Ιωαννίκιος Καρτάνος (1536): Ένας Ρωμαίος διαβάζει το Fioretto Hystoriato

Στη σημερινή ανάρτηση θα εξηγήσω τι κατάλαβε ο Κερκυραίος Ιωαννίκιος Καρτάνος γύρω στο 1536, όταν διάβασε τους ιταλικούς όρους Greci και Grecia στο Fioretto di tutta la Bib[b]ia hystoriato (= historiato) που διάβασε στην φυλακή της Βενετίας και χρησιμοποίησε ως πηγή για το βιβλίο του Η Παλαιά τε και Νέα Διαθήκη.

Για να ξεκαρδιστείτε στο τέλος της ανάρτησης με την ησυχία σας, επισημαίνω από τώρα τον προσδιορισμό «Έλληνας» με τον οποίο η (νεο)ελληνική Βικιπαίδεια κατηγοριοποιεί τον Καρτάνο:

Ο Ιωαννίκιος Καρτάνος γεννήθηκε στην ενετοκρατούμενη Κέρκυρα γύρω στο 1500 και έζησε φυλακισμένος στην Βενετία κατά την περίοδο 1534-7. Ο λόγος της τριετούς φυλάκισής του ήταν η εξύβριση του ουνίτη Αρσένιου Αποστόλη, όταν ο δεύτερος πήγε να κηρύξει στον Άγιο Γεώργιο (San Georgio dei Greci) της Βενετίας και η αναφορά που έφτασε στην Βενετία από τις ενετικές αρχές της Κέρκυρας πως ο Καρτάνος ήταν σεσημασμένο ταραχοποιό στοιχείο (persona scandalosa di mala qualità = κακής ποιότητας σκανδαλώδες πρόσωπο).

Στην φυλακή ο Καρτάνος συνέγραψε το βιβλίο Η Παλαιά τε και Νέα Διαθήκη, το οποίο εξέδωσε το 1536. Ο Καρτάνος εξηγεί ότι έγραψε «εις κοινήν γλώτταν» (την οποία φυσικά κατανοούσε ως «ρωμαίικα»), γιατί απευθύνεται στους πολλούς «αδαήμονες» και «αμαθείς» που μετά βίας ήξεραν να διαβάζουν. Το βιβλίο εξελίχθηκε σε μπεστ σέλλερ του 16ου αιώνα και ακολούθησαν άλλες 4 επανεκδόσεις (1540, 1549, 1556, 1567) όσο ο Καρτάνος βρισκόταν εν ζωή.

Αυτό που απέκρυψε ο Καρτάνος στο αναγνωστικό του κοινό ήταν ότι πηγή εμπνεύσεώς του ήταν το ιταλικό βιβλίο Fioretto di tutta la Bibia hystoriato (Βενετία, 1531), το οποίο σε μερικά σημεία μεταφράζει κατά λέξη. Αυτό που θα δείξω στην παρούσα ανάρτηση είναι ότι ο Καρτάνος μετέφρασε «εις κοινήν γλώτταν» τους ιταλικούς όρους Greci και Grecia ως «Ρωμαίοι» και «Ρωμανία/Ρούμελη», ακόμα κι όταν το ιταλικό πρωτότυπο αναφέρεται σε μυθικούς Έλληνες της αρχαιότητας. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Καρτάνος είχε καμιά όρεξη να ταυτίσει τους Ρωμαίους (ο λαός του) με τους «δυσσεβείς και δήθεν σοφούς» Έλληνες, τους οποίους αντιπαραβάλλει συνεχώς «σ΄εμάς τους χριστιανούς», απλώς ήξερε από την ΣΥΓΧΡΟΝΗ του εμπειρία πως οι ιταλικοί όροι Greci και Grecia στα ρωμαίικα μεταφράζονται «Ρωμαίοι» και «Ρωμανία/Ρούμελη» αντίστοιχα.

