Το βιβλίο Romanland του Αντώνη Καλδέλλη

Στη σημερινή ανάρτηση θα περιγράψω το φετινό εξαιρετικό βιβλίο Romanland: Ethnicity and Empire in Byzantium του Αντώνη Καλδέλλη (Harvard University Press 2019), το πρώτο σοβαρό βιβλίο στην ιστορία της βυζαντινολογίας που πραγματεύεται συστηματικά, νηφάλια και μεθοδικά την σχέση εθνοτικότητας και αυτοκρατορίας (ethnicity and empire) στην άπτωτη Ρωμανία.

Εδώ και εδώ μπορείτε να ακούσετε δύο συνεντεύξεις του συγγραφέα για το βιβλίο.

1. Ο προβληματικός όρος «Βυζαντινή αυτοκρατορία»

Οι βυζαντινολόγοι είναι ίσως οι μοναδικοί σύγχρονοι ιστορικοί που αρνούνται την ιστορική ταυτότητα του λαού και του κράτους που μελετούν, έχοντας επινοήσει τους υποκατάστατους όρους «Βυζάντιο» και «Βυζαντινοί» ως νεφελώδη και χονδροειδή υποκατάστατα των ιστορικών όρων Ρωμανία και Ρωμαίοι. Όποιος μιλάει για «βυζαντινή αυτοκρατορία» αυτομάτως αποδέχεται την βασική διάκριση ανάμεσα σε έναν ηγεμονικό λαό που δημιουργεί και συντηρεί την αυτοκρατορία του και τους «κατήκοους» αλλοεθνείς λαούς στους οποίους ο ηγεμονικός λαός ασκεί ιμπεριαλιστικά την ηγεμονία του. Ωστόσο, όσοι χρησιμοποιούν τον επινοημένο όρο «Βυζαντινοί» δεν εξηγούν αν με τον όρο αυτό εννοούν μόνο τον ηγεμονικό λαό ή αν συμπεριλαμβάνουν και τους «κατήκοοους» αλλοεθνείς λαούς. Από την άλλη, πολλοί συγγραφείς αναγνωρίζουν την ιδιαίτερη εθνοτική ταυτότητα των «κατήκοων» λαών (Αρμένιοι, Βούλγαροι κλπ), αλλά αδιαφορούν τελείως για την εθνοτική ταυτότητα του ηγεμονικού λαού.

Ποια ήταν η πραγματική ιστορική εθνοτική ταυτότητα της πλειοψηφίας των «Βυζαντινών»;

Ο Προκόπιος λ.χ. ήξερε πολύ καλά ότι οι Ρωμαίοι και οι Πέρσες ήταν αυτοκρατορικά έθνη που ασκούσαν ιμπεριαλιστική ηγεμονία σε «κατήκοα» έθνη, τα μέλη των οποίων κατανοούσε ως αλλοεθνείς τόσο των Ρωμαίων όσο και των Περσών. Όταν στους Πολέμους του γράφει ότι σε μια στιγμή αδυναμίας οι Πέρσες έγιναν για δύο χρόνια κατήκοοι «ἐς φόρου ἀπαγωγὴν» (tributarii = πακτιώτες, πάκτα = tributum) των βαρβάρων Εφθαλιτών Ούννων (1.4.35), δείχνει ότι κατανοεί τους Πέρσες και τους Εφθαλίτες ως διαφορετικές συλλογικές οντότητες και τους δεύτερους ως «βάρβαρους» (σε άλλα χωρία του είναι οι Πέρσες που αντιπαραβάλλονται στους Ρωμαίους ως «βάρβαροι»). Όταν γράφει ότι μεταξύ του Ταύρου και του Καυκάσου κατοικούν Αλβανοί, Ίβηρες (Γεωργιανοί) και άλλα έθνη που είναι αυτόνομα ή κατήκοα των Περσών (1.10.1), δείχνει ότι κατανοεί τους Πέρσες, τους Αλβανούς (του Καυκάσου), τους Ίβηρες και κάποια άλλα έθνη της περιοχής ως διαφορετικές συλλογικές οντότητες. Αντίστοιχα, όταν γράφει ότι επί Αναστασίου κοντά στις Κασπίες Πύλες δεν κατοικούσε κανένα «ἔθνος Ῥωμαίοις κατήκοον» (1.10.11), υπονοεί μια διάκριση ανάμεσα σε Ρωμαίους και μη Ρωμαίους στους οποίους οι Ρωμαίοι ασκούν κάποιο είδος ιμπεριαλιστικής ηγεμονίας.

[Πόλεμοι, 1.4.35] τότε δὴ Ἐφθαλίταις κατήκοοι ἐς φόρου ἀπαγωγὴν ἐγένοντο Πέρσαι, ἕως Καβάδης τὴν ἀρχὴν ἰσχυρότατα κρατυνάμενος φόρον αὐτοῖς ἀποφέρειν τὸν ἐπέτειον οὐκέτι ἠξίου. ἦρξαν δὲ Περσῶν οἱ βάρβαροι οὗτοι ἐνιαυτοὺς δύο.

