Οι πρώιμοι Οθωμανοί μουσουλμάνοι ως «Ρωμαιόπαιδες»

Στη σημερινή ανάρτηση θα περιγράψω ένα ενδιαφέρον ταυτοτικό φαινόμενο που χαρακτηρίζει τους Οθωμανούς μουσουλμάνους κατά τον πρώτο αιώνα μετά την Άλωση. Κατά την περίοδο 1453-1600, οι Oθωμανοί μουσουλμάνοι αυτοπροσδιορίζονται συχνά ως Rūmī ~ «οι μουσουλμάνοι της χώρας των Ρουμ» και μερικές φορές ως Rūm oğlani = «υιοί των Ρωμαίων» (κάτι σαν «οι εξισλαμισμένοι απόγονοι των Ρωμαίων»), όταν θέλουν να διακριθούν από τους υπόλοιπους μουσουλμάνους όπως οι Πέρσες (Acem), οι Άραβες (Arab) και οι Μαμελούκοι της Αιγύπτου (Misirli = «Αιγύπτιος»).

Το oğlani = «υιοί, παίδες, αγόρια» είναι ομόρριζο με το πατρωνυμικό επίθημα -ογλου = «γιος του» και με τον όρο iç oğlan > τσογλάνι.

Αυτή η συνήθεια δεν απαντάει ποτέ στα επίσημα οθωμανικά έγγραφα, αλλά ήταν αρκετά διαδεδομένη ώστε να την παρατηρήσουν και οι μουσουλμάνοι των άλλων περιοχών. Έτσι το 1589, ο Μαροκινός πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη γράφει για την πόλη:

Η πόλη αυτή ήταν η πρωτεύουσα της χώρας των Ρωμαίων (Ρουμ), η έδρα της αυτοκρατορίας τους και η πόλη των αυτοκρατόρων. Οι Μουσουλμάνοι που τώρα κατοικούν σ΄αυτή την πόλη αυτοπροσδιορίζοναι ως Rūm, και προτιμούν αυτήν την καταγωγή από την κανονική τους [εννοεί την τουρκική]. Μεταξύ τους, ονομάζουν την χαρακτηριστική τους καλλιγραφία khatt rūmī.

Παραθέτω την σλδ 51 από το βιβλίο της Molly Greene The Edinburgh History of the Greeks, 1453 to 1768 (Edinburgh University Press, 2015):

Το σφάλμα του Μαροκινού πρέσβη ήταν ότι νόμιζε πως η κανονική καταγωγή αυτών των μουσουλμάνων ήταν τουρκική. Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι από αυτούς τους μουσουλμάνους ήταν εξισλαμισμένοι Ρωμαίοι και, συνεπώς, δήλωναν την πραγματική καταγωγή τους όταν αυτοπροσδιορίζονταν ως Ρουμ. Ο Μέγας Βεζίρης Ρουμ Μεχμέτ Πασάς, απέκτησε το παρατσούκλι «Ρουμ» επειδή στο πρώτο μισό της ζωής του ήταν Κωνσταντινοπολίτης Ρωμαίος αριστοκράτης, όπως και ο Μεσίχ Πασάς, που ανήκε στην οικογένεια των Παλαιολόγων (ήταν ανιψιός του τελευταίου βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου). O Μαχμούτ Πασάς Αγγέλοβιτς ήταν σερβο-βυζαντινής καταγωγής και, από το ρωμαϊκό του σόι, ήταν πρώτος ξάδελφος με τον Τραπεζούντιο Γεώργιο Αμιρούτζη. Ο τελευταίος κατέληξε σύμβουλος του Μωάμεθ Β΄ του Πορθητή και ο εξισλαμισμένος γιος του Μεχμέτ Μπέης, σύμφωνα με την Πατριαρχική Ιστορία (γράφτηκε γύρω στο 1575), ήταν ιδιαίτερα μορφωμένος γνωρίζοντας τόσο την «έξωθεν» Ελληνική παιδεία όσο και την Αραβική, και μετέφρασε τις Χριστιανικές Γραφές στην Αραβική γλώσσα κατ΄εντολή του σουλτάνου.

