Όταν ο όρος Graecus σήμαινε Ρωμαίος

Αν ξεφυλλίσετε ένα σύγχρονο αγγλο-ελληνικό και ένα ιταλο-ελληνικό λεξικό θα δείτε ότι οι όροι Greek και Greco μεταφράζονται  ως «Έλληνας».  Αυτή η μετάφραση ισχύει επειδή σήμερα υπάρχει ένα σύγχρονο ελληνικό έθνος, του οποίου τα μέλη διαθέτουν ελληνική συνείδηση. Πολλοί, ωστόσο, κάνουν το λάθος να νομίζουν ότι οι όροι Graecus, Greco, Greek κλπ που απαντούν σε δυτικά κείμενα τα οποία γράφτηκαν πριν το 1800, εξακολουθούν να σημαίνουν «Έλληνας» και τότε. Φυσικά, αυτό είναι σφάλμα αναχρονισμού και δεν ισχύει γιατί τότε δεν υπήρχε ένα Ελληνικό έθνος. Η αντίληψη ότι ο ητικός όρος Graecus σήμαινε ανέκαθεν «Έλληνας» είναι συνέπεια του αξιώματος του νεοελληνικού εθνικισμού περί διηνεκούς και αδιάλειπτης ελληνικής συνέχειας.

Τίθεται επομένως το ερώτημα, όταν πριν από το 1800 οι δυτικοί μιλάνε για τους σύγχρονους Graeci, Greci, Greeks κλπ, ποιους ακριβώς εννοούν;

Στα μέσα του 14ου αιώνα, ο Ιταλός Fazio Degli Uberti έγραψε το διδακτικό ποίημα Dittamondo, στο οποίο κάνει νοερά ταξίδια ανά τον κόσμο μαζί με τον λατίνο γεωγράφο Γάιο Ιούλιο Σολίνο σχολιάζοντας την ιστορία και γεωγραφία του κάθε τόπου. Όταν σε ένα από αυτά τα νοερά ταξίδια οι δύο άνδρες φτάνουν στο δέλτα του ποταμού Πηνειού που χωρίζει την Θεσσαλία από τη Μακεδονία, ο Degli Uberti μας λέει ότι συνάντησαν έναν περάστικο και από την ενδυμασία του (abito) κατάλαβαν ότι είναι “Greco“ και για το λόγο αυτό τον χαιρέτησαν με το saluto greco («γραικικό» χαιρετισμό) «γειά σου». O “Greco“ τους συστήθηκε λέγοντας “ime Romeos“ (i.e., εἶμαι Ῥωμαῖος) και από αυτό το συμβάν καταλαβαίνουμε ότι ο Degli Uberti γνώριζε ότι ο μέσος ελληνόφωνος της εποχής του ήταν Ρωμαίος.

Για να δούμε τώρα τι γίνεται μετά την Άλωση μέσα από την παράθεση λίγων μεζεδακιών από το υλικό που έχουμε συγκεντρώσει με τον Περτίνακα, του οποίου την ταξινόμηση όπου νά ναι θα ολοκληρώσουμε.

Το 1533 o Ιταλός φοιτητής Ιατρικής Agostino Ricchi τύπωσε στην Βενετία την κωμωδία I tre tiranni (Οι τρεις τύραννοι) την οποία χάρισε στον Luigi Gritti, γιο του Δόγη της Βενετίας Andrea Gritti. Επειδή η μητέρα του Luigi ήταν “Greca” από την Κωνσταντινούπολη, ο Ricchi πρόσθεσε μία επιπλέον σκηνή στην κωμωδία, στην οποία ζήτησε από τον Κερκυραίο Νικόλαο Σοφιανό (που τότε ζούσε στην Βενετία) να προσθέσει μερικές γραμμές σε “greco volgare“ (δημώδης νεοελληνική). Αυτή τη σκηνή με τους ελληνικούς διαλόγους,  εξέδωσε σε ξεχωριστό βιβλίο ο νεοελληνιστής Mario Vitti το 1966:

Nicola Sofianòs e la commedia dei Tre tiranni di A. Ricchi (Napoli, 1966)

Στη σκηνή αυτή, ο πρωταγωνιστής (Filocrate/Φιλοκράτης) είναι ένας νεαρός Βενετσιάνος που έμαθε να μιλάει «γραικικά» προκειμένου να συστηθεί ως Κωνσταντινουπολίτης στο σπίτι μιας «γραικικής» οικογένειας της Βενετίας, επειδή γούσταρε και ήθελε να γνωρίσει από κοντά την νεαρή κοπέλα του σπιτιού Λουκία/Lucia.

