Στη σημερινή ανάρτηση θα περιγράψω το εξαιρετικό βιβλίο A Greek Roman Empire: Power and Belief Under Theodosius II (University of California Press 2006) του διακεκριμένου ιστορικού Fergus Millar, που εξέπνευσε πριν δυο εβδομάδες. Το βιβλίο εξετάζει το Ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος κατά την μακρόχρονη βασιλεία του Θεοδοσίου Β΄ (408-450) και την κυριαρχία της ελληνικής γλώσσας (μητρική γλώσσα της πλειοψηφίας των υπηκόων, κυρίαρχη λόγια γραπτή γλώσσα, lingua franca, γλώσσα της επαρχιακής διοίκησης, και γλώσσα της εκκλησίας) στην κοινωνία αυτού του κράτους.
1. Η βασιλεία του Θεοδοσίου Β΄
Ο Μέγας Θεοδόσιος ήταν ο τελευταίος μονοκράτορας της ενιαίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (βλ. εδώ για την βασιλεία του). Μετά τον θάνατό του το 395, η ρωμαϊκή αυτοκρατορία διαιρέθηκε σε δύο μέρη (ανατολικό και δυτικό), δύο «δίδυμες» αυλές (ανατολική με έδρα την Κωνσταντινούπολη και δυτική με έδρα την Ραβέννα/Ρώμη), και δύο «δίδυμους» αυτοκράτορες (οι γιοι του Θεοδοσίου: ο Αρκάδιος στην ανατολή και ο Ονώριος στην δύση). Όσον αφορά την επίσημη ιδεολογία, τα δύο μέρη εξακολουθούσαν να αποτελούν τα θεωρητικά αλληλοβοηθούμενα μισά ενός ενιαίου συνόλου, με τους δύο αυτοκράτορες να μνημονεύονται μαζί στα επίσημα έγγραφα αμφοτέρων των μισών. Στην πραγματικότητα, όμως, οι δύο «δίδυμες» ρωμαϊκές αυτοκρατορίες διέφεραν σε ορισμένα βασικά πράγματα (γλώσσα, φορολογικό εισόδημα κλπ) και, για το λόγο αυτό, την εποχή που η δυτική αυτοκρατορία όδευε προς την πτώση, ο γιος και διάδοχος του Αρκαδίου, Θεοδόσιος Β΄, είχε μια μακρά βασιλεία (408-50) κατά την οποία η Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία αποδείχτηκε σταθερή και ανθεκτική στις αντιξοότητες της εποχής.
Η βασιλεία του Θεοδοσίου Β΄ είναι μια ενδιαφέρουσα περίοδος εξαιτίας της πληθώρας ορισμένων ασυνήθων πηγών που μας επιτρέπουν να την εξετάσουμε:
Είναι η εποχή που εκδόθηκε ο Θεοδοσιανός Κώδικας, ανάμεσα στους «νόμους» του οποίου υπάρχουν πολλά έγγραφα γραφειοκρατικής επικοινωνίας της αυλής με την επαρχιακή διοίκηση και εκκλησία, με ερωτήσεις, αιτήσεις, υποδείξεις και διαταγές για την διαχείριση διαφόρων ζητημάτων. Τα έγγραφα της επαρχιακής διοίκησης προς την αυλή ονομάζονται suggestiones/ἀναφορές.
Την ίδια εποχή, έχουμε τα λεπτομερή πρακτικά τριών μεγάλων εκκλησιαστικών συνόδων: Η Α΄ Σύνοδος της Εφέσου (431), η Β΄ Σύνοδος της Εφέσου και, έναν χρόνο μετά τον θάνατο του Θεοδοσίου Β΄, η Σύνοδος της Χαλκηδόνος (451). Η γλώσσα και των τριών συνόδων είναι φυσικά η Ελληνική και τα πρακτικά καταγράφουν τις προφορικές παρεμβάσεις των συμμετεχόντων επισκόπων, πολλές από τις οποίες είναι σε δημώδεις ποικιλίες της ελληνικής της εποχής (άρα ενδιαφέρουσες από γλωσσολογική άποψη, αν και, όπως τονίζει ο Millar, τα πρακτικά δεν έχουν ακόμα εξεταστεί για το συγκεκριμένο θέμα). Από τις μερικές εκατοντάδες συμμετεχόντων επισκόπων από τις ανατολικές ρωμαϊκές επαρχίες, εκείνοι που δεν γνώριζαν την ελληνική γλώσσα είναι περίπου μια ντουζίνα (δύο λατινόφωνοι από την Απολλωνία και την Σκόδρα, δυο άπαξ ομιλίες σε Περσική (εκτός αυτοκρατορίας επίσκοπος) και Κοπτική, και οι υπόλοιποι συρόφωνοι, με τους τελευταίους να επικοινωνούν παρα ταύτα με τους ελληνόφωνους συναδέλφους τους με την βοήθεια δίγλωσσων συντοπιτών τους). Όπως παρατηρεί πολλάκις ο Millar, αυτή η διάχυτη ελληνοφωνία συνέβαλε σημαντικά στην συνοχή του ανατολικού ρωμαϊκού κόσμου.
