Ο μύθος του Βουλγαροκτόνου

Ο τίτλος είναι παρμένος από το ομώνυμο βιβλίο του Paul Stephenson (“The Legend of Basil the Bulgar-Slayer”, CUP, 2003, κυκλοφορεί και σε ελληνική μετάφραση). Στο βιβλίο αυτό ο Stephenson παρουσιάζει τους μύθους που σχηματίστηκαν γύρω από το πρόσωπο του Βασιλείου Β΄ και την χρήση τους τόσο στο μεσαίωνα όσο και στη σύγχρονη εποχή. 

Η κύρια θέση του βιβλίου είναι ότι ο μύθος του «νηλεούς Βουλγαροκτόνου» που τύφλωσε γύρω στις 15.000 Βούλγαρους (σε κάθε 100 Βούλγαρους τύφλωνε τους 99 και άφηνε τον έναν μονόφθαλμο για να οδηγεί τους υπόλοιπους) στην πραγματικότητα πλάσθηκε έναν αιώνα μετά τον θάνατό του, κατά την περίοδο των πολεμοχαρών Κομνηνών, με σκοπό να δράσει ως φόβητρο, σε μια εποχή που ο βυζαντινός έλεγχος της Βαλκανικής ενδοχώρας είχε αποδυναμώθεί αισθητά και, εν τέλει, χάθηκε τελείως. Σύμφωνα με τον μύθο, η κατάκτηση της Βουλγαρίας ήταν το μεγαλύτερο επίτευγμα του Βασιλείου. Ακόμα και αυτό δεν ευσταθεί στην πραγματικότητα όπως θα δούμε. Το μεγαλύτερο επίτευγμα του Βασιλείου σύμφωνα με τον βυζαντινολόγο Mark Whittow ήταν η νίκη του στον εμφύλιο πόλεμο της Μικράς Ασίας εναντίον του συνασπισμού των Ανατολικών οικογενειών που ήθελαν να αυτονομήσουν την περιοχή.  Επειδή οι Κομνηνοί βρέθηκαν στην εξουσία υποστηριζόμενοι από αυτές τις οικογένειες, έπρεπε να κατασκευαστεί ένας εκθαμβωτικός μύθος η λάμψη του οποίου θα σκέπαζε την δράση αυτών των οικογενειών εναντίον του θρυλικού βυζαντινού αυτοκράτορα. Το θέμα που επιλέχθηκε ήταν η «κατάκτηση της Βουλγαρίας» του Σαμουήλ.

Ο Stephenson εξηγεί επίσης ότι αυτό που τον ώθησε στην συγγραφή αυτού του βιβλίου ήταν ένας άλλος μύθος που πρόσφατα δημιουργήθηκε γύρω από το πρόσωπο του Βασιλείου. Ήταν μια επίσκεψη στην γειτονική μας χώρα και τα λόγια του ξεναγού που άκουσε στην Οχρίδα. Ο ξεναγός αυτός παρουσίασε τον Σαμουήλ σαν «Μακεδόνα τσάρο», την Βουλγαρική του αυτοκρατορία σαν «Μακεδονική» και τον Βασιλέα Ρωμαίων Βασίλειο σαν τον «κακό και νηλεή Έλληνα βασιλιά που τύφλωσε 15000 Μακεδόνες και απέκτησε το προσωνύμιο “Μακεδονοκτόνος”». Στην γειτονική χώρα, δύο δημοσιογράφοι (Pavlovski & Pavlovski) δημοσίευσαν το 1996 μια «μετάφραση» του τμήματος της ιστορίας του Σκυλίτση που περιγράφει την κατάκτηση της Βουλγαρίας έχοντας αφαιρέσει όλες τις αναφορές σε «Βούλγαρους» και «Βουλγαρία».

Ενώ στην Ελλάδα, σύμφωνα με τον Stephenson, ένας μεγάλος αριθμός ακαδημαϊκών ιστορικών έχει εδώ και είκοσι χρόνια περίπου ξεπεράσει την φάση της «εθνικιστικής ιστοριογραφίας», στα γειτονικά Βαλκανικά κράτη ο «εθνικιστικός καρακιτσαρισμός» καλά κρατεί και συνεχίζει να τροφοδοτείται επίσημα από τις κυβερνήσεις. Βέβαια αυτό δεν σημαίνει ότι ο «εθνικιστικός καρακιτσαρισμός» έχει εξαλειφθεί από τη χώρα μας. Κάθε άλλο! Απλώς σημαίνει ότι το κράτος έχει σταματήσει να επιβάλλει την συγγραφή της «εθνικιστικής ιστοριογραφίας» στους ακαδημαϊκούς ιστορικούς.