Ο Φιλοκράτης εξηγεί στο ιταλόφωνο κοινό ότι τώρα θα μιλήσει “la lingua greca“ (γρ. 11). Η ιταλίδα υπηρέτρια του σπιτιού (Fronesia/Φρονησία) δεν τον καταλαβαίνει και τον ρωτάει “sei Greco ò Turco oppur da prete Ianni? (γρ. 16: είσαι Greco ή Τούρκος ή μήπως έρχεσαι απ΄τον Παπα-Γιάννη;) και ο Φιλικράτης της απαντά «Κυρά, Ῥωμαῖος εἶμαι ἐγώ· εἰς τὸν ὁρισμό σου» (γρ. 17 ). Η Φρονησία του λέει ότι δεν τον καταλαβαίνει (γρ. 19: Io non t’intendo) και εκείνη τη στιγμή μπαίνει στη σκηνή η κυρία του σπιτιού (Calonide/Καλλονίς) και της εξηγεί στα ιταλικά ότι [είπε πως] είναι Greco (γρ. 37: è Greco).

Η Καλλονίς συνεχίζει να μιλάει στα ιταλικά και ο Φιλοκράτης την διακόπτει λέγοντας «Κυρά, λέγε ῥωμαίικα» (γρ. 42). Από εδώ και πέρα, η συζήτηση διεξάγεται στα ρωμαίικα ~ lingua Greca.

Η Φρονησία και η Λουκία (η κόρη της Καλλονίδος) τους ακούνε να μιλάνε και η πρώτη λέει πως αν και δεν καταλαβαίνει τίποτε, της αρέσει να τους ακούει (γρ. 86-7), ενώ η δεύτερη προσθέτει ότι τους ψιλοκαταλαβαίνει, αν και δεν μιλάει τόσο καλά την γλώσσα όπως αυτοί (γρ. 88-9).

Στη συνέχεια εισέρχεται στη σκηνή και ο πάτερ φαμίλιας Δημόφιλος (Demofilo), ο οποίος ρωτάει τον Φιλοκράτη από που είναι· ο δεύτερος απαντά «Πολίτης εἶμαι, ὅτ΄ εἰς τὴν Πόλιν ἐγεννήθηκα· ἀλλά εἶμαι καὶ βενετσάνος». Οι δύο άνδρες συνεχίζουν να συζητούν και κάποια στιγμή η συζήτησή τους φτάνει στα κατορθώματα του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς. Ο Δημόφιλος συγκρίνει το Σουλεϊμάν με τον Μεγαλέξανδρο και τον Ιούλιο Καίσαρα (γρ. 165: ἅπερ καὶ ὁ Ἀλέξανδρος ὁ Μέγας καὶ ὁ Καῖσαρ) προσθέτοντας ότι οι χάρες και οι ευεργεσίες του «τοὺς πάντας ἐπεράσασιν Ἕλληνας καὶ Ῥωμαίους» και ότι χρειάζεται «τὸν Ὅμηρον καὶ τὸν σοφὸν Βιργκίλιον να γράψουν / τὰς πράξεις ἃς ἐποίησεν ὁ μέγας Σουλαϊμάνης» (γρ. 238-9).

Τελικά, το όλο κόλπο του Φιλοκράτη αποδείχτηκε μάταιο, γιατί, μόλις κατάφερε να πείσει τους γονείς της Λουκίας να τον φιλοξενήσουν, είδε την Λουκία να φεύγει ραντεβού με άλλον αγαπητικό και απ΄τα νεύρα του λέει ότι θέλει να τους σκοτώσει και τους δύο και μετά ν΄αυτοκτονήσει για να λυτρωθεί από την απογοήτευση (γρ. 359-60: κι΄ ἡ χεῖρα αὕτη καὶ τοὺς δύο ὁμοῦ νὰ τοὺς φονεύση, / ὕστερον δὲ μετὰ χαρᾶς καὶ ἐμένα νὰ λυτρώσει).