Από εθνολογική άποψη, η περίοδος της βασιλείας του Θεοδοσίου Β΄είναι μια μεταβατική περίοδος όπου οι ελληνόφωνοι έχουν πια εδώ και καιρό εκρωμαϊστεί πολιτικά αλλά, αντίθετα από τους λατινόφωνους, όχι ακόμα εθνοτικά (οι πρώτες ενδείξεις ανάπτυξης εθνοτικής ρωμαϊκής συνείδησης στους ελληνόφωνους εμφανίζονται στην βασιλεία του Αναστασίου Α΄ (491-518) και, ειδικά στους μικρασιάτες, η διαδικασία μάλλον είχε ήδη ολοκληρωθεί γύρω στο 750), ενώ η καθιέρωση του χριστιανισμού ως επίσημη θρησκεία έχει ήδη φορτίσει με αρνητικό νόημα το παλαιό εθνώνυμο «Έλληνες». Δυστυχώς, δεν έχει ακόμα υπάρξει μια συστηματική και μεθοδική μελέτη της ταυτότητας των ελληνοφώνων κατά την περίοδο 212-610.
Σύμφωνα με τον Millar, η τρίτομη Ιστορία της Ύστερης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του A.M.H Jones είναι το μεγαλύτερο πνευματικό επίτευγμα της ιστοριογραφίας του 20ου αιώνα για την αρχαιότητα, επειδή αφύπνισε την δυτική ιστοριογραφία από τον λήθαργο της «υπνωτισμένης» αντίληψης ότι, μετά τον θάνατο του Μάρκου Αυρηλίου (το 180 μ.Χ.), ακολουθεί μια αναξιομελέτητη περίοδος παρακμής και πτώσης.
Το επόμενο σημαντικό βήμα μετά το έργο του A.H.M Jones είναι το σχετικά πρόσφατο ερώτημα κατά πόσο έχει νόημα να μιλάμε για ρωμαϊκή «αυτοκρατορία» κατά τον 4° μ.Χ. αι., έναν αιώνα μετά την καθολική απονομή της ρωμαϊκής πολιτείας (212 μ.Χ.) σε όλους τους ελεύθερους κατοίκους, όταν πια η διαδικασία του εκρωμαϊσμού έχει δημιουργήσει μια ρωμαϊκή πλειοψηφία που κάνει την Ρωμανία να μοιάζει περισσότερο με ρωμαϊκό έθνος-κράτος, παρά με «αυτοκρατορία». Το ερώτημα αυτό για τον 4ὁ μ.Χ. αιώνα (που θυμίζει την άποψη του Αντώνη Καλδέλλη για ελληνόφωνο ρωμαϊκό έθνος-κράτος στο «Βυζάντιο») έχει θέσει ο Bryan Ward-Perkins () στο κεφάλαιό ‘A Most Unusual Empire: Rome in the Fourth Century‘ του βιβλίου C. Rapp and H. Drake (eds.), The City in the Classical and Post-Classicla Word (Cambridge University Press, 2014):
Στο κεφάλαιο αυτό , ο Bryan Ward-Perkins παραθέτει έναν πολύ ωραίο χάρτη με το «τροχιακό» των αυτοκρατόρων του 4ου μ.Χ. αιώνα, δηλαδή τα μέρη για τα οποία υπάρχουν φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες ότι κάποιος αυτοκράτορας έζησε σ΄αυτά ή τα επισκέφτηκε. Ο χάρτης δείχνει περίτρανα πόσο σημαντικότερες της Ιταλίας έχουν γίνει πια οι ακριτικές περιοχές όπως οι παραρρήνιες και παραδουνάβιες επαρχίες και η Αντιόχεια της Συρίας.
Μετά από αυτήν την παρέκβαση στην ενιαία ρωμαϊκή «αυτοκρατορία» του 4ου αιώνα, επιστρέφω στην Ανατολική Ρωμαϊκή «αυτοκρατορία» του Θεοδοσίου Β΄ και το βιβλίο του Fergus Millar A Greek Roman Empire.
2. Ελληνική και Λατινική
Στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Θεοδοσίου Β΄ κυριαρχούσε η ελληνική γλώσσα. Η λατινική χρησιμοποιούνταν στο παλάτι, τα υψηλά κλιμάκια της διοίκησης (αυλή, ύπαρχοι και βικάριοι), τον στρατό και, επιπρόσθετα, ήταν η γλώσσα επικοινωνίας με την «δίδυμη» δυτική αυλή και η lingua franca και μητρική γλώσσα των εκλατινισμένων πληθυσμών των παραδουνάβιων στρατιωτικοποιημένων περιοχών (διοίκηση Δακίας και παραδουνάβιο τμήμα της διοικήσεως Θράκης), καθώς και η εκκλησιαστική γλώσσα του λατινόφωνου Ιλλυρικού (που ανήκε στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία της Ρώμης).