Με μωβ σημείωσα και την εξής ασυναρτησία της Κακουλίδη-Πάνου για το παραδοσιακό ενδωνύμιο «Ρωμαίοι»: «ως εθνικό το όνομα χρησιμοποιήθηκε πολύ αργότερα». Η φράση αυτή δεν έχει κανένα απολύτως νόημα. Υποψιάζομαι ότι η Κ-Π ήθελε να πει ότι το εθνώνυμο απέκτησε εθνοτική σημασία πολύ αργότερα, κάτι που φυσικά είναι είναι πέρα για πέρα λάθος, γιατί ήδη ο Προκόπιος στα μέσα του 6ου μ.Χ. αιώνα ενίοτε χρησιμοποιεί το εθνώνυμο «Ῥωμαῖοι» ΚΑΙ με εθνοτική σημασία (λ.χ. στους Πολέμους οι στρατιώτες του ρωμαϊκού στρατού διακρίνονται περαιτέρω σε 2.29.41: «Ῥωμαίους τε καὶ Τζάνους», 7.6.2: «Ῥωμαίων τε καὶ Ἰσαύρων») και κατά την περίοδο 1000-1470, υπάρχουν πολλές δεκάδες χωρίων όπου οι Ρωμαίοι διακρίνονται εθνοτικά από τους άλλους ορθόδοξους λαούς των Βαλκανίων. Εν πάση περιπτώσει, αντίθετα με ό,τι ισχυρίζεται η Κ-Π, ο Πέτρος Σικελιώτης τον ύστερο 9° αιώνα ξεκαθαρίζει ότι ο όρος «Ῥωμαῖοι» είναι «το εθνικό μας όνομα», όταν γράφει με παράπονο πως οι Παυλικιανοί χρησιμοποιούν τον όρο «χριστιανοί» αποκλειστικά για την πάρτη τους, ενώ εμάς [τους αληθινούς χριστιανούς] μας αποκαλούν [όχι χριστιανούς αλλά] Ρωμαίους, κατά το εθνικό μας όνομα (ἡμᾶς δὲ … Ῥωμαίους ὀνομάζοντες, κατὰ τῷ ἐθνικῷ ὀνόματι).

Για να δούμε τώρα τα χωρία του Καρτάνου.

1. Greci > Ρωμαίοι, Grecia > Ρούμελη

Κάποια στιγμή, το Fioretto Hystoriato γράφει ότι ο Αργείος «βασιλιάς των Γραικών» (re de li greci) Φορωνεύς (“Fornen“) ήταν ο πρώτος άνθρωπος στην «Γραικία» (Grecia) που καβάλησε/καβαλλίκευσε άλογο [(εφ)ίππευσε)]:

Ιταλικό πρωτότυπο: Come Fornen fu re de li greci (πως ο Φορωνεύς έγινε βασιλιάς των «Γραικών»)

Μετάφραση Καρτάνου: Πῶς ὁ Φέρνης ἤτονε βασιλεῦς τῶν Ρωμαίων

.

Ιταλικό πρωτότυπο: il reame del li Argiui … el primo Re Inacus & dopo allui ne fu el suo figliuolo, cioè el Re Fornen ([σ]το βασίλειο των Αργείων … πρώτος βασιλιάς ήταν ο Ίναχος και μετά από αυτόν ο γιος του Φορωνεύς)

Μετάφραση Καρτάνου: τὸ ριάμι τῶν Ἀργείων … πρῶτος βασιλεὺς ὁ Νιάκος, καὶ μετὰ ἀπ΄αὐτὸν ἐβασίλευσεν ὁ υἱὸς τοῦ ὁ Φέρνης

.

Ιταλικό πρωτότυπο: Fornen regno in Grecia

Μετάφραση Καρτάνου: ὁ Φέρνης ἐβασίλευσεν εἰς τήν Ρούμελην

.