Όπως ο Fazio degli Uberti ήξερε ότι “Greco“ σημαίνει Ῥωμαῖος, έτσι και ο Νικόλαος Σοφιανός μετέφρασε τα ιταλικά “Greco“ και “lingua greca” ως Ῥωμαῖος και ῥωμαίικα αντίστοιχα, όταν του ζητήθηκε να μεταφράσει τους ιταλικούς όρους στη δημώδη νεοελληνική της εποχής του. Επίπροσθετα, ο ίδιος όρος Ῥωμαῖος χρησιμοποιείται για να περιγράψει αρχαίους Ρωμαίους όπως ο Καίσαρας και ο Βιργίλιος, κατά τη γνωστή βυζαντινή συνήθεια. Άλλοι συγγραφείς την ίδιας πάνω εποχής χρησιμοποιούν τον όρο «Ῥωμᾶνοι» για τους αρχαίους Ρωμαίους.

Για να δούμε τώρα πως μεταφράζεται στην δημώδη νεοελληνική ο δυτικός όρος Graecus στα λεξικά της περιόδου 1500-1800 που εξεδώθηκαν στη δύση.

Ο Stefano Nicolini da Sabbio εξέδωσε το 1543 στη Βενετία ένα λεξικό (Corona Pretiosa) της δημώδους και λόγιας «γραικικής» (lingua Greca volgare & literale), της Λατινικής, και της δημώδους Ιταλικής (Italico volgare). Ο ιταλικός όρος Greco μεταφράζεται ως Ῥωμαῖος («ῥωμαίως») στην δημώδη «γραικική», ως Graecus στη λατινική, και ως Ἕλλην στην λόγια «γραικική» (αρχαία Ελληνική).

Το 1610 ο Ολλανδός Johannes Meursius εξέδωσε το Glossarium Graeco-barbarum όπου ο «γραικοβάρβαρος» (δημώδης «γραικικός») όρος Ῥωμανία μεταφράζεται ως Imperium Orientale (Άνατολική Αυτοκρατορία).

Το 1622 ο Σικελός Girolamo Germano εξέδωσε στη Ρώμη ένα λεξικό ιταλικής και δημώδους «γραικικής» (Greco volgare, lingua Greca volgare) με τίτλο Vocabolario Italiano e Greco; nel quale si contiene come le voci Italiane se dicono in Greco volgare; con alcune regule per la grammatica della lingua Greca volgare όπου διαβάζουμε τις εξής μεταφράσεις:

Greco = ῥωμαῖος, ῥωμηός, γραικός

Greca = ῥωμηά, ῥωμέσσα (i.e., Ῥωμαίισσα)

Grechesco = ῥωμαϊκός, ἑλληνικός

In Greco = ῥωμαῖκα (i.e, ῥωμαίικα = επιρρ. «στη ρωμαϊκή γλώσσα»)

Ο Κρητικός Σίμων Πόρκιος (Simon Portius) εξέδωσε το 1635 στο Παρίσι το Λεξικόν Λατινικόν, Ῥωμαϊκόν καὶ Ἑλληνικόν / Dictionarium Latinum, Graeco-barbarum, et Literale το οποίο περιείχε ως παράρτημα ένα Λεξικόπουλο Ρωμαϊκό, ελληνικό και Λατινικό / Dictionariolum Graeco-vulgare, Graeco-literale et Latinum, το οποίο μετάφραζε «τὰ Ῥωμαῖκα λόγια πρῶτα ἑλληνικά, κι ἀπ΄ἐκεῖ λατινικά».

Στο Λεξικό, ο λατινικός όρος Graecus μεταφράζεται ῥωμιός/ῥωμαῖος «γραικοβαρβαριστί» (ρωμαίικα) και γραικός, ἕλλην σε λόγια «γραικική» (αρχαία ελληνική).

Στο Λεξικόπουλο, οι ρωμαίικοι όροι ῥωμαῖος/ῥωμηός, ῥωμαῖκα, ῥωμαῖκος (i.e., ῥωμαίικα, ῥωμαίικος) μεταφράζονται στα ελληνικά ως ἕλλην/γραικός, ἑλληνιστί/ἑλληνικῶς, ἑλληνικός και στα λατινικά ως Graecus, Graece, Graecanicus αντίστοιχα.