Ότι το (λατινόφωνο; ) Ιλλυρικό ήθελε να διατηρήσει την εκκλησιαστική του σχέση με την Ρώμη φάνηκε το 421, όταν ο Θεοδόσιος Β΄, παρακινούμενος από τον τότε πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, επιχείρησε να επεκτείνει την εκκλησιαστική δικαιοδοσία της Κων/πόλεως στο Ιλλυρικό. Μια αντιπροσωπεία (λατινόφωνων; ) Ιλλυρικιανών κατέφυγε στον δυτικό αυτοκράτορα Ονώριο και του ζήτησε να επέμβει για να διατηρηθεί το status quo. Ο Ονώριος έγραψε στον ανιψιό του Θεοδόσιο Β΄ και τον έπεισε να διατηρήσει το status quo.
Αντίθετα, η ελληνική ήταν η μητρική γλώσσα της πλειοψηφίας των υπηκόων του Θεοδοσίου Β΄, η lingua franca νοτίως της γραμμής του Jireček στα Βαλκάνια, της Ανατολίας (οι διοικήσεις Ασίας και Πόντου), της Εώας διοικήσεως (εδώ μαζί με την συριακή) και της διοικήσεως Αιγύπτου, η γλώσσα της επαρχιακής διοίκησης στις προρρηθείσες περιοχές και, τέλος, η εκκλησιαστική γλώσσα των πατριαρχίων της ανατολής (Κωνσταντινούπολη, Αντιόχεια, Ιερουσαλήμ και Αλεξάνδρεια).
Όπως γράφει πολλάκις ο Millar, με την εξαίρεση των παραδουνάβιων Βαλκανίων, ο υπόλοιπος ανατολικός ρωμαϊκός κόσμος είναι ένας διάχυτα ελληνόφωνος κόσμος στον οποίο η λατινική γλώσσα δεν μπορούσε να ριζώσει. Από τις μερικές εκατοντάδες ελληνόφωνων επισκόπων που συμμετείχαν στις τρεις συνόδους, μόνον ένας (ο Φλωρέντιος Σάρδεων) καταγράφηκε στα πρακτικά της Β΄ Συνόδου Εφέσου ως γνώστης της λατινικής ως δεύτερης γλώσσας, επειδή μετέφρασε στα ελληνικά τα λατινικά λόγια των απεσταλμένων του πάπα για τους υπόλοιπους ελληνόφωνους συναδέλφους του. Ο Millar σχολιάζει αν μόνον ένας σε μερικές εκατοντάδες μορφωμένων ελληνόφωνων επισκόπων γνώριζε την λατινική ως δεύτερη γλώσσα, δεν έχει νόημα να αναρωτηθούμε αν γνώριζαν την λατινική οι αμόρφωτες ελληνόφωνες επαρχιακές μάζες (εκτός αν υπηρετούσαν ή είχαν υπηρετήσει στον ρωμαϊκό στρατό). Από τις εκατοντάδες επισκόπων των ανατολικών ρωμαϊκών επαρχιών που συμμετείχαν στις τρεις συνόδους, μόνο δύο υπέγραψαν και ο ένας παρενέβη προφορικά λατινιστί: ο Φήλιξ της Απολλωνίας και ο Σενεκίων Σκόδρας (αμφότεροι στην Αδριατική ακτή κοντά στην Ιταλία και, ο δεύτερος, βορείως της γραμμής του Jireček).
Ο μόνος καταγεγραμμένος λατινομαθής ελληνόφωνος επίσκοπος, Φλωρέντιος Σάρδεων:
Οι μόνοι δύο λατινόφωνοι συμμετέχοντες στις συνόδους επίσκοποι (από τις Ανατολικές Ρωμαϊκές Επαρχίες), Φήλιξ Απολλωνίας και Σενεκίων Σκόδρας και η απουσία επισκόπων σ΄όλες τις συνόδους από την λατινόφωνη ΝΔ γωνία της αυτοκρατορίας (επαρχίες Δαρδανίας και Μυσίας Α΄ της διοικήσεως Δακίας· αντίθετα με την διοίκηση Δακίας, τρεις επίσκοποι από πόλεις της λατινόφωνης, παραδουνάβιας Θράκης συμμετείχαν στις συνόδους μιλώντας άπταιστα ελληνικά, κάτι που δείχνει ότι η παραδουνάβια Θράκη ήταν περισσότερο πολιτισμικά συνδεδεμένη με τον ελληνόφωνο κορμό σε σχέση με την περισσότερο απομονωμένη διοίκηση Δακίας):
Όποιος διαβάσει το βιβλίο θα βρει αρκετά παραδείγματα, όπου η «φυγόκεντρος» γραπτή επικοινωνία φεύγει από το παλάτι στα λατινικά προς τους υπάρχους και τους βικαρίους (οι προϊστάμενοι των διοικήσεων), αλλά φτάνει στις επαρχιακές πόλεις μεταφρασμένη στα ελληνικά και, αντίστοιχα, η «κεντρομόλος» γραπτή επικοινωνία φεύγει από τις επαρχίες στα ελληνικά και αρχειοθετείται στο παλάτι είτε μεταφρασμένη στα λατινικά είτε με την προσθήκη μιας συνοπτικής λατινικής περίληψης. Ο ίδιος ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β΄ επικοινωνεί με την εκκλησία πάντοτε στα ελληνικά.