Ιταλικό πρωτότυπο: & dicesi che questo Fornen fu el primo huomo che in Grecia caualco

Μετάφραση Καρτάνου: Καὶ λέγουν ὅτι τοῦτος ὁ Φέρνης ἤτονε ὁ πρῶτος ἄνθρωπος ὅπου ἐπρωτοκαβαλλίκευσε εἰς τήν Ρούμελην

Grecia > Ρουμανία

Ιταλικό πρωτότυπο: Et sappiate che Noe pianto la pria uigna da fare uino & piantolla in Grecia

Μετάφραση Καρτάνου: Καὶ ἠξεύρετε ὅτι ὁ Νῶε ἦτον ὁ πρῶτος ὅπου ἐφύτευσεν τό ἀμπέλιον διὰ νὰ κάμει κρασί. Καὶ ἐφύτευσέ το εἰς τήν Ρουμανίαν

2. Οι τρεις γλώσσες στον σταυρό του Χριστού

Σύμφωνα με τα Ευαγγέλια, οι Ρωμαίοι που σταύρωσαν τον Χριστό έβαλαν στον σταυρό την επιγραφή «βασιλεύς Ιουδαίων» σε τρεις γλώσσες: ελληνική, λατινική (ρωμαϊκή) και εβραϊκή:

[Κατά Λουκά, 23.38] ἦν δὲ καὶ ἐπιγραφὴ γεγραμμένη ἐπ’ αὐτῷ γράμμασιν Ἑλληνικοῖς καὶ Ρωμαϊκοῖς καὶ Ἑβραϊκοῖς· οὗτός ἐστιν ὁ βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων.

Σύμφωνα με τον Καρτάνο, όμως, «καὶ ἤσανε γραμμένα ἑβραϊκά, ρωμαίικα και φράγκικα»:

3. Οι δυσσεβείς και δήθεν σοφοί Έλληνες

Όταν δεν παρασύρεται από την ητική/δυτική αντίληψη «γραικικής» συνέχειας (Greci και οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι) του Fioretto hystoriato, ο Καρτάνος διακρίνει σταθερά «εμάς τους χριστιανούς» από τους «δυσσεβείς και δήθεν σοφούς Έλληνες», που είναι μωροί και ψεύτες, βρίσκονται στην κόλαση και τα συγγράμματα των οποίων ούτε θέλουμε, ούτε έχουμε κάποια χρεία να τα διαβάζουμε.

4. Ο Ηράκλειος βγάζει τα κάστανα απ΄τη φωτιά

Από τα χωρία μεσαιωνικής ρωμαϊκής («βυζαντινής») ιστορίας, ενδιαφέρον έχει το χωρίο που περιγράφει το πραξικόπημα του Ηρακλείου το 610 που καθαίρεσε τον Φωκά. Σύμφωνα με τον Καρτάνο, όταν οι Ρωμαίοι σκιάχτηκαν από τις εκτελέσεις του Φωκά και τις κατακτήσεις του βασιλιά των Περσών Χοσρόη Β΄, έγραψαν στον στρατηγό Ηράκλειο και του ζήτησαν να έρθει και να αναλάβει την διοίκηση της χώρας.

[Αντιγράφω από το κείμενο της Βικιθήκης] Και μετ’ αυτόν βασιλεύει ο Φωκάς χρόνους οκτώ και τότες ουν ήλθε ο βασιλεύς της Περσίας ο Χοσρόης καταπάνω τους Ρωμαίους και τότες τούτος ο Φωκάς εθανάτωσε πολλούς της χώρας. Και τούτοι γράφουν του Ηρακλείου του στρατηγού ότι να έλθει να πάρει την χώραν, και έρχεται με φουσάτα και φέρνει και την αχειροποίητον εικόνα του Χριστού, και έτσι ενίκησεν τον Φωκάν και κόπτει του τα χέρια και τα ποδάρια, τέλος πάντων και την κεφαλήν.

5. Συμπέρασμα

Ο Καρτάνος μας πληροφορεί ότι επέλεξε να γράψει «εις κοινήν γλώτταν» για να τον καταλάβουν οι πολλοί «αδαήμονες και αμαθείς». Σ΄αυτήν την δημώδη γλώσσα, η οποία ήταν γνωστή ως ρωμαίικα στο στοχευμένο αναγνωστικό κοινό του Καρτάνου, οι ιταλικοί όροι Greci και Grecia μεταφράζονται Ρωμαίοι και Ρωμανία/Ρούμελη αντίστοιχα και οι Έλληνες είναι «οι δυσσεβείς και δήθεν σοφοί, οι μωροί και ψεύτες» αρχαίοι φιλόσοφοι που περνάνε την αιωνιότητα στην κόλαση.