Παραθέτω το βιβλίο σε pdf για όποιον ενδιαφέρεται:

Paul Stephenson-The Legend of Basil the Bulgar-Slayer

Μεταφράζω τα παραπάνω λόγια του Stephenson από την πρώτη σελίδα του προλόγου (σελίδα xi):

Οι περισσότεροι ιστορικοί, ακόμη και μερικοί πολιτικοί, πλέον μετανοιώνουν για την «κατάχρηση» του παρελθόντος για εθνικιστικούς σκοπούς. Αυτό αληθεύει ειδικά στην Ελλάδα, όπου για περισσότερα από 20 χρόνια κριτικοί ιστορικοί έχουν προσφέρει μια αντιστάθμιση στην εθνικιστική ρητoρική. Αλλά σε άλλα κράτη, οι ακαδημαϊκοί συνεχίζουν να παράγουν «ιστορία» στην υπηρεσία του εθνικού κράτους. Οφείλουμε να το καταδικάσουμε αυτό, ειδικά όταν οδηγεί -και πολύ συχνά μάλιστα- στην παραλλαγή και πλαστογράφηση ιστορικών στοιχείων.

Και φτάνω στην αιτία συγγραφής του βιβλίου κατά τον Stephenson:

Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να ξεδιαλύνουμε τους διάφορους μύθους γύρω από την κατάκτηση της Βουλγαρίας από τον Βασίλειο.

1) Ρωμαίοι και Βούλγαροι

Ο Βασίλειος Β΄ έγινε αυτοκράτορας του «Βυζαντίου» το 976 μ.Χ. Ανήκε στην λεγόμενη «Μακεδονική» δυναστεία, επειδή ο ιδρυτής της Βασίλειος Α΄ καταγόταν από Αρμένιους που είχαν εγκατασταθεί από τις βυζαντινές αρχές στο θέμα της Μακεδονίας γύρω από την Αδριανούπολη. Ο όρος «Μακεδονία» δεν χρησιμοποιούνταν κατά την περίοδο 700-1100 μ.Χ. για να περιγράψει την σημερινή ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας. Όταν τόσο οι Βυζαντινοί όσο και οι Βούλγαροι θέλουν να αναφερθούν στην περιοχή αυτή χρησιμοποιούν συνήθως την περίφραση «περιοχή Θεσσαλονίκης». Το βυζαντινό θέμα Θεσσαλονίκης αντιστοιχεί λίγο πολύ στην «παρά Θάλαττα Μακεδονίαν» του Θουκυδίδη, ενώ όταν ο Βούλγαρος χαγάνος Τερβέλ θέλει σε μια πρωτο-βουλγαρική επιγραφή να αναφερθεί στους πρωτο-Βούλγαρους (δηλαδή το τουρκικό φύλο) που εγκαταστάθηκαν μαζί με τους Σερμησιανούς στον κάμπο της Πελαγονίας («Κεραμήσιος κάμπος», Κεραμιαί ήταν το όνομα του σημερινού Prilep κατά την ύστερη αρχαιότητα) και τον αρχηγό τους Κούβερ γράφει για «τους θείους του που κατοικούν στην περιοχή της Θεσσαλονίκης».

Το βυζάντιο κατά την βασιλεία του Βασιλείου βρίσκεται στην τελευταία φάση της «αεθνίας» του, όπου όλοι οι χριστιανοί υπήκοοι της Αρχής των Ρωμαίων, ανεξαρτήτως γλώσσας, θεωρούνται Ρωμαίοι. Αυτό θα αλλάξει προς το τέλος του 11ου αιώνα, όταν παρατηρούνται οι πρώτες ενδείξεις εθνοτισμού που θα οδηγήσουν στον σχηματισμό του «Γένους των Ρωμαίων» (ελληνόφωνοι χριστιανοί πολίτες) που περιγράφει ο βυζαντινολόγος Χρήστος Μαλατράς και στην δημιουργία της κατηγορίας «μ(ε)ιξοβάρβαροι» που περιγράφει τους μη ελληνόφωνους χριστιανούς κατοίκους της αυτοκρατορίας. Ο όρος «μειξοβάρβαρος» είναι δανεισμένος από την αρχαία γραμματεία και ο Ησύχιος τον ορίζει σαν:

<μειλιχομειδής>· πραΰγελως. ἡδύγελως. ἡδεῖα. πραΰνοος

<μειξοβάρβαρος>· οὔτε βάρβαρος, οὔτε Ἕλλην, ἀλλ’ ἀμφοτέρων μετέχων (Eur. Phoen. 138) AS

<μεῖον>· μικρόν, ἔλασσον, ἔλαττον Avgn

«Αυτός που δεν είναι ούτε εντελώς βάρβαρος ούτε εντελώς Έλλην, αλλά κάτι ενδιάμεσο» και τον οποίον ο Paul Stephenson περιγράφει διεξοδικά στην παρακάτω σελίδα:

Όπως βλέπετε στις σημειώσεις, ο Νικήτας Χωνιάτης γράφοντας κατά την μετεθνοτιστική περίοδο πίστευε ότι ο «γνήσιος Ρωμαίος» ήταν πιο αξιόπιστος αμύντορας της αυτοκράτορίας από τον «Μειξοβάρβαρο», ενώ ο Νικηφόρος Γρηγοράς αργότερα θα ξεχωρίσει του «καθαρούς Ρωμαίους» της περιοχής της Φιλιππουπόλεως από τους «αλλόγλωσσους» βυζαντινούς Βούλγαρους συντοπίτες τους τους οποίους θεωρούσε «ομόφυλους» των Βουλγάρων της δεύτερης Βουλγαρικής Αυτοκρατορίας. Γράφει λ.χ. η Αρβελέρ σε ένα βιβλίο που επιμελήθηκε με την Αγγελική Λαΐου:

Όπως είπα παραπάνω, από την μεριά του Βυζαντίου, τα χρόνια του «Βουλγαροκτόνου» ανήκουν στην προεθνοτιστική/άεθνη φάση όπου ο όρος Ρωμαίος χρησιμοποιείτια για να περιγράψει τον οποιοδήποτε χριστιανό υπήκοο της Αρχής των Ρωμαίων. Από την μεριά των Βουλγάρων όμως, στα χρόνια του Τσάρου Σαμουήλ έχουμε σύμφωνα με τον Florin Curta μια περίοδο «Βουλγαρικού εθνικισμού» (“Bulgarian Nationalism”). O σωστός όρος είναι περίοδος «Βουλγαρικού εθνοτισμού». Δηλαδή, όπως οι ελληνόφωνοι Βυζαντινοί αργότερα εθνοτίστηκαν σε «γένος Ρωμαίων» κατά την μετάβαση από τον 11ο στον 12ο μ.Χ. αιώνα, έτσι και η μετάβαση από την 1η στην 2η μ.χ. χιλιετία βρίσκει τους σλαβικούς πληθυσμούς της Βουλγαρίας του Σαμουήλ να δείχνουν σημάδια Βουλγαρικού εθνοτισμού. Έτσι, ενώ κατά τα χρόνια του Τσάρου Συμεών, ο λόγιος Chernorizets Hrabar («Μαυρένδυτος~Ρασσοφόρος ο Γενναίος») θεωρεί τον εαυτό του «Σλάβο», τον λαό του «Σλάβους» και την γλώσσα του «Σλαβική» (slověnĭskŭ językŭ), άρα είναι «Βούλγαρος» μόνον με την πολιτική σημασία του όρου (δηλ. σλάβος που κατοικεί στην Βουλγαρική αυτοκρατορία) και όχι με την εθνοτική, έναν αιώνα αργότερα, στην Οχρίδα του Τσάρου Σαμουήλ, οι λόγιοι αρχίζουν να ονομάζουν την σλαβική τους γλώσσα «Βουλγαρική», το αλφάβητό τους «Βουλγαρικό», θεωρούν τους τσάρους τους σαν «γνήσιους Βούλγαρους» στην καταγωγή τους, ενώ φαντάζονται ένα «Βουλγαρικό γένος» με μυθικό γεννάρχη τον Προφήτη Ησαΐα. Με άλλα λόγια, εμφανίζουν όλες τις εκφάνσεις εθνοτισμού (εννοείται προνεωτερικού). Ας τις δούμε. Ξεκινάω με τον ανεθνότιστο ακόμα Chernorizets Hrabar:

Being still pagans, the Slavs did not have their own letters, but read and communicated by means of tallies and sketches. After their baptism they were forced to use Roman and Greek letters in the transcription of their Slavic words but these were not suitable … At last, God, in his love for mankind, sent them St. Constantine the Philosopher, called Cyril, a learned and upright man, who composed for them thirty-eight letters, some (24 of them) similar to the Greek, but some (14 of them) different, suitable to express Slavic sounds.