3. Η πολιτισμικά αποκομμένη/απομονωμένη λατινόφωνη ΒΔ γωνία της αυτοκρατορίας
Οι λατινόφωνες επαρχίες Δαρδανίας, Μεσογείου Δακίας και Μυσίας Α΄ της διοικήσεως Δακίας (όλο το Ιλλυρικό ανήκε στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία της Ρώμης αλλά, σε αντίθεση με το νότιο/ελληνόφωνο Ιλλυρικό, η διοίκηση Δακίας ξεχώριζε γιατί εκκλησιαζόταν λατινιστί) ξεχωρίζουν γιατί δεν έστειλαν επισκόπους σε καμία από τις τρεις εκκκλησιαστικές συνόδους (προσέξτε την αντίθεσή τους με τις ανατολικότερες λατινόφωνες, παραδουνάβιες επαρχίες της διοικήσεως Θράκης (που εκκλησιαστικά ανήκε στην δικαιοδοσία Κων/πόλεως), από τις οποίες πέντε επίσκοποι συμμετείχαν στις συνόδους μιλώντας ελληνικά):
Σταματώ εδώ την παρουσίαση του βιβλίου. Αξίζει πραγματικά να το διαβάσετε γιατί εκτός από την αναλυτικότατη περιγραφή της σχέσης μεταξύ της κεντρικής λατινοφωνίας και επαρχιακής και εκκλησιαστικής ελληνοφωνίας, ο Millar συν τοις άλλοις κάνει αναλυτική περιγραφή της στρατιωτικής οργάνωσης της αυτοκρατορίας του Θεοδοσίου Β΄(αριθμοί, μονάδες, τοποθεσία στρατοπέδων κλπ) και της σχέσης εκκλησίας και κράτους.
smerdaleos 
Πρόσθεσα στην ανάρτηση τον παρακάτω χάρτη του Fergus Millar με την αποκομμένη/απομονωμένη λατινόφωνη ΒΔ γωνία της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (επαρχίες Δαρδανίας, Μεσογείου Δακίας και Μυσίας Α΄ της διοικήσεως Δακίας), οι οποίες ξεχωρίζουν γιατί δεν έστειλαν ούτε έναν επίσκοπο σε καμία από τις τρεις εκκλησιαστικές συνόδους:
Καλημερίζω σε Σμερδαλέε.
Επισκόπους από τον κορμό της Ιταλικής χερσονήσου είχαμε, πάντως, και στις τρεις προαναφερθείσες συνόδους.
Ποιά η γνώμη σου για την απουσία επισκόπων από τις λατινόφωνες περιοχές της Βαλκανικής που ανέφερες;
[Συμπτωματικώς, η ευρύτερη περιοχή που υπογραμμίζεις με κίτρινο στον χάρτη, είναι η πιθανολογούμενη “κοιτίδα” των πρώιμων ομιλητών της αλβανικής.]
Καλώς τον Μελικέρτη!
1) Οι επίσκοποι της Ιταλίας (που δεν ήταν υπήκοοι του Θεοδοσίου Β’, γιατί ήταν Εσπέριοι Ρωμαίοι) που ανέφερες νομίζω πως ήταν αντιπρόσωποι του πάπα και της εκκλησίας της Ρώμης. O Millar (σλδ 19 κείμενο και υποσημ. 44, βλ. παρακάτω) αναφέρει τους 3 αντιπροσώπους του πάπα Καιλεστίνου A‘ στην Α’ Σύνοδο της Εφέσου (431), οι προφορικές παρεμβάσεις των οποίων στα λατινικά (όπως και μια επιστολή του πάπα στα λατινικά) μεταφράστηκαν στα ελληνικά (ἑρμηνεία) επειδή, σύμφωνα με τα πρακτικά της συνόδου, «πολλοὶ εἰσι τῶν ἁγίων ἀδελφῶν καὶ ἐπισκόπων ἡμῶν, οἵτινες Ῥωμαϊστὶ ἀγνοοῦσι».
