Βλάχοι είναι εθνογλωσσική ομάδα. Ήταν τόσο βέβαιοι οι υπόλοιποι ότι ο όρος «βλάχος» σημαίνει «απλά» «χωριάτης, βοσκός» και ότι εγώ είχα «μπερδευτεί» που κάποια στιγμή μου είπαν «δε σου φαίνεται παράξενο 5 άτομα να έχουμε κάνει το ίδιο λάθος;» και εγώ γελώντας τους απάντησα «όχι, γιατί είστε 5 άτομα που δεν έχετε δει στη ζωή σας
τοώντιτωόντι Βλάχο.» 🙂Το βλαχικό ενδωνύμιο Armâni από πότε να είναι;
(Χθες δανείστηκα το δίτομο τού Gustav Ludwig Weigand, Οι Αρωμούνοι (Βλάχοι). Απορώ πώς συνυπήρξαν ο Thede Kahl με τον Αχιλλέα Λαζάρου. Δεν «τσακώθηκαν»;)
1) Το βλαχικό ενδωνύμιο Armâni από πότε να είναι;
—
Ξεκινώ παραθέτοντάς σου αυτά που γράφει ο Ιταλός καθηγητής ρωμανικής γλωσσολογίας Carlo Tagliavini (1972):
https://imgur.com/dLpUuSu
In oriente, oltre alla sua continuazione in forma greca con un significato esclusivamente politico [*1], il Latino Romanus si conserverà, per tradizione diretta, nel nome nazionale dell’ unico popolo rimasto linguisticamente romanzo: i Rumeni. In Rumania rumân appare, come nome nazionale [*2], fin dai più antichi tempi e nell’ /u/ mostra una regolare continuazione dell /o/ atono latino [*3].
Μετάφραση: Στην ανατολή (i.e., ανατολικά της Αδριατικής), πέρα από την συνέχειά του στην ελληνική μορφή [Ρωμαίοι] με μια αποκλειστικά πολιτική σημασία [*1], ο λατινικός όρος Romanus θα διατηρηθεί ως αδιάλειπτη παράδοση (per tradizione diretta) [σε όλο το μεσαίωνα] ως το «εθνικό» (nazionale [*1]) ενδωνύμιο του μοναδικού ρωμανόφωνου (linguisticamente romanzo = «γλωσσικά ρωμανικού») λαού [της ανατολής]: τους Ρουμάνους. Στη Ρουμανία ο όρος rumân απαντά ως «εθνικό» ενδωνύμιο ήδη στις αρχαιότερες ρουμανικές γραπτές πηγές και το /u/ του [που αργότερα οι Ρουμάνοι λόγιοι άλλαξαν σε /o/] αποτελεί κανονική [ΑΒΡ] συνέχεια (εξέλιξη) (regolare continuazione) του άτονου λατινικού /o/.
Στην υποσημείωση 17 ο Tagliavini ασκεί κριτική στην ρουμανική εθνικιστική μυθολογία περί δακικής αυτοχθονίας με την εξής φράση: Η [αδιάλειπτη] συνέχεια (continuazione) του ενδωνυμίου Romanus «σε όλες τις τέσσερις διαλέκτους της Ρουμανικής» (in tutti e quattro i dialetti del Rumeno, i.e., οι 4 θυγατρικές ποικιλίες της ΚΑΒΡ: Δακορουμανική, Αρμανική (και Ρεμενική), Μογλενίτικη και Ιστρορουμανική) ΔΕΝ συνιστά απόδειξη της αυτοχθονίας των Ρουμάνων στην Δακία.
—
Σχόλια δικά μου:
[*1] Ο Tagliavini εδώ αναπαράγει μια γελοιωδώς πέρα για πέρα λάθος άποψη των λεγόμενων «βυζαντινο»”λόγων” και ιστορικών του Νέου Ελληνισμού σύμφωνα με την οποία οι ελληνόφωνοι «Βυζαντινοί» χρησιμοποιούσαν τον όρο «Ρωμαίοι» με «αποκλειστικά» πολιτική σημασία (και αργότερα με «αποκλειστικά» θρησκευτική σημασία). Φυσικά, τόσο οι βυζαντινές όσο και οι οθωμανικές ελληνόγλωσσες πηγές (για να μην μιλήσω για τις αραβικές και τις οθωμανικές τουρκικές) λένε μια εντελώς διαφορετική ιστορία.