Προσέξτε τώρα πόσο έχουν αλλάξει οι πεποιθήσεις έναν αιώνα αργότερα από τον Hrabar. Στην «καταγωγή των εθνών», γραμμένη περί το 1010 μ.Χ. πρωτοσυναντούμε τους όρους «Βουλγαρική γλώσσα» και «Βουλγαρικό αλφάβητο»:

 It can be seen that there are various languages on earth. Of them, there   are five Orthodox languages: Bulgarian, Greek, Syrian, Iberian (Georgian) and   Russian. Three of these have Orthodox alphabets: Greek, Bulgarian and Iberian.   There are twelve languages of half-believers: Alamanians, Franks, Magyars   (Hungarians), Indians, Jacobites, Armenians, Saxons, Lechs (Poles), Arbanasi (Albanians), Croatians, Hizi, Germans.

Την ίδια περίοδο στην επιγραφή του Μοναστηρίου (Bitola) βρίσκουμε:

In the year 6523 [1015/1016?] since the creation of the world, this fortress, built and made by Ivan, Tsar of Bulgaria, was renewed with the help and the prayers of Our Most Holy Lady and through the intercession of her twelve supreme Apostles. The fortress was built as a haven and for the salvation of the lives of the Bulgarians. The work on the fortress of Bitola commenced on the twentieth day of October and ended on the […] This Tsar was Bulgarian by birth, grandson of the pious Nikola and Ripsimia, son of Aaron, who was brother of Samuil, Tsar of Bulgaria, the two who routed the Greek army of Emperor Basil II at Shtipone where gold was taken […] and in […] this Tsar was defeated by Emperor Basil in 6522 (1014) since the creation of the world in Klyutch and died at the end of the summer.

αναφορές σε «Βουλγαρικό έθνος» και σε «τσάρο γνήσιας Βουλγαρικής καταγωγής» και στον «Γραικικό» στρατό του Βασιλείου. Εδώ πρέπει να ξεκαθαριστεί ότι αυτό δεν είναι απόδειξη ότι οι Βυζαντινοί ήταν εθνοτικά «Έλληνες». Οι Σλάβοι με το που εγκαταστάθηκαν στα Βαλκάνια έμαθαν από τους περιδουνάβιους λατινόφωνους και γερμανόφωνους πληθυσμούς να ονομάζουν τους Βυζαντινούς «Γραικούς» και την πρωτεύουσά τους «Γραικικό» Tsargrad («Βασιλίδα Πόλη»). Όταν όμως μεταφράζουν τον όρο στα ελληνικά,όπως έκανε ο Σέρβος Τσάρος Ντούσαν αργότερα, ο όρος αποδίδεται σαν «Ρωμαίοι». Έτσι το σλαβικό εξωνύμιο «Γραικοί» είναι κενό εθνοτικής σημασίας, όπως ακριβώς το βυζαντινό εξωνύμιο «Βούλγαροι» πριν από τον προαναφερθέντα Βουλγαρικό εθνοτισμό.

Σε άλλα δυτικά Βουλγαρικά έγγραφα της εποχής βρίσκουμε για πρώτη φορά την πεποίθηση ότι οι βυζαντινοί απόστολοι των Σλάβων Κύριλλος και Μεθόδιος ήταν Βούλγαροι,τον προφήτη Ησαΐα σαν γεννάρχη του Βουλγαρικού έθνους και τον Χαγάνο Μπόρις-Μιχαήλ (τον πρώτο χριστιανό Βούλγαρο ηγεμόνα που εξυμνείται στην επιγραφή της Glavinica στην σημερινή νότιο Αλβανία, τότε νοτιοδυτική Κουτμιτσέβιτσα) σαν τον ιδρυτή του Βουλγαρικού βασιλείου (και όχι τον Ασπαρούχ):