Παραθέτω την σελίδα 19 του Millar:
https://imgur.com/a/0cTcWyJ
2) Ποιά η γνώμη σου για την απουσία επισκόπων από τις λατινόφωνες περιοχές της Βαλκανικής που ανέφερες;
Πιστεύω πως η διοίκηση Δακίας που εκκλησιαζόταν λατινιστί, σε αντίθεση με το ελληνόφωνο ιλλυρικό (που επίσης ανήκε στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία του πάπα, αλλά εκκλησιαζόταν ελληνιστί) ήταν περισσότερο προσδεδεμένη με την Εκκλησία της Ρώμης. Συνεπώς, οι επίσκοποι δεν συμμετείχαν, όπως δεν συμμετείχαν και εν γένει οι δυτικοί επίσκοποι (πέρα από τους αντιπροσώπους που έστειλε ο πάπας φυσικά). Κατά τη γνώμη μου, δεν συμμετείχαν επειδή περίμεναν να μάθουν τα «νέα» των συνόδων από την Ρώμη, μαζί με την γνώμη του πάπα γι΄αυτά τα «νέα».
3) Συμπτωματικώς, η ευρύτερη περιοχή που υπογραμμίζεις με κίτρινο στον χάρτη, είναι η πιθανολογούμενη “κοιτίδα” των πρώιμων ομιλητών της αλβανικής.
Και της Ανατολικής Βαλκανικής Ρωμανικής (ΑΒΡ, αν και αυτή σίγουρα μιλιόταν και στο βόρειο/παραδουνάβιο τμήμα της διοίκησης Θράκης, αν και εκεί ο εκκλησιασμός μάλλον γινόταν ελληνιστί, επειδή ανήκε στο κλίμα Κων/πόλεως). Σύμφωνα με τον ρωμανιστή γλωσσολόγο Carlo Tagliavini, η πλειοψηφία των σοβαρών/αμερόληπτων ρωμανιστών τοποθετεί την κοιτίδα της ΑΒΡ στην «ιστορική Σερβία» (δηλαδή αυτό που κατά την ύστερη αρχαιότητα ήταν η διοίκηση Δακίας, από τα Σκόπια/Σκούποι ως το Βελιγράδι/Σιγγιδούνον και από τον ποταμό Δρείνο/Drina (που σήμερα χωρίζει την Σερβία από την Βοσνία) ως την Σερδική).
Κάποια στιγμή μετά της διακοπές θα παραθέσω αναλυτικά τις σελίδες του Tagliavini.
Στο πρόσφατο εγχειρίδιο ΙΕ γλωσσολογίας των Klein-Joseph-Fritz, ο Joachim Matzinger θεωρεί προφανές ότι ο εκχριστιανισμός των Αλβανών έγινε από την «Ρωμαιοκαθολική» ( εννοεί την λατινική εκκλησία της Ρώμης) εκκλησία (τόμος Γ’, σλδ 1792: ‘it is evident that the Albanians were christianized under Roman Catholic influence‘), γιατί το παλαιότερο χριστιανικό λεξιλόγιο της αλβανικής είναι λατινικό. Το ίδιο λεξιλόγιο απαντά και στην ΑΒΡ, λ.χ.:
i) communio/communionem = «θεία κοινωνία» και το ρήμα communico = «κοινωνώ» > αλβ. kungoj ~ ρουμαν. (και αρμαν.) cumnic(u) και cumnicãturã
Το αλβανικό kungoj παράγεται κανονικότατα από τον ΑΒΡ τύπο cumnic-are:
– τα λατ. ρήματα σε -are εισέρχονται στην αλβ. ως -oj (λ.χ. liber-are > lir-oj)
– kumnik- > kumik- (mn>m όπως στο damnum > dëm)
– και kumik- > kumk- > kunk- > kung-oj
ii) quadragesima = τεσσαρακοστή, δημωδώς quaresima = σαρακοστή > αλβ. kreshmë ~ ρουμαν. (και αρμαν.) păresimi (με τυπική ΑΒΡ τροπή qua > pa, λ.χ. aqua > apă)
iii) Το ρήμα manicare = «σηκώνομαι νωρίς το πρωί (για δουλειά)» που απαντά στην λατινική εκδοχή της Βίβλου του Ιερωνύμου, επιβιώνει μόνο σε Αλβανική και Ρουμανική (προφανώς επειδή, κατά τον 5ο και 6ο αιώνα, οι γλωσσικοί πρόγονοι των δύο λαών το άκουγαν κάθε Κυριακή στις εκκλησίες της διοικήσεως Δακίας).
Hi Smerdaleos,
Very interesting topic, that convincingly shows the widespread of Greek language\literature\civilization during the early stage of Byzantium.
If i may, i noticed that in the region of Epirus Novus (North Epirus Vetus) we encounter the latin-speaking ‘Felix episcopus Apolloniensium’, in a region situated south of Jirecek’s line, wich is considered a Greek-speaking area( as Millar himself also mentioned ), just as example, the case of the Hellenization of the Taulantii tribe. The second case is that of the ‘Senecion episcopus Scodrinae’ wich having in mind the Komani’s Culture nearby it is quite expected to find a latin-speaking environment! My perplexity consist in the first case that of Apollonia and Bylis, how can we ‘reconcile’ this facts a Latin-speaking Episcopus in a Greek-speaking region, probably, mine suggestion: maybe we are dealing here with some scattered latinophone comunities in Historical Epirus ?!