Σε πρόσφατο βιβλίο του που κυκλοφόρησε το 2021, ο Samuel Pablo Müller συνοψίζοντας την πρόσφατη συνεισφορά του Καλδέλλη γράφει ότι μεταξύ άλλων ο Καλδέλλης έκανε την «βάσιμη παρατήρηση» (valid observation) ότι η σημασία του προσδιορισμού «Ρωμαίος» ήταν βαθύτερη (πιο περιορισμένη) από αυτήν του χριστιανού αυτοκρατορικού υπηκόου και περιελάμβανε πολιτισμικά κριτήρια [λ.χ. γλώσσα, έθιμα, ενδυμασία, αντιλήψεις καταγωγής κλπ.].
https://imgur.com/XTxi0CF
[*2] Εκεί που ο Tagliavini το 1972 χρησιμοποιεί το επίθετο «εθνικός» (nazionale), ένας σημερινός μελετητής που είναι καλύτερα εξοικειωμένος με τα είδη των συλλογικών ταυτοτήτων θα χρησιμοποιούσε το επίθετο «εθνοτικός» (ethnic) ή «εθνοπολιτισμικός» (ethnocultural).
[*3] Τόσο στην ΑΒΡ όσο και στην Αλβανική το άτονο λατινικό /o/ έγινε /u/, λ.χ.
λατ. rogātiōnem > ρουμ. rugăciune «προσευχή» (βλ. H ρόγα και o ηρογάτωρ).
λατ. ōrātiōnem > ρουμ. urăciune «ευχή, ευλογία»
λατ. commūnicāre > ρουμ. (a) cumineca «κοινωνώ» (και αλβ. kungoj).
Άρα το λατινικό ενδωνύμιο Rōmānus πρώτα πήρε την ΚΑΒΡ μορφή *Rumânu (όπου η τροπή an>ân δείχνει ότι πρόκειται για ΑΒΡ όρο που είναι παλαιότερος των σλαβικών δανείων) και μετά ο ΚΑΒΡ όρος *Rumânu πήρε τις μεταγενέστερες μορφές του στις θυγατρικές ΑΒΡ ποικιλίες (δακορουμ. rumân, ιστρορουμαν. rumăr και νοτιότερο βλαχικό armân(u)/rãmãn(u).
Στη νοτιοβαλκανική βλαχική, η εξέλιξη *Rumânu > Armânu μάλλον συνέβη μετά τον 12ο αιώνα, γιατί προϋποθέτει την συγκοπή του άτονου /u/ του λεγόμενου βορειοελληνικού φωνηεντισμού (λ.χ. ρεβίθι > ριβίθ’/ρουβίθ’ > αρβίθ’, λυπούμαι > *λπούμι > αλπούμι) και το προθετικό a- που απαντά συχνά και σε νεοελληνικά ιδιώματα: *Rumânu > *Rmânu > Armânu (πρβ. καλέω > ακαλνώ, γρήγορα > αγλήγουρα, και βλαχ. lau/alau «πλένω», lumptã/alumtã κλπ.).
@Σπυρίδων:
Απορώ πώς συνυπήρξαν ο Thede Kahl με τον Αχιλλέα Λαζάρου. Δεν «τσακώθηκαν»;)
—
Εδώ δεν γνωρίζω τις λεπτομέρειες, αλλά, αν η μνήμη μου δεν με απατά, η σχέση δεν ήταν γαλήνια και ο Λαζάρου κάποτε αποκάλεσε τον -φυσικά σοβαρότατο και εγκυρότατο- Kahl «σπασαρχίδη».
τοώντι > τωόντι (ή δοτική “τω όντι” είναι γραμμένη ως μια λέξη)
Μυριωπέ, Ιήτα, παραμένεις πάνσκοπον όμμα δίκης και το 2023!
Διορθώνω αμέσως!