2) Ο νηλεής Βουλγαροκτόνος

Η αλήθεια είναι ότι η ενσωμάτωση της δυτικής Βουλγαρίας (η ανατολική είχε ήδη ενσωματωθεί από τους Νικηφόρο Φωκά και Ιωάννη Τσιμισκή νικώντας όχι τους Βούλγαρους, αλλά τους Ρώσους που είχαν κατακτήσει την ΒΑ Βουλγαρία) έγινε κυρίως με διπλωματία  και όχι με πόλεμο. Η βασική πολιτική του Βασιλείου ήταν η «μεταγραφή» των Βουλγάρων Ζουπάνων/τοπαρχών στην Ρωμαϊκή αυτοκρατορία με διατήρηση του αριστοκρατικού τους τίτλου. Έτσι σιγά σιγά το ένα κάστρο μετά το άλλο μαζί με την περιοχή που έλεγχε ενσωματωνόταν στην αυτοκρατορία. Στο τέλος έμεινε ένας μικρός πυρήνας Βουλγάρων στην δυτική Κουτμιτσέβιτσα, οι οποίοι αντιστάθηκαν μέχρι τέλους. Τέτοιος ήταν λ.χ. ο «Ιβάτζης», το κάστρο του οποίου ήταν στο βουνό Τόμορ της σημερινής νότιας Αλβανίας, ο οποίος τυφλώθηκε «μπαμπέσικα» από τον Ευστάθιο Δαφνομήλη. Αντίθετα, οι περισσότεροι Ζουπάνοι όπως ο Κρακράς που έλεγχε τον Περνικό/Pernik και 35 τριγύρω κάστρα, ο Δραγομούζος (νοτιοσλαβιστί ~ Αγαπήνωρ, drag = «αγαπητός», mǫžĭ = «άνδρας,σύζυγος») που έλεγχε την Στρώμνιτσα/Strumica, ο «γαμπρός» του Σαμουήλ Δοβρόμηρος/Dobromir που έλεγχε την Βέροια ακόμα και ο νόμιμος διάδοχος του βουλγαρικού θρόνου Ρωμανός που παρέδωσε την πόλη τον Σκοπίων και έγινε κυβερνήτης της Αβύδου κλπ), αυτοί παραδόθηκαν οικειοθελώς.

Γράφει λ.χ. ο Σκυλίτσης σε ένα χωρίο που αναφέρει τις περισσότερες «μεταγραφές»:

Μηνυθέντος δὲ τῷ βασιλεῖ τοῦ θανάτου τοῦ Ἰωάννου διὰ τοῦ στρατηγοῦντος Δυρραχίου Νικήτα πατρικίου τοῦ Πηγονίτου, ἔξεισι παραυτίκα ὁ βασιλεύς. γενομένῳ δ’ αὐτῷ κατὰ τὴν Ἀδριανούπολιν ὑπαντῶσιν ὁ ἀδελφὸς τοῦ περιφήμου Κρακρᾶ καὶ ὁ υἱός, προσχωρεῖν εὐαγγελιζόμενοι τό τε περίπυστον φρούριον τὸν Πέρνικον, καὶ ἕτερα πέντε ἐπὶ τριάκοντα. οὓς τιμήσας ἀξίως καὶ τὸν Κρακρᾶν ἐς τὸν τῶν πατρικίων θρόνον ἀναβιβάσας ἦλθεν εἰς Μοσυνούπολιν. Ἐνταῦθα δὲ καὶ πρέσβεις ἧκον ἐκ Πελαγονίας καὶ Μωροβίσδου καὶ Λιπενίου, παραδιδόντων τῷ βασιλεῖ τὰς πόλεις. Ἐκεῖθεν ἄρας ἦλθεν ἐν Σέρραις, αἷς ἀφίκετο ὁ Κρακρᾶς μετὰ τῶν ἀρχόντων τῶν προσρυέντων τριακονταπέντε κάστρων, καὶ καλῶς ὑπεδέχθη. Προσερρύη δὲ καὶ Δραγομοῦζος, τὰ ἐν τῇ Στρουμβίτζῃ παρεσχηκὼς καὶ πατρίκιος τιμηθείς, ἄγων μεθ’ ἑαυτοῦ καὶ τὸν πατρίκιον Ἰωάννην τὸν Χάλδον, τότε τῆς χρονίας ἀπολυθέντα καθείρξεως. Ἔτυχε γὰρ ἁλοὺς παρὰ τοῦ Σαμουὴλ καὶ ἐπὶ εἴκοσι καὶ δύο χρόνους ὢν ἐν τῇ φυλακῇ. Ἄρτι δὲ τῇ Στρουμβίτζῃ προσήγγισεν ὁ βασιλεύς, καὶ ἧκεν ὁ ἀρχιεπίσκοπος Βουλγαρίας Δαβὶδ μετὰ γραμμάτων Μαρίας τῆς Ἰωάννου γυναικός, ὑπισχνουμένης ἐκστῆναι Βουλγαρίας, εἰ τεύξεται τῶν κατὰ σκοπόν. Ὑπήντησε δὲ καὶ Βογδάνος ὁ τῶν ἐνδοτέρω κάστρων τοπάρχης,  καὶ τιμᾶται καὶ οὗτος πατρίκιος, ὡς καὶ πάλαι τὰ βασιλέως φρονῶν καὶ τὸν ἑαυτοῦ πενθερὸν ἀνελὼν Ματτθαΐτζην.