Also about the common terms (latin loans) in Romanian and Albanian, i think that the fact that the latin loanwords in Albanian are much more Old, Urban, Western-featured(ABP also!!) etc compared with the Romanian latin loanwords, it is wellknown?! Anyway just to concretize this argument further, i will publish this list of words that demonstrate the substantial differences between Romanian and Albanian terms (ecclesiastical mostly) derivated from Latin (and\or Vulgar Latin), in page 466-467 from Pr R.Ismajli’s ; “STUDIME PËR HISTORINË E SHQIPES NË KONTEKST BALLKANIK” ( based on the work of H. Mihăescu )
lat: colare alb: kulloj rum: strecura: extracolare;
lat: ruinare alb: rrënoj rum: strica: extricare;
lat: sanare alb: shëroj rum: sănătos, însănătoşi
lat: fides alb: fe rum: credinţă
lat: liber alb: lirë rum: iertat
lat: veritate alb: vërtetë rum: adevăr, ad de verum;
lat: voluntatem alb: vullnet rum: voinţă, etc
–
alb: këllanë lat: calandae rum: colindă;
alb: javë lat: hebdomas rum: septimană
alb: perëndi lat: imperante rum: dumnezeu: domine Zeus;
alb: rshaje lat: rosaliae rum: rusalii
alb: e shtunë lat: saturni dies rum: sîmbăta: Sabbat;
alb: kishë (klishë) lat: ecclesia rum: biserică: basilica
alb: kërshëndella lat: Christi natalia rum: crăciun;
alb: shëndërtat lat: sanctam trinitatem rum: sfînta troiţă
alb: bekoj lat: benedicere rum: blagoslavi;
alb: qelq lat: calicem rum: potir
alb: ipeshkv lat: episcopus rum: vladică;
alb: ungjill lat: evangelium rum: evanghelie
alb: ferr lat: infernum rum: iad;
alb: mallkoj lat: maledicere rum: cleveti
alb: meshë lat: missa rum: slujbă;
alb: mung lat: monachus rum: călugăr
alb: parriz (parajs) lat: paradisus rum: rai;
alb: shëkroj lat: sacrare rum: sfînti
alb: shekull lat: saeculum rum: veak;
alb: shpërej lat: sperare rum: nădăjdui, etc
–
albanian; latin; (peculiar correspondeces Albanian-Latin !)
mik amicus
mendull amyndala
anmik inimicus
ngjalë anguilla
i aftë aptus
bush buxus
këlqere calcaria
mlysh lucius
kafshë causa
myll mūlus
qind centum
voshtër oleaster
qimkë cimica
voj oleum
kullos colere
ulli oliva
këshill consilium
pjeshkë pessica
shermend sarmentum
fëjej fallere, etc
–
Also Rumanian doesn’t have this other words; kënatë, gunë, limë, lluqerë, kastile etc.(meanwhile the percentage of latin-loanwords in albanian is around 35-40% instead in Romanian around 80% !!)
Sorry that i am quoting Noel Malcolm, but it seems to me that his deductions are quite reasonable: ” …One thing is quite certain: the Albanians did acquire their Christianity from a Latin-speaking teacher or teachers. The Albanian language contains much Latin-derived vocabulary anyway, having obviously absorbed words from nearby Romans or Romanized barbarians from the second century bc onwards; but the Latin element is especially rich in the area of Christian belief and Christian practice. Thus we have meshe (mass), from missa; ipeshk (bishop), from episcopus; ungjill (gospel), from evangelium; mrekull (miracle), from miraculum; and a great number of other words, extending far into the vocabulary of psychology, morality and even the natural world (such as qiell, meaning heaven or sky, from caelum). [58]
Many of the words that would need to be put on such a list, in fact, are not special ecclesiastical terms, for which a non-Christian population would have no equivalent of its own; they are simple words such as ‘spirit’, ‘sin’, ‘pray*, ‘holy’, and so on, for which most languages, even in pre-Christian times, have their own vocabulary. When other early evangelizers translated the Bible or the liturgy into Armenian, or Gothic, or Anglo-Saxon, they used local words for these things – that, indeed, is what is implied by the whole idea of translation…”
Hi, Andrea.
You forgot the most important Christian word … Christianus, in which Albanian shares the ya>e shift with early EBR (for the details of the ya>e shift in EBR see here) and monacus > munëkë > munëg (Gegh) ~ murg (Tosk), which shows the typical EBR vowel raising ón > ún (although the term was lost in the EBR daughter varieties, because it was substituted sometime after 1000 by the medieval Greek μοναχός).
