Η Παλαιά Τοσκική του Αλέκου Ματαράγκα #2

Θα κάνω και μια δεύτερη ανάρτηση (βλ. εδώ την πρώτη ανάρτηση) για την Χριστιανική Διδαχή του Αλέκου Ματαράγκα ~ Lekë Matrënga και το βιβλίο του Joachim Matzinger.

1. Γενικά

Ο Matzinger παραθέτει μόνο το κυρίως κείμενο ης Διδαχής και το ποίημα στην Τοσκική με το οποίο ο Ματαράγκας κλείνει τον πρόλογο, χωρίς να παραθέτει το ιταλικό κείμενο του προλόγου που μπορείτε να το διαβάσετε σ΄αυτό το άρθρο του Michiel de Vaan.

Ο Ματαράγκας εξηγεί ότι γράφει στην «αρβανίτικη γλώσσα» (gluchae tae arbaeresciae paer Lecae Matraengnae = gljuhë të arbëreshë për Lekë Matrëngnë), την οποία στα ιταλικά προσδιορίζει ως lingua albanese = «αλβανική γλώσσα» και αποκαλεί πολλάκις τους Αρβανίτες της Piana degli Albanesi/Greci ως greci Albanesi («γραικοί Αρβανίτες/Αλβανοί», ο όρος «γραικοί» σχεδόν σίγουρα έχει τη δογματική σημασία «ορθόδοξοι», χωρίς να αποκλείεται και η γεωγραφική σημασία, επειδή αρκετοί από τους εποίκους προέρχονταν από τον κυρίως ελλαδικό χώρο, βλ. το Ιταλο-Αρβανίτικο τραγούδι moj e bukura More ~ «όμορφε Μοριά μου»). Στη συνέχεια εξηγεί στα ιταλικά ότι επέλεξε να μεταφράσει την Διδαχή και «στην δική μας αλβανική γλώσσα» (in nostra lingua natia Albanese), «επειδή πολλοί απ΄τους δικούς μας δεν καταλαβαίνουν καλά την ιταλική γλώσσα που μιλιέται τριγύρω» (consiosache l’Italiana che va atorno non è da nostri ben intesa). Ο Ματαράγκας κλείνει τον πρόλογο αποκαλώντας την περιοχή του Piana dei Greci.

Για την διαφορά δογματικής και εθνοτικής ταυτότητας στα χρόνια του Ματαράγκα παραθέτω μια ενδιαφέρουσα επιστολή από την Χειμάρρα που βρήκε ο Πέρτιναξ στα αρχεία του Σάθα. Το 1577 οι κάτοικοι της Χειμάρρας έστειλαν επιστολή στον πάπα Γρηγόριο ΙΓ΄ (1572-85) στην οποία του υποσχέθηκαν θρησκευτική υποταγή αν κατάφερνε να πείσει τον βασιλιά της Ισπανίας Φίλιππο Β΄ (που τότε ήταν επιπλέον βασιλιάς Νάπολης και Σικελίας) να τους βοηθήσει να αυτονομήσουν «ὅλην την Ἀρβανητίαν καὶ τὸν Μοραία» και να γίνουν υπήκοοί του, στέλνοντάς τους στρατιώτες «ἀπὸ τὸ γένος ἡμῶν Ῥωμαίους καὶ Ἀρβανῖτας» που είχαν μετεγκατασταθεί στα νοτιοϊταλικά εδάφη του Φιλίππου. Εδώ οι ελληνόφωνοι και αλβανόφωνοι διακρίνονται εθνοτικά σε Ρωμαίους και Αρβανίτες, αλλά εντάσσονται στο ίδιο δογματικό «γένος» (τὸ γένος ἡμῶν = το γένος των Ορθοδόξων), το οποίο στα ιταλικά προφανώς ήταν γνωστό ως δογματικό γένος των «Γραικών» (γι΄αυτό ο Ματαράγκας μιλάει για greci Albanesi). Οι Χειμαρριώτες ζήτησαν επιπρόσθετα από τον πάπα, όταν με το καλό θα κατέληγαν στο ποίμνιό του, να τους επέτρεπε να συνεχίσουν να εκκλησιάζονται «κατὰ τὴν τάξιν ἡμῶν» (δηλαδή στην ελληνική γλώσσα της ορθόδοξης εκκλησίας) γιατί «τὸ πλῆθος καὶ ὁ λαὸς εἶναι Ῥωμαῖοι καὶ δὲν ἡξεύρουνε τὴν γλῶσσαν τὴν Φράγκικην». Ενώ ο όρος «Ῥωμαῖοι» έχει εθνοτική σημασία στις δύο πρώτες απαντήσεις όπου αντιπαραβάλλεται στον όρο «Ἀρβανῖται», στην τρίτη και τελευταία απάντησή του έχει δογματική σημασία, προσδιορίζοντας τον ορθόδοξο χριστιανό που εκκλησιάζεται στην ελληνική γλώσσα.

Ότι οι “greci Albanesi“ του Ματαράγκα είχαν τη συνήθεια εκκλησιασμού στην ελληνικη γλώσσα (δηλαδή ήταν δογματικά Ρωμαίοι) φαίνεται από τα πάμπολλα ελληνικά δάνεια που απαντούν σε κάθε σελίδα της Χριστιανικής Διδαχής του Ματαράγκα (λ.χ. πάτερ ἡμῶν > paterimón, θέλημα > thelimë, πειρασμός > pirasmo, εἰκόνισμα > konismë, μετάνοια > metanī, λείψανον > lipsanë, ἐλεημοσύνη > elejmosin, ἐξομολογῶ (να ἐξομολογήσ-ω) > ksemolojis-n κλπ) και μερικά από αυτά θα παραθέσω στην επόμενη ενότητα.

2. Τα ελληνικά δάνεια της Χριστιανικής Διδαχής

Πριν παραθέσω τις σελίδες με τα ελληνικά δάνεια θέλω πρώτα να πω μερικά λόγια για τον τρόπο με τον οποίο η Αλβανική δανείστηκε τα ξένα ρήματα. Τα ξένα ρήματα αποδίδονται στην Αλβανική με την ΙΕ ρηματική κατάληξη *-V-nj- (λ.χ. λατ. līber-āre > lir-oj/lir-on = «απελευθερώνω/απελευθερώνει», λατ. serv-īre > shërb-ej/shërb-en = «υπηρετώ/υπηρετεί»), η οποία ανάγεται στον έρρινο ΙΕ ενεστώτα *-ny-e/o- που στην Ελληνική έδωσε ρήματα όπως το κρίνω (*kri-nyō > krinʲnʲō > krīnō) και το κλίνω (*k’li-nyō > klinʲnʲō > klīnō).  Τα λατινικά ρήματα σε -āre αντιστοιχούν στα ασυναίρετα ελληνικά σε -άω (λ.χ. νίκᾱ ~ νίκη > νῑκάω) και στα αλβανικά σε *-ānjō > -onj/-