Ἦσαν δε καὶ τῷ καιρῷ ἐκεῖνο εἰς τὸ σαράγι τοῦ σουλτάνου εὐγενέστατοι καὶ πεπαιδευμένοι ἐκ τὴν Τραπεζοῦντα. Ἀπο τοὺς ὁποίους ἦτον ὁ ἕνας, υἱὸς τοῦ Ἀμηρούτζη, ὁ Μεχεμέτ πέις, λογιώτατος καὶ σοφώτατος εἰς τὸ Ἑλληνικὸν μάθημα καὶ εἰς τὸ Ἀραβικόν. Τόσο γὰρ ἦτον σοφώτατος ὅτι τὰ βιβλία τὰ ἐδικὰ μας τῶν Χριστιανῶν τὰ ἐμεταγλώττισε εἰς τὴν Ἀραβικὴν γλῶσσα διὰ ὁρισμοῦ τοῦ σουλτάνου.

Στις επαρχίες, η συνηθέστερη μορφή εξισλαμισμού ήταν το παιδομάζωμα (devşirme), από το οποίο προέκυπτε το επίλεκτο σώμα των Γενίτσαρων. Θα αναφέρω ένα αστείο γεγονός με τους γενίτσαρους που αναφέρει η Tijana Krstić στο βιβλίο της Constested Conversions to Islam: Narratives of Religious Change in the Early Modern Ottoman Empire (Stanford University Press, 2014). Πρόκειται για ένα πολύ καλό βιβλίο που περιγράφει τους εξισλαμισμούς της περιόδου 1400-1600 στα Βαλκάνια και την βαθμιαία διαμόρφωση μιας κοινής οθωμανικής μουσουλμανικής κουλτούρας.

Το 1555, λοιπόν, οι γενίτσαροι διαμαρτυρήθηκαν στον Μεγάλο Βεζίρη πως τους είχε ανατεθεί ως αγάς (διοικητής) «ένας Ούγγρος γκιαούρης που μόλις εχθές είχε ασπαστεί το Ισλάμ και του οποίου τα χνότα ακόμα βρομούσαν γουρούνι.» Το αστείο με το συμβάν αυτό είναι πως οι γενίτσαροι που διαμαρτύρονται ήταν και αυτοί πρώτης γενιάς μουσουλμάνοι, έχοντας γεννηθεί χριστιανοί και εξισλαμιστεί σε δεύτερο χρόνο λόγω του παιδομαζώματος.

Σύμφωνα με τον Βενετσιάνο πρέσβη στην Κων/πολη Λορένζο Μπερνάρντο (γράφει το 1592), οι Άραβες θεωρούσαν πως ήταν οι μόνοι γνήσιοι μουσουλμάνοι και πως οι «Τούρκοι» [= μουσουλμάνοι] της Ρούμελης [“Grecia”] ήταν νόθοι μουσουλμάνοι που κατάγονταν ως επί το πλείστον από χριστιανούς που αλλαξοπίστησαν και, για το λόγο αυτό, αγνοούσαν τις παραδόσεις και τα έθιμα του Ισλάμ. Η παρακάτω σελίδα είναι πάντα από το βιβλίο της Krstić:

Θα κλείσω τη σημερινή σύντομη ανάρτηση με δύο βιβλία της Jane Hathaway, τα οποία αναφέρουν οθωμανικές πηγές της εποχής που προσδιορίζουν τους «Τούρκους» (= Οθωμανούς μουσουλμάνους από τη χώρα των Ρουμ) ως Rūm oğlani (οι εξισλαμισμένοι «γιοι των Ρωμαίων»), για να τους διακρίνουν από τους ομόθρησκούς τους Άραβες (awlad al-Arab) και τους Αιγύπτιους (Misirli, μάλλον Μαμελούκοι της Αιγύπτου) αντίστοιχα.