Obviously, once Proto-Albanians moved to north-central Albania, they came in more intense contact with coastal Dalmatian Romance, as the many Dalmatian loanwords show (cf. sanctus > shenjtë, with Dalm. ct>jt, rather than EBR ct>pt etc) and, interestingly, the mediterranean-restricted Latin loanword oleum > vaj (Tosk) ~ voj (Gheg), a Latin term that has not survived in EBR (which was spoken in the Balkan hinterland, where olive trees were not known and olive oil was much much rarer than butter), that’s why the Armanians and Romanians refer to the oil as ‘the butter of the tree’ (see here [text and comments] for the term ‘umtulemnu’).
Anyway, there are certainly enough EBR loanwords in Albanian (and, according the Georgiev, they are older than the Dalmatian ones) cf. all the ct>pt>ft examples, all the vowel raising examples like parentem > părinte > prind and the above mentioned monacus > murg, laus/laudem > EBR lavde (cf. Arman. alavdã) > Alb. lavdë, showing the EBR preservation of the diphthong au>av, rather than the normal Albanian monophthongization au>a seen in aurum > ar and paucus > pak). See Matzinger’s book on Matrënga’s Old Tosk for lavdë as an EBR loan.
Now concerning your question about the Latin-speaking bishop of Apollonia-Byllis, if you see the map, you’ll notice that Dyrrachion, Lychnidos (Ohrid) and Dioclea (this one almost certainly Latin-speaking) sent bishops who knew Greek, while Scodra and Apollonia-Byllis sent bishops who only knew Latin. This basically shows what scholars have already noticed, that the so-called Jireček line becomes somehow problematic in Albania, because of the overlap (common use) between Greek and Latin.
A similar linguistic overlap seems to have existed in Dacia Mediterranea (that’s why Serdica and Remesiana sent bishops who knew Greek) and, of course, along the Danubian bank of the diocese of Thrace where bishops attended the councils speaking Greek, yet they sent letters to emperor Leo I in Latin (Millar in his book mentions these Latin letters).
Hi Smerdaleos,
I just read this article “L’elemento latino della lingua albanese – un impatto della Via Egnatia?” http://siba-ese.unisalento.it/index.php/palaver/article/download/17747/15113 from J. Matzinger (2017), it is quite impressive because of the convergences in some crucial points with R. Ismajli’s conclusions concerning the chronological aspect of the latin loanword influx into the proto-albanian ( thus, as conseguence, also regarding the relation with the proto-romanian !!)
Except the convicing arguments against the Banfi’s theory of the so-called ‘ impact of the Via Egnatia in the latin influx into the proto-albanian ‘, and also the already known theory about the non-local (i.e Albania) origin of the albanians, there are some important conclusions about the different chronological stratification of latin loanwords in Albanian, as below;
page 37,
“As regards the contacts of the proto-Albanian with the Latin, the first important fact to note is that they are chronologically different contacts and therefore different layers must be differentiated, one of which is already ancient”
–
“In this older phase of the influence of Latin on Albanian, the long Latin vowels were replaced with the corresponding long vowels of the proto-albanian language while in a later phase, that is, after the loss of the vocalic quantity in the proto-Albanian, both the long vowels that the short vowels of the Latin were replaced with short proto-albanian vowels.”
Concretely;
– The case of long vowel /ā/,
1) the Latin long vowel /ā/ was replaced in proto-albanian in the short vowel /a/ as the majority of the examples illustrate e.g. latin: pāx → albanian: paqe, latin: fātum → albanian: fat etc
2) but in a more early* stage of the acquiring of latin loanwords in proto-albanian we observe the gradual replacement of the latin long vowel /ā/ →*/ā/ →*/ɔ/ →o , e.g. latin: – ārius → albanian: old gheg -uor/-uer, tosc -uar ( lat. armissārius → alb. gheg. ambshuer, alb. tosc. ha(r)mëshor, also lat. calendārius → alb. gheg. kallënduor, lat. febr(u)ārius → alb. gheg. fruer etc ) the coment of Matzinger concerning this phenomena, – ” It is not surprising that this suffix is found among the first Latin influences in the Albanian, given that the Latin suffix -ārius is generally one of the most widespread and most productive Latin suffixes in the languages of Europe.. ”
– The case of /o/
1) in the majority of the latin loanwords we observe the gradual development\replacement, through the open-mid back rounded vowel */ɔ/, e.g. latin: corvus → proto-alb. */’kɔrba-/ → albanian: Korb, latin: socius → proto-alb.*/’šɔk´a-/ → albanian: Shok.
2) But, in a more early* stage we notice that the proto-albanian replaced the latin tonic vowel /o/ with the proto-albanian *u , e.g. latin: *cocceus → albanian: i Kuq !
– The case of /ō/,
1) the latin /ō/ was replaced in proto-albanian through the */ɔ/ e.g. latin: *sanitōsus → rum. sănătos → alb. i shendoshe. Which is a later ( posterior ) development\replacment, because –
2) as Pr. E. Cabej also had concluded – the latin vowel ō passed through proto-albanian long vowel */ō/ and than */œ:/ → e , example:
– albanian: plep < proto-albanian */'plœ:pa-/ latino: pōpulus,
– albanian: pemë < */'pœ:mā-/ latino: pōma etc.