Το 1638 ο Πόρκιος εξέδωσε πάντα στο Παρίσι την Grammatica Linguae Graecae vulgaris, την οποία επανεξέδωσαν το 1889 οι Wilhelm Meyer & Γιάννης Ψυχάρης. Στη σελίδα 26 της επανέκδοσης όπου ο Πόρκιος εξηγεί τα υποκοριστικά επιθήματα, διαβάζουμε: “Τουρκόπουλος parvus Turca … et ῥωμηός graecus, ῥωμηόπουλος, α, ον, graeculus, a, um et similia,” δηλαδή:

Τουρκόπουλος = parvus Turca (μικρός Τούρκος)

ῥωμηός = graecus

ρωμηόπουλος = graeculus («Γραικούλης», «μικρός Γραικός»)

Το 1659, ο Κρητικός Γεράσιμος Βλάχος (μητροπολίτης Φιλαδελφείας και πρόεδρος των εν Ενετιήσι Ρωμαίων) εξέδωσε τον Τετράγλωσσο Θησαυρό του, όπου οι όροι της λόγιας/αρχαίας Ελληνικής και της δημώδους νεοελληνικής εμφανίζονται μαζί στην πρώτη «στήλη» με λατινική και ιταλική μετάφραση στις άλλες δύο «στήλες». Βρίσκουμε τις εξής μεταφράσεις (με βραχύ σχολιασμό):

Ἕλληνας = Graecus = Greco

Ἑλληνίζω = Graece loquor = parlar in Greco

Ἑλληνικά = Graece = Alla Greca

Ἑλληνική γλῶσσα = Idioma Graecum = Lingua Greca

Ῥωμαῖος = Graecus = Greco

Ῥωμαῖκα = Graece = Grecamente

Ῥωμαῖκος = Graecanicus = Grechesco

Ῥωμαῖος = Romanus = Romano (αρχαίος Ρωμαίος)

Προσέξτε ότι δεν υπάρχει λήμμα «Γραικός», αν και ο όρος απαντά στα σχόλια των όρων Ἕλληνας και Ῥωμαῖος.

Το 1682, ο διακεκριμένος Γάλλος φιλόλογος Charles du Cange εξέδωσε το Glossarium ad Scriptores Mediae et Infimae Graecitatis (γλωσσάριο των συγγραφέων της μεσαιωνικής και πρόσφατης «γραικικότητας»):

Στο λήμμα «Γραικοί» αναφέρει την παράδοση ότι ήταν το αρχαιότερο όνομα των αρχαίων Ελλήνων και στη συνέχεια γράφει ότι κατά το τέλος της αρχαιότητας έγινε σπάνιο (raro) και, από ένα σημείο και μετά, περνάει και στην «γραικική» γραμματεία η υποτιμητική σημασία του όρου «Γραικός» με την οποία χρησιμοποιούσαν τον όρο Graecus οι αρχαίοι Ρωμαίοι, παραθέτοντας παραδείγματα από τον Προκόπιο (Γραικοί = άνανδροι), το Ζωναρά (Γραικοί = όνειδος δυσγενείας) και τον Στέφανο Μηδείας στην ιστορία της Συνόδου Φερράρας-Φλωρεντίας του Συρόπουλου («οι δυτικοί μας εξυβρίζουν όταν μας λένε Γραικούς»).

Το λήμμα «Ἕλληνες» μεταφράζεται ως pagani, gentili = «παγανιστές/πολυθεϊστές, εθνικοί», το λήμμα «ἑλληνισμός» ως paganismus, paganitas (παγανισμός, πολυθεϊσμός), και το λήμμα ἑλληνίζειν ως paganismum profiteri (εξασκώ τον παγανισμό/πολυθεϊσμό).

Το λήμμα Ῥωμαῖος μεταφράζεται ως “Latinus“, αλλά προσθέτει ότι μετά τον Ιουστινιανό το υιοθέτησαν ως ενδωνύμιο οι “Graeci Byzantini.”

Το λήμμα Ῥωμανία μεταφράζεται ως Imperium Orientale και, τέλος, οι όροι Ῥωμεύς (άπαξ τύπος στον Κοσμά Ινδικοπλεύστη) και Ῥωμιός αποδίδονται ως Graecus, Ῥωμαῖος.