[Πόλεμοι, 1.10.1] Τὸ Κιλίκων ὄρος ὁ Ταῦρος ἀμείβει μὲν τὰ πρῶτα Καππαδόκας τε καὶ Ἀρμενίους καὶ τῶν Περσαρμενίων καλουμένων τὴν γῆν, ἔτι μέντοι Ἀλβανούς τε καὶ Ἴβηρας, καὶ ὅσα ἄλλα ἔθνη αὐτόνομά τε καὶ Πέρσαις κατήκοα ταύτῃ ᾤκηνται.

[Πόλεμοι, 1.10.10-11] […] ἐφ’ ᾧ τό τε φυλακτήριον καὶ πύλας τὰς Κασπίας ἐνδώσει Ῥωμαίοις. βασιλεὺς δὲ Ἀναστάσιος (δρᾶν γὰρ ἀνεπισκέπτως οὐδὲν οὔτε ἠπίστατο οὔτε εἰώθει) λογισάμενος ὅτι οἱ στρατιώτας ἐνταῦθα ἐκτρέφειν ἀδύνατα ἦν ἐν χωρίῳ ἐρήμῳ τε ἀγαθῶν ἁπάντων καὶ οὐδαμῆ ἐν γειτόνων ἔχοντι ἔθνος Ῥωμαίοις κατήκοον […]

Στο [1.11.28-9], όταν ο Πέρσης πρέσβης Σεόσης (Siyavush) λέει στους εκπροσώπους της ρωμαϊκής κυβέρνησης ότι η Λαζική/Κολχική ήταν «τὸ ἀνέκαθεν» κατήκοος χώρα των Περσών και οι Ρωμαίοι την απέσπασαν βίαια και άδικα από τους Πέρσες, οι Ρωμαίοι συγχύστηκαν επειδή οι Πέρσες αμφισβητούσαν την ιμπεριαλιστική τους ηγεμονία ακόμα και στην Λαζική:

[Πόλεμοι, 1.11.28-9] καὶ γῆν δὲ τὴν Κολχίδα, ἣ νῦν Λαζικὴ ἐπικαλεῖται, Σεόσης ἔλεγε Περσῶν κατήκοον τὸ ἀνέκαθεν οὖσαν βιασαμένους λόγῳ οὐδενὶ Ῥωμαίους ἔχειν. ταῦτα Ῥωμαῖοι ἀκούσαντες δεινὰ ἐποιοῦντο, εἰ καὶ Λαζικὴ πρὸς Περσῶν ἀντιλέγοιτο.

Ως πελάτες των Ρωμαίων, οι Λαζοί είχαν αναλάβει την υποχρέωση της επάνδρωσης μιας σειράς φρουρίων στην Λαζική σε περίπτωση περσικής εισβολής. Όταν όμως ο Ιουστινιανός Α΄ συνειδητοποίησε ότι σε μια τέτοια περσική εισβολή οι Λαζοί δεν μπορούσαν να κρατήσουν τα φρούρια αυτά, αντικατέστησε τους «επιχώριους Λαζούς» φρουρούς με Ρωμαίους στρατιώτες και, μόλις οι τελευταίοι εγκατέλειψαν τα φρούρια αυτά, οι Πέρσες τα κατέλαβαν χωρίς δυσκολία. Το χωρίο υπονοεί διάκριση Ρωμαίων και Λαζών πελατών των Ρωμαίων.

[Πόλεμοι, 1.12.15-9] ἔστι δὲ φρούρια ἐν Λαζοῖς δύο εὐθὺς εἰσιόντι ἐκ τῶν Ἰβηρίας ὁρίων, ὧν ἡ φυλακὴ τοῖς ἐπιχωρίοις ἐκ παλαιοῦ ἐπιμελὴς ἦν, καίπερ ταλαιπωρίᾳ πολλῇ ἐχομένοις, ἐπεὶ οὔτε σῖτος ἐνταῦθα οὔτε οἶνος οὔτε ἄλλο τι ἀγαθὸν γίνεται. οὐ μὴν οὐδέ τι ἑτέρωθεν ἐσκομίζεσθαι διὰ τὴν στενοχωρίαν οἷόν τέ ἐστιν, ὅτι μὴ φερόντων ἀνθρώπων. ἐλύμοις μέντοι τισὶν ἐνταῦθα γιγνομένοις εἰθισμένον σφίσιν οἱ Λαζοὶ ἀποζῆν ἴσχυον. τούτους ἐξαναστήσας ἐνθένδε βασιλεὺς τοὺς φρουροὺς, στρατιώτας Ῥωμαίους ἐκέλευεν ἐπὶ τῇ φυλακῇ τῶν φρουρίων καθίστασθαι. οἷς δὴ κατ’ ἀρχὰς μὲν ἐπιτήδεια μόλις Λαζοὶ ἔφερον, ὕστερον δὲ αὐτοί τε πρὸς τὴν ὑπουργίαν ἀπεῖπον καὶ Ῥωμαῖοι τὰ φρούρια ταῦτα ἐξέλιπον, οἵ τε Πέρσαι πόνῳ αὐτὰ οὐδενὶ ἔσχον. ταῦτα μὲν ἐν Λαζοῖς γέγονε.