Κάθε άλλο παρά νηλεής, ο Βασίλειος αναγνώρισε τον μέχρι τότε Πατριάρχη Βουλγαρίας Ιωάννη-Δαβίδ εκ Δίβρας σαν πρώτο Αρχιεπίσκοπο της κατεκτημένης Βουλγαρίας και αρχικά του έδωσε δικαιοδοσία «από την Ναύπακτο μέχρι το Βελιγράδι» πριν οι μητροπλίτες Θεσσαλονίκης, Δυρραχίου και Λαρίσης διαμαρτυρόμενοι τον κάνουν να αλλάξει γνώμη και να περιορίσει την δικαιοδοσία της Βουλγαρικής Αρχιεπισκοπής.

Ο σχεδόν σύγχρονος χριστιανός Άραβας ιστορικός Al Yahya περιγράφει την κατάκτηση της Βουλγαρίας με τα εξής λόγια:

«Οι Βούλγαροι ζουπάνοι έγραψαν στον Βασίλειο ζητώντας να παραδωθούν … και λίγο αργότερα συναντήθηκαν μαζί του … Διατήρησε τα εχυρά κάστρα, διορίζοντας Ρωμαίους κυβερνήτες σε αυτά, ενώ γκρέμισε άλλα. Ξαναεπέβαλε τάξη στην Βουλγαρία. … Με αυτόν τον τρόπο το βασίλειο της Βουλγαρίας ενσωματώθηκε στο Bilad Al-Rum (Ρωμαϊκή αυτοκρατορία) και μεταμορφώθηκε σε κατεπανίκιον … Πάντρεψε Ρωμαίους γιους με Βουλγάρες κόρες και Βούλγαρους γιους με Ρωμαίες κόρες. Ενώνοντας τους δύο λαούς τερμάτισε το παλαιό μίσος που υπήρχε μεταξύ τους».

3) Το μεγαλύτερο επίτευγμα του Βασιλείου:

Όπως έγραψα και πιο πάνω, ο Βυζαντινολόγος Mark Whittow (το βιβλίο του οποίου “The Making of Orthodox Byzantium: 600-1025”, Palgrave-MacMillan 1996, είναι μακράν το καλύτερο βιβλίο Βυζαντινής ιστορίας που έχω διαβάσει μέχρι τώρα και το συνιστώ σε όποιον επιθυμεί να γνωρίσει το Βυζάντιο) εκφράζει το consensus όταν λέει ότι το μεγαλύτερο επίτευγμα του Βασιλείου δεν ήταν η κατάκτηση της Βουλγαρίας, αλλά η νίκη του στον εμφύλιο πόλεμο εναντίον των ανατολιακών οικογενειών που είχαν σχεδόν αυτονομήσει την Μικρά Ασία. Ο εκθαμβωτικός μύθος της «κατάκτησης της Βουλγαρίας» δημιουργήθηκε για να καλύψει με τη λάμψη του την δράση των μεγάλων ανατολιακών οικογενειών που αργότερα τοποθέτησαν τους Κομνηνούς στον θρόνο.

Περισσότερες σχετικές αναρτήσεις:

1) «Βεζεῖτε Βεζεῖτε Τζάσαρ»

2) Εθνικιστικός καρακιτσαρισμός