Το 1709 ο καπουτσίνος Γάλλος Alexis de Samevoire / Alessio de Somavera εξέδωσε ένα δίτομο λεξικό Ιταλικής και δημώδους νεοελληνικής με τίτλο: Θησαυρός της Ρωμαϊκής και Φραγκικής Γλώσσας / Tesoro della Lingua Greca-volgare et Italiana. Βρίσκουμε τις παρακάτω μεταφράσεις:

Γραικός = Ῥωμιός, Ῥωμαίος = Greco

Ἕλληνας = Greco Gentile (πολυθεϊστής/αρχαίος Έλληνας)

Ἕλληνες = i Greci Gentili (οι πολυθεϊστές/αρχαίοι Έλληνες)

Ἑλληνίζω = Grecheggiare, parlar in Greco (ομιλώ «γραικικά»), imitare i costumi dei Greci Gentili (μιμούμαι τα έθιμα των πολυθεϊστών/αρχαίων Ελλήνων)

Ἑλληνικά = in greco letterale, la lingua Greca letterale (σε λόγια ελληνική γλώσσα, η λόγια ελληνική γλώσσα)

Ῥωμαῖκα (i.e, ῥωμαίικα) = in greco volgare, in lingua Greca volgare, alla greca (σε δημώδη «γραικική» γλώσσα, η δημώδης «γραικική» γλώσσα)

Ῥωμαικίζω (i.e, ῥωμαϊκίζω) = grecheggiare (ομιλώ σε [δημώδη] «γραικική»)

Ῥωμαῖκος (i.e., ῥωμαίικος) = Grechesco («γραικικός»)

Ῥωμαῖος, Ῥωμιός = Greco

Ῥωμαῖος = Romano (αρχαίος Ρωμαίος)

Ῥωμηά/Ῥωμιά, Ῥωμέσσα (i.e., Ῥωμαίισσα) = Greca

και

Greca = Ῥωμηά/Ῥωμιά, Ῥωμέσσα

alla Greca = Ῥωμαῖκα

Grecia = Ἑλλάδα

Greco = Ῥωμιός/Ῥωμαῖος, Γραικός

in Greco letterale = Ἑλληνικά

in Greco volgare = Ῥωμαῖκα, ἁπλᾶ Ῥωμαῖκα

Το 1781 ο Bernandino Pianzola εξέδωσε στην Πάδοβα ένα τετράγλωσσο λεξικό ιταλικής, λατινικής, δημώδους «γραικικής» και τουρκικής (Dizionario, grammatiche, e dialoghi. Per apprendere le lingue Italiana, Latina, Greca-volgare e Turca).

Βρίσκουμε τα εξής λήμματα:

Ellinicà (i.e., ἑλληνικά)= in Greco litterale (σε λόγια «γραικική»)

Elinicos (i.e, ἑλληνικός)= Greco litterale (που σχετίζεται με τη λόγια «γραικική»)

Romèca (i.e, ῥωμαίικα)= in Greco volgare (σε δημώδη «γραικική»)

Romiòs (i.e., Ῥωμιός)= Greco

Romèos = Romànos (i.e., Ῥωμαῖος/Ῥωμᾶνος) = Romano (αρχαίος Ρωμαίος)

Εν έτει 1781, δηλαδή πάνω κάτων την εποχή που ο Κοραής πασχίζει να περάσει την υιοθέτηση του όρου «Γραικός» επειδή έτσι μας αποκαλούν τα πεφωτισμένα έθνη της Ευρώπης και ο Pianzola δεν έχει καν λήμμα «Γραικός» στο λεξικό του (δε μιλάμε καν για το «Έλληνας»).

Τέλος, το 1804 ο Karl Christian Lebrecht Weigel εξέδωσε το Λεξικόν Γερμανικόν-Απλορωμαϊκόν / Teutsch[sic]-Neugriechisches Worterbuch.

O Γερμανικός όρος Grieche («Γραικός») μεταφράζεται ως «Ἕλληνας» στην αρχαία Ελλάδα και ως «Ῥωμαῖος» στην τωρινή Ελλάδα. Ο γερμανικός όρος Griechisch («γραικικός») μεταφράζεται ως ἑλληνικός στην αρχαία Ελλάδα και ῥωμαϊκός στην τωρινή Ελλάδα,ενώ ο όρος die griechische Sprache (η «γραικική» γλώσσα) μεταφράζεται ως Ἑλληνική γλώσσα όταν αναφέρεται στην αρχαία ελληνική και ως Ῥωμαϊκή γλώσσα όταν ανφέρεται στην νεοελληνική.