Στο (2.29.19) ο Προκόπιος μας πληροφορεί ότι οι ανατολικότεροι Ρωμαίοι σε εκείνα τα μέρη ήταν οι «Ποντικοί» (οι κάτοικοι της Διοικήσεως Πόντου), ενώ στο (1.15.21-3) αντιπαραβάλλει σε εκείνα τα μέρη τους «βάρβαρους» Τζάνους (που πριν την καθυπόταξή τους από τον Σίττα/Τζίττα δεν ήταν κατήκοοι κανενός) στους (παράλιους) Ρωμαίους και Αρμένιους γείτονές τους, τους οποίους οι Τζάνοι είχαν την συνήθεια να λεηλατούν πριν την καθυπόταξή τους από τον Τζίττα:

[Πόλεμοι, 2.29.19] τοῦ δὲ ποταμοῦ ἐν ἀριστερᾷ Λαζικῆς μὲν τὰ ὅριά ἐστι μέχρι ἐς ἡμέρας ὁδὸν εὐζώνῳ ἀνδρὶ, ἔρημον δὲξυμβαίνει ἀνθρώπων τὴν χώραν εἶναι. ταύτην προσοικοῦσι Ῥωμαῖοι τὴν χώραν, οἳ Ποντικοὶ ἐπικαλοῦνται.

[Πόλεμοι, 1.15.21-3] ταύτῃ τὸ ἐξ ἀρχῆς βάρβαροι, τὸ Τζανικὸν ἔθνος, οὐδενὸς κατήκοοι ᾤκηντο, Σάνοι ἐν τοῖς ἄνω χρόνοις καλούμενοι, λῃστείαις μὲν χρώμενοι ἐς τοὺς περιοίκους Ῥωμαίους, δίαιταν δὲ σκληρὰν ὑπερφυῶς ἔχοντες καὶ τοῖς φωρίοις ἀεὶ ἀποζῶντες. οὐ γάρ τι ἐς βρῶσιν αὐτοῖς ἀγαθὸν ἡ γῆ ἔφερε· διὸ δὴ αὐτοῖς χρυσίον τακτὸν ἀνὰ πᾶν ἔτος ὁ Ῥωμαίων βασιλεὺς ἔπεμπεν, ἐφ’ ᾧ δὴ μήποτε ληίσονται τὰ ἐκείνῃ χωρία. οἱ δὲ καὶ ὅρκους τοὺς σφίσι πατρίους ὑπὲρ τούτων ὀμνύντες καὶ τὰ ὀμωμοσμένα ἐν ἀλογίᾳ ποιούμενοι ἀπροσδόκητοί τε ἐμπίπτοντες ἐκ τοῦ ἐπὶ πλεῖστον ἐκακούργουν οὐκ Ἀρμενίους μόνον, ἀλλὰ καὶ τοὺς αὐτῶν ἐχομένους Ῥωμαίους μέχρι ἐς θάλασσαν, δι’ ὀλίγου τε τὴν ἔφοδον πεποιημένοι εὐθὺς ἐπ’ οἴκου ἀπεκομίζοντο.

Μετά την καθυπόταξή τους από τον Σίττα, οι Τζάνοι άλλαξαν τον τρόπο ζωής τους «ἐπί τὸ ἡμερώτερον», εισεγράφησαν στους καταλόγους του ρωμαϊκού στρατού (ἐς καταλόγους αὑτοὺς Ῥωμαϊκοὺς ἐσεγράψαντο) και ασπάστηκαν τον χριστιανισμό ως θρησκεία (ἅπαντες Χριστιανοὶ γεγενημένοι):

[Πόλεμοι, 1.15.24-5] καὶ Ῥωμαίων ἴσως ἐντυχόντες στρατῷ ἡσσῶντο μὲν τῇ μάχῃ, ἁλώσιμοι δὲ παντάπασιν οὐκ ἐγίνοντο χωρίων ἰσχύϊ. μάχῃ τοίνυν ὁ Σίττας αὐτοὺς πρὸ τοῦδε τοῦ πολέμου νικήσας, ἐπαγωγά τε πολλὰ ἐς αὐτοὺς εἰπών τε καὶ πράξας, προσποιήσασθαι παντελῶς ἴσχυσε. τήν τε γὰρ δίαιταν ἐπὶ τὸ ἡμερώτερον μεταβαλόντες ἐς καταλόγους αὑτοὺς Ῥωμαϊκοὺς ἐσεγράψαντο καὶ τὸ λοιπὸν ξὺν τῷ ἄλλῳ Ῥωμαίων στρατῷ ἐπὶ τοὺς πολεμίους ἐξίασι. τήν τε δόξαν ἐπὶ τὸ εὐσεβέστερον μετέθεντο, ἅπαντες Χριστιανοὶ γεγενημένοι. τὰ μὲν οὖν ἀμφὶ τοῖς Τζάνοις ταύτῃ πη ἔσχεν.

Στο (1.12.20), ένα ρωμαϊκό στράτευμα υπό την ηγεσία του Βελισαρίου και του Σίττα εξεστράτευσε κατά της Περσαρμενίας, δηλαδή εκείνης της Αρμενίας που ήταν κατήκοος χώρα των Περσών, και εξανδραπόδισαν πολλούς Αρμένιους. Το χωρίο αυτό υπονοεί διάκριση μεταξύ Ρωμαίων, Περσών και Αρμενίων που ήταν κατήκοοι άλλοι των Περσών και άλλοι των Ρωμαίων:

[Πόλεμοι, 1.12.20] Ῥωμαῖοι δὲ, Σίττα τε καὶ Βελισαρίου ἡγουμένων σφίσιν, ἐς Περσαρμενίαν τὴν Περσῶν κατήκοον ἐσβαλόντες χώραν τε πολλὴν ἐληίσαντο καὶ Ἀρμενίων πάμπολυ πλῆθος ἀνδραποδίσαντες ἀπεχώρησαν.

Σε όλα τα παραπάνω χωρία που περιγράφουν γεγονότα της περσορωμαϊκής μεθορίου κατά το πρώτο τρίτο του 6ου μ.Χ. αιώνα, ο Προκόπιος διακρίνει τα αυτοκρατορικά έθνη των Ρωμαίων και Περσών από ένα μωσαϊκό παραμεθόριων εθνών (Αρμένιοι, Λαζοί, Ίβηρες, Αλβανοί, Τζάνοι) που ήταν κάποια αυτόνομα, κάποια κατήκοα (πότε στους Πέρσες και πότε στους Ρωμαίους), κάποια «βάρβαρα», κάποια χριστιανικά, μη χριστιανικά ή προσφάτως εκχριστιανισμένα κλπ. Ο Προκόπιος αναφέρει ιθύνοντες Ρωμαίους στην Κωνσταντινούπολη με τους οποίους συνομιλούν οι Πέρσες πρέσβεις, Ρωμαίους στρατιώτες που στάλθηκαν στα φρούρια της Λαζικής που αντιπαραβάλλονται στους επιχώριους Λαζόυς και, τέλος, αναφέρει επαρχιώτες Ρωμαίους, όπως οι Ρωμαίοι του παράλιου Πόντου, που διακρίνονται από τους Αρμένιους και «βάρβαρους» Τζάνους γείτονές τους. Την ίδια στιγμή, ο Προκόπιος περιγράφει τα πρώτα βήματα του εκρωμαϊσμού των Τζάνων (ύστερα από την καθυπόταξής τους από τον Σίττα («ἡμερώτερη» δίαιτα = ευνομία και συνεισφορά στην κοινωφελία των Ρωμαίων = ένταξη στην πολιτεία, εκχριστιανισμός και θητεία στον ρωμαϊκό στρατό).

Στο (1.18.5-7) ο Προκόπιος αναλύει τον στρατό που είχε στην διάθεσή του ο Βελισάριος στην μάχη του Καλλινίκου (531) ως ιππείς +πεζοί + Ίσαυροι + Σαρακηνοί, έχοντας ήδη εξηγήσει στο (1.17.46) ότι οι Σαρακηνοί αυτοί ήταν «ἔνσπονδοι» (φοιδεράτοι) των Ρωμαίων και είχαν ως φύλαρχο τον «Ἀρέθαν τοῦ Γαβαλᾶ παῖδα» (al-Harith ibn Jabalah), ενώ οι Λαχμίδες Σαρακηνοί του Αλαμουνδάρου (Al-Mundhir) ήταν ένσπονδοι των Περσών. Εδώ βλέπουμε τους Ισαύρους να περιγράφονται ως διακριτή εθνοτική κατηγορία.

[Πόλεμοι, 1.17.45-7] ὅτι Ἀλαμούνδαρος μὲν βασιλέως ἀξίωμα ἔχων ἁπάντων μόνος τῶν ἐν Πέρσαις Σαρακηνῶν ἦρχε, παντί τε τῷ στρατῷ οἷός τε ἦν ἀεὶ τὴν ἔφοδον ποιεῖσθαι ὅπη βούλοιτο τῆς Ῥωμαίων ἀρχῆς· οὐδεὶς δὲ οὔτε Ῥωμαίων στρατιωτῶν ἄρχων, οὓς δοῦκας καλοῦσιν, οὔτε Σαρακηνῶν τῶν Ῥωμαίοις ἐνσπόνδων ἡγούμενος, οἳ φύλαρχοι ἐπικαλοῦνται, ξὺν τοῖς ἑπομένοις Ἀλαμουνδάρῳ ἀντιτάξασθαι ἱκανῶς εἶχεν· ἐν χώρᾳ γὰρ ἑκάστῃ τοῖς πολεμίοις οὐκ ἀξιόμαχοι ἐτετάχατο. διὸ δὴ βασιλεὺς Ἰουστινιανὸς φυλαῖς ὅτι πλείσταις Ἀρέθαν τὸν Γαβαλᾶ παῖδα ἐπέστησεν, ὃς τῶν ἐν Ἀραβίοις Σαρακηνῶν ἦρχεν, ἀξίωμα βασιλέως αὐτῷ περιθέμενος, οὐ πρότερον τοῦτο ἔν γε Ῥωμαίοις γεγονὸς πώποτε.

[Πόλεμοι, 1.18.5-7] ὁ μὲν οὖν Ῥωμαίων στρατὸς ἐς δισμυρίους μάλιστα πεζούς τε καὶ ἱππέας ξυνῄει, καὶ αὐτῶν Ἴσαυροι οὐχ ἧσσον ἢ δισχίλιοι ἦσαν. ἄρχοντες δὲ ἱππέων μὲν ἅπαντες ἦσαν, οἳ τὰ πρότερα τὴν ἐν Δάρας μάχην πρός τε Πέρσας καὶ Μιρράνην διήνεγκαν, πεζῶν δὲ τῶν τις δορυφόρων Ἰουστινιανοῦ βασιλέως, Πέτρος ὄνομα. τοῖς μέντοι Ἰσαύροις Λογγῖνός τε καὶ Στεφανάκιος ἐφειστήκεσαν. ἐνταῦθα δὲ καὶ Ἀρέθας αὐτοῖς ξὺν τῷ Σαρακηνῶν στρατεύματι ἦλθεν.

Όταν ο στρατός του Ιλλυρικού αποδεκατίστηκε ύστερα από δύο αλλεπάλληλες ήττες (496 και 505 μ.Χ.), ο Αναστάσιος επέτρεψε στο γερμανικό έθνος των Ερούλων να εγκατασταθεί στα ρωμαϊκά εδάφη γύρω από το Βελιγράδι (Κόμης Μαρκελλίνος, AD 512: Gens Herulorum in terras atque civitates Romanorum iussu Anastasii caesaris introducta). Αργότερα, ο Γεπίδης Μούνδος διορίστηκε ως διοικητής τους και νέος στρατηλάτης του Ιλλυρικού (magister militum per Illyricum). Ο Μούνδος επαινείται από τον Προκόπιο για την πολεμική του ικανότητα και την αφοσίωση του προς τον Ιουστινιανό, αλλά παραταύτα προσδιορίζεται ως «γένος μὲν βάρβαρος» και, παρομοίως, ο Προκόπιος προσδιορίζει ως «βάρβαρους» και τους Έρουλους που διοικούσε ο Μούνδος. Στο χωρίο όπου ο Μούνδος προσδιορίζεται ως «γένος μὲν βάρβαρος» (5.5.2), ο Προκόπιος αναφέρει και ένα στράτευμα υπό την ηγεσία του Βελισαρίου, το οποίο αποτελούνταν από στρατιώτες των καταλόγων + φοιδεράτους + Ισαύρους. Παραπάνω ανέφερα ότι, μετά την καθυπόταξή τους από τον Τζίττα, οι Τζάνοι εισεγράφησαν στους στρατιωτικούς καταλόγους. Εδώ όμως βλέπουμε τους Ισαύρους (έναν πληθυσμό που κατοικούσε για αιώνες εντός της Ρωμανίας και είχε ήδη συνεισφέρει έναν αυτοκράτορα και αρκετούς υψηλόβαθμους αξιωματούχους στην πολιτεία, πριν το «ξήλωμα» των Ισαύρων του Αναστασίου που οδήγησε στον Ισαυρικό πόλεμο) να αναφέρονται ξανά ως διακριτή εθνοτική κατηγορία και να αντιπαραβάλλονται στους «στρατιώτες των καταλόγων».

[Πόλεμοι, 1.24.40] Μοῦνδος δὲ, Ἰλλυριῶν στρατηγὸς ἀποδεδειγμένος, τύχῃ τινὶ ξυνεκύρησε βαρβάρους Ἐρούλους ἐπαγαγόμενος κατά τινα χρείαν ἐς Βυζάντιον μετάπεμπτος ἥκειν.

[Πόλεμοι, 5.5.2] καὶ Μοῦνδον μὲν τὸν Ἰλλυριῶν στρατηγὸν ἔς τε Δαλματίαν ἰέναι, τὴν Γότθων κατήκοον, καὶ Σαλώνων ἀποπειράσασθαι ἐκέλευεν (ἦν δὲ ὁ Μοῦνδος γένος μὲν βάρβαρος, διαφερόντως δὲ τοῖς τε βασιλέως πράγμασιν εὔνους καὶ ἀγαθὸς τὰ πολέμια), Βελισάριον δὲ ναυσὶν ἔστελλε, στρατιώτας ἐκ μὲν καταλόγων καὶ φοιδεράτων τετρακισχιλίους, ἐκ δὲ Ἰσαύρων τρισχιλίους μάλιστα ἔχοντα.

Αυτού του είδους οι διακρίσεις απαντούν σταθερά σε όλη την «βυζαντινή» γραμματεία καθόλη την διάρκεια της «βυζαντινής» χιλιετίας, αποδεικνύοντας κραυγαλέα ότι οι άνθρωποι που αυτοπροσδιοριορίζονταν και θεωρούνταν από τους ομοεθνείς τους ως Ρωμαίοι μπορούσαν κάλλιστα να διακριθούν από ένα μωσαϊκό αλλοεθνών πληθυσμών που, για τον ένα ή άλλο λόγο, είχαν συσχετιστεί με την Ρωμανία (άλλοι ως «κατήκοοι» πακτιώτες, άλλοι ως ένσπονδοι/φοιδεράτοι, άλλοι ως «εθνικοί», «μιξοβάρβαροι», «αλλόφυλοι» κλπ). Ωστόσο, οι βυζαντινολόγοι είναι οι μόνοι ιστορικοί που έχουν μάθει να αψηφούν τις πρωτογενείς πηγές τους και να δημιουργούν υποκατάστατα παραμύθια (‘bullshitting‘ όπως το χαρακτηρίζει πολύ ωραία ο Καλδέλλης στη σλδ 36) για το ποιοι ήταν οι … «ακατονόμαστοι» (‘Those Who Must Not Be Named,’ σλδ 16, 159) που συνιστούσαν την πλειοψηφία του πληθυσμού της Ρωμανίας.

Με τον τρόπο αυτό, οι βυζαντινολόγοι κάνουν το ακριβώς αντίθετο από αυτό που συμβουλεύει ο Fredrik Barth (Ethnic Groups and Boundaries, 2η έκδοση 1998, σλδ 6,10) στην μελέτη των εθνοτικών ταυτοτήτων:

[σλδ 6] This highlights our emphasis […] that ethnic identity is a matter of self-ascription and ascription by others in interaction, not the analysts’s construct on the basis of his or her construction of a group’s “culture”;

[σλδ 10] First, we give primary emphasis to the fact that ethnic groups are categories of ascription and identification by the actors themselves, and thus have the characteristic of organizing interaction between people.

Η διατύπωση του προβλήματος σε τρεις σελίδες του Καλδέλλη:

Επομένως, το βασικό πρόβλημα με την (παρωχημένη) βυζαντινολογία είναι η συστηματική άρνηση της ημικής ρωμαϊκής ταυτότητας του εξεταζόμενου λαού. Ο Καλδέλλης πολύ σωστά μιλάει για denialism (άρνηση της πραγματικότητας). Περιέργως, ορισμένοι ιστορικοί, αν και αδιαφορούν για την ρωμαϊκή ταυτότητα της πλειοψηφίας, επιδεικνύουν μια εμμονική ψύχωση με τις μειονότητες της Ρωμανίας (Αρμένιοι, Γεωργιανοί, Σλάβοι, Βούλγαροι κλπ), εφευρίσκοντας λ.χ. αρμενικές καταγωγές από το πουθενά ή αρνούμενοι να αναγνωρίσουν τον εκρωμαϊσμό των τωόντι αρμενογενών υπηκόων. Άλλοι πάλι ιστορικοί (η επονομαζόμενη ήπια εθνικιστική νεοελληνική σχολή) επιδεικνύουν μια εμμονική ψύχωση με μια χούφτα λογίων που μετά το 1204, ως συνέπεια της ταυτοτικής τους κρίσης και διαπραγμάτευσης ταυτοτήτων με την δύση, φλέρταραν με την ελληνική ταυτότητα, αδιαφορώντας εντελώς για την εθνοτική ρωμαϊκή ταυτότητα των επαρχιακών μαζών τόσο κατά την περίοδο ακμής του «Βυζαντίου» (περ. 650-1050,  όταν το άπτωτο ρωμαϊκό κράτος -ουσιαστικά περιορισμένο στην Μικρά Ασία- καταφέρνει να επιβιώσει στις πιο αντίξοες συνθήκες και να περάσει αργότερα στην επεκτατική «αντεπίθεση»), όσο και μετά το 1204, όταν η ρωμαϊκή εθνοτική ταυτότητα συνέχισε να είναι η κυρίαρχη εθνοτική ταυτότητα των ελληνόφωνων επαρχιακών μαζών ως τον 19° αιώνα.

Η χρήση του επινοημένου και ανιστόρητου όρου «Βυζαντινοί» σκεπάζει όλες αυτές τις λεπτές διακρίσεις Ρωμαίων και μη Ρωμαίων (άλλοτε εθνοτικές, άλλοτε νομικοπολιτικές, λ.χ. συντελεστές/collatores vs. πακτιώτες/πελάτες κλπ) που πιστοποιούν τα εθνοτικά τοιχία (ethnic boundaries) με τα οποία οι μεσαιωνικοί Ρωμαίοι διακρίνονταν από τους διάφορους -γειτονικούς και μη- αλλοεθνείς λαούς, πολλούς από τους οποίους κατά καιρούς εξουσίαζαν, χωρίς όμως να τους εκλαμβάνουν ως ομοεθνείς Ρωμαίους. Σαν να μην έφτανε το επινοημένο όνομα «Βυζαντινοί», με τον καιρό προέκυψαν και διάφορα επινοημένα περιεχόμενα αυτού του ονόματος, όπως η «οικουμενική ορθοδοξία» ή κάποιο είδος «ουσιοκρατικής “Γραικοσύνης”» μιας και η Δύση -πάσχοντας από εσκεμμένη ή απλά αδαή αχρωματοψία– έχει μάθει να εκλαμβάνει by default ως «Γραικό» (‘Greek’), όποιον μιλάει μια γλώσσα που στα δυτικά μάτια θεωρείται «γραικική», ασχέτως αν ο ίδιος αυτοπροσδιορίζονταν ως Ρωμαίος που ενέτασσε τον εαυτό του σε ένα ευρύτερο ρωμαϊκό έθνος, κατανοούσε την γλώσσα του ως ρωμαϊκή/ρωμαίικια, εξυμνούσε την λατινική ως την «πάτριο φωνή», αποκαλούσε την χώρα του Ρωμανία (= χώρα των Ρωμαίων) και, εμταξύ άλλων, μάθαινε από τους θεσμούς της πάτριας πολιτείας του ότι έπρεπε να επανακτήσει την αρετή (virtus) των Ρωμαίων προγόνων του.

2. Το γενικό σχήμα του βιβλίου

Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε δύο μέρη και εφτά κεφάλαια.

Ο Καλδέλλης αρχίζει το πρώτο κεφάλαιο (A History of Denial) με την σύντομη περιγραφή πέντε πηγών (five snapshots) από τον 5° ως τον 13° αιώνα, οι οποίες οδηγούν στο εύλογο συμπέρασμα της ύπαρξης της εθνοτικής ρωμαϊκής ταυτότητας και συνεχίζει με μια αναλυτικότατη περιγραφή των αιτιών που καθιέρωσαν στην Βυζαντινολογία την άρνηση αυτού του εύλογου συμπεράσματος (μεσαίωνας: η στάση της παποσύνης μετά το 750, οι Γερμανοί «Δυτικοί Ρωμαίοι» αυτοκράτορες του 9ου και 10ου αιώνα, νεωτερική εποχή: η στάση των Ευρωπαίων διαφωτιστών, η στάση των βυζαντινολόγων του 19ου και 20ου αιώνα που καθιέρωσε και αναπαράγει τον ανιστόρητο όρο «Βυζαντινοί», η νεοελληνική εθνικιστική ιστοριογραφία που προσπαθεί να βρει μεσαιωνικούς «Έλληνες» κλπ). Το κεφάλαιο κλείνει ωραία με την ταιριαστή φράση του Noam Chomsky περί «της εξαιρετικής δεξιοτεχνίας και νοητικής πειθαρχίας που προϋποθέτει η συστηματική άρνηση του ολοφάνερου» (σλδ 35: ‘the extraordinary expertise and mental discipline that it takes to systematically deny the obvious‘).

Το δεύτερο κεφάλαιο (Roman ethnicity) αρχίζει με την παράθεση μερικών ακόμα πηγών για την ρωμαϊκή εθνοτικότητα και την ικανότητα εθνοτικής διάκρισης μεταξύ Ρωμαίων και αλλοεθνών βάσει εθνοτικών δεικτών, τόσο στην λόγια αττικίζουσα  γραμματεία όσο και στην χαμηλότερου ύφους επαρχιακή αγιογραφία, συνεχίζει με την αναδιατύπωση του προβλήματος (σλδ 42: ‘ethnicity has never been a topic of focused, systematic, and theoretically informed research in Byzantine Studies‘), ενώ στο υπόλοιπο μέρος του κεφαλαίου, ο Καλδέλλης παραθέτει ένα σχήμα της ρωμαϊκής εθνοτικής ταυτότητας και εκείνα τα στοιχεία που απαντούν στις πρωτογενείς πηγές (διακριτή ιστορία, πεποιθήσεις καταγωγής, γλώσσα, θρησκεία, ένδυμα και ήθη), τα οποία επέτρεπαν στους Ρωμαίους να διακριθούν από τους αλλοεθνείς λαούς.

Στο τρίτο κεφάλαιο (Romanland) ο Καλδέλλης περιγράφει την πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία των όρων «Ρωμανία» (όρος που πρωτοεμφανίζεται τον 4° μ.Χ. αιώνα) και «ρωμαίικα» (όπως οι εθνοτικοί Ρωμαίοι κατέληξαν να ονομάζουν την γλώσσα που εμείς σήμερα κατανοούμε ως δημώδη μεσαιωνική ελληνική, το πρώτο παράδειγμα όπου ῥωμαϊστί μάλλον σημαίνει «στα ελληνικά» είναι στον Βίο του Αναστασίου του Πέρση, περ. 650 μ.Χ., τα παραδείγματα πληθαίνουν μετά τον 10ο αιώνα, λ.χ. στον Βίο του Βασιλείου Α΄ στους Συνεχιστές Θεοφάνους, οι Άραβες κατάσκοποι χρησιμοποιούν «ρωμαϊκή στολή και γλώσσα» όταν εισέρχονται στην Ρωμανία για κατασκοπεία, βλ. εδώ σλδ 42, υποσημ. 11: Ῥωμαϊκῇ στολῇ καὶ γλώσσῇ χρώμενον, ενώ μετά το 1204 το επίρρημα «ρωμαίικα» απαντά στα ελληνικά γραπτά του σουλτάνου Βελέδ, που ήταν εξοικειωμένος με την επιχώρια δημώδη διάλεκτο της Καππαδοκίας [βλ.εδώ, σλδ 10: Ν΄εἴπω ἐδῶ ῥωμαϊκά, ν΄ἀκοῦς ἐσὺ καλή ῥοδινή] και στο Χρονικό του Μορέως που γράφτηκε στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα από Μοραΐτη Φράγκο ή γασμούλο που ήταν εξοικειωμένος με την δημώδη ορολογία της Πελοποννήσου), εξηγώντας ότι οι όροι αυτοί προέκυψαν με τρόπο φυσικό στην δημώδη κοσμοαντίληψη του απλού λαού (ως συνέπεια του εκρωμαϊσμού τους) και εμφανίστηκαν στην λόγια γραμματεία ύστερα από κάποια καθυστέρηση, επειδή οι λόγιοι συγγραφείς θεωρούσαν τους όρους αυτούς «αγροικικούς» και ανάξιους να καταγραφούν στην ευγενή ελληνίδα γλώσσα στην οποία οι ίδιοι έγραφαν (στην λόγια γραμματεία τα ρωμαίικα κατά κανόνα περιγράφονται ως η «κοινή διάλεκτος», «ἀγροικιστί» και η «ἰδιῶτις φωνή», η Αλεξιάδα της Άννας Κομνηνής (7.8.3: ἐπεκαλοῦντο Κύριον ῥωμαΐζοντες) είναι ίσως η πρώτη λόγια πηγή που χρησιμοποιεί το ρήμα ῥωμαΐζω με τη σημασία «μιλώ στην δημώδη γλώσσα»).

Στο τέταρτο κεφάλαιο (Ethnic Assimilation) ο Καλδέλλης περιγράφει με μια σειρά παραδειγμάτων (Χουρραμίτες Πέρσες του Θεοφόβου, Ελλαδίτες Σλάβοι κλπ) τις μεθόδους και τα βήματα της διαδικασίας εκρωμαϊσμού/αφομοίωσης των αλλοεθνών που κατέληγαν στην Ρωμανία, ενώ στο πέμπτο κεφάλαιο (The Armenian Fallacy) ασκεί κριτική στην εμμονή ορισμένων μελετητών με την αρμενική καταγωγή διάσημων βυζαντινών. Η καταγωγή αυτή αρκετές φορές προτείνεται χωρίς να υπάρχουν οι πρωτογενείς μαρτυρίες που πιστοποιούν την ύπαρξή της, ενώ, όταν η αρμενική καταγωγή τυχαίνει να είναι αληθινή, συχνά περιγράφεται με τρόπο ουσιοκρατικό (όποιος Ρωμαίος τύχαινε να είχε έναν απώτερο Αρμένιο πρόγονο, περιγράφεται από τους μελετητές ως «Αρμένιος», χωρίς να περνάει καν από το μυαλό τους η διαδικασία του εκρωμαϊσμου).

Τα δύο τελευταία κεφάλαια (6: Was Byzantium an Empire in the Tenth Century? και 7: The Apogee of Empire in the Eleventh Century) είναι μια σύγκριση δύο διαφορετικών «στιγμιοτύπων» της Ρωμανίας (περ. 927 μ.Χ. vs. περ. 1064 μ.Χ.), δηλαδή πριν και μετά την περίοδο ρωμαϊκού επεκτατισμού σε Ανατολή και Δύση. Στο βιβλίο υπάρχουν οι παρακάτω δύο χάρτες του Ian Mladjov με τα δύο «στιγμιότυπα»:

Σχετικά με το στιγμιότυπο του περ. 927 μ.Χ., αφού περιγράφει τους λίγους πληθυσμούς που με τον ένα ή άλλο τρόπο οι πηγές του 1ου αιώνα διαφοροποιούν από την ρωμαϊκή πλειοψηφία (οι Ρωμανιώτες Εβραίοι, οι πακτιωτικές αρχοντίες του ελλαδικού χώρου, τα νοτιοϊταλικά εδάφη και τα μικρά αρμενικά θέματα που διακρίνονται από τα μεγάλα ρωμαϊκά θέματα της μικράς Ασίας), ο Καλδέλλης θέτει το ερώτημα αν έχει νόημα ο όρος «αυτοκρατορία» για την Ρωμανία του 927 μ.Χ., όταν η πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν «ηγεμονικοί» Ρωμαίοι πλήρως εντεταγμένοι στο «αυτοκρατορικό» έθνος και οι «κατήκοοι» εθνικοί συνιστούσαν μειονότητες στις εσχατιές της «αρχής/ηγεμονίας». Ενδιαφέρον έχουν μερικά χωρία του 10ου και 11ου αιώνα που παραθέτει ο Καλδέλλης, τα οποία υπαινίσσονται ότι η «ἀρχή/ἡγεμονία» (~ imperium) των Ρωμαίων (imperium) ήταν γεωγραφικά ευρύτερη της «πολιτείας» (~ respublica) των Ρωμαίων.

Τα πράγματα φυσικά αλλάζουν στο άλλο «στιγμιότυπο» (περ. 1064 μ.Χ.), όταν πια η αρχή των Ρωμαίων έχει επεκταθεί σε Βούλγαρους, Βλάχους, Αλβανούς και Πετσενέγκους στα Βαλκάνια και μονοφυσίτες Αρμένιους, ορθόδοξους Ίβηρες και Μελκίτες και Μουσουλμάνους στην Ασία.  Τώρα πλέον η Ρωμανία μοιάζει περισσότερο με bona fide αυτοκρατορία, με τους Ρωμαίους όμως να παραμένουν η πολυπληθέστερη εθνότητα. Ο Καλδέλλης περιγράφει την αλληλεπίδραση της πολιτείας με όλους αυτούς τους νέους «εθνικούς» και τον τρόπο με τον οποίο αυτοί περιγράφονται απο τις πηγές της εποχής (τόσο τις ρωμαϊκές όσο και εκείνες των μειονοτήτων που μας άφησαν γραπτές μαρτυρίες).

Κλείνω εδώ την γενική παρουσίαση του βιβλίου, αλλά είναι αρκετά πιθανό κάποια στιγμή να κάνω μία ακόμα ανάρτηση με περισσότερες λεπτομέρειες.