Wich is a more early* phenomena !!
– The case of /ū/,
Which passed through proto-albanian */ū/ → it was palatalized in proto-albanian in */ȳ/→ y or i , example;
– old gheg: brymë < proto-albanian */'brȳmā-/ latin: brūma,
– old gheg:gjyq < proto-albanian */'g´ȳk´a-/ latino: iūdicium,
– Worth mentioning the case – which was analyzied by Cabej, and lately by Mansaku (2000) – of, Latin /au/ becomes Albanian /a/ in the earliest loanwords: aurum → ar ‘gold’; gaudium → gaz ‘joy’; laurus → lar ‘laurel’. Latin /au/ is retained in later loans, causa ‘thing’ → kafshë ‘thing; beast, brute’; laud → lavd( common with Vlach\Aromanian version !)
And again the deduction from J. Matzinger, page 42, ( read also reference 55) "the process of infiltration of Latin loans into the Albanian
it was a chronologically different process, but in any case with an already very old* layer, as is evident from substitutions of long Latin vowels with long proto-Albanian vowels.."
Hi Andrea. Of course Albanian (like Greek) has many layers of Latin (and later Romance) borrowings.
1)causa ‘thing’ → kafshë ‘thing; beast, brute’
I’m adding a note on causa > kafshë that perhaps may give us some clue of absolute chronology of this layers of Latin borrowings.
In the sixth century the Gepidic name Thraustila = ‘besnik, μπεσαλής’ (PGmc *traustą > Eng. trust) also appears in the written variant Trapstila, a scripture that probably implies a pronunciation /Trafstila/ (like the causa > kafshë that you mentioned).
Sorry that i am bothering again,
i readed your work about the Komani-Kruja Culture, https://smerdaleos.wordpress.com/2014/06/29/ο-αρχαιολογικός-πολιτισμός-kruja-komani-της-αλβ/#comments very interesant ideed, ( i noticed that you also mentioned the DBP charachteristics of some Latin loanwords in the Albanian, like lat: lignum, signum, dignus, ABP: lemnu, semnu, demnu, alb: shenjë, denjë etc based in the work of V. Orel, which in contrast with his ‘theory’, in a certain manner admitted the oldeness of this loanword !!https://smerdaleos.files.wordpress.com/2014/06/alb-lat-gn.png) but the more i read books\articles about this issues the more it comes to my mind some quite logic questions:
1) How can we explain the fact that, that proto-albanian that lives in the cities of Naissus or Sirmium (Moesia Superior) in the V century, uses in his everyday speech some latin loanwords which can be dated from the I century b.c Classical Latin ( as Matzinger, Ismajli, Mihaescu, Vatasescu, Cabej, Mansaku, Schumacher, Schutz etc have so well argumented !!) in total contrast with the contemporary V century proto-(daco)romanian tongue which have only latin words after the II century a.d ??
2) How can we explain that, that proto-albanian that lives in the cities of Naissus or Sirmium (Moesia Superior) in the V century uses a modest but important amount of Ancient Greek words ( today are 33 ( Olberg ) than – V century a.d were much more, because of the loanwords stratification issue – ), if he had always lived in the Moesia Superior area without direct contacts with Greek- speakers, and this again in total contrast with the contemporary V century proto-(daco)romanian tongue ?!
3) How can we explain that, that proto-albanian that lives in the cities of Naissus or Sirmium (Moesia Superior) in the V century uses authentic proto-albanian words like: Det – eng: Sea , Anije – eng: Ship etc if his ancestors were never in direct vicinity with the sea ??
4) How can we attribute a Dacian or Thracian origin to the Albanians, when NONE of the Anthoponyms, Toponyms, Hydronyms etc has any kind of meaning in Albanian ?? In contrast with the Dalmato-Panonnian, Illyrii Propri dicti, Messapian cases ( wich even Matzinger(2018) ‘finally accepted’ a kind of linguistic affinity !!
5) How can we continue insisting about the Dacian or Thracian origin to the Albanians when we are aware that there are enough facts\arguments to confute it ??? Etc etc
Frankly Smerdaleos i do believe in the non-autochthony of Albanian in Albania but that doesnt mean that they are not from the western Balkans or the Historical ‘Illyricum’ !!
Sorry again and goodnight.
Hi Andrea, I’ll answer to your post in the late evening, when I’ll be back home.
Έχει σιγήσει το blog εδώ και καιρό. Εύχομαι όλα καλά
Νά σαι καλά antonmix, όλα καλά. Από Σεπτέμβρη σιγά σιγά θα ξαναπάρω μπρος.
συμμετέχοντων > συμμετεχόντων
Ετέθη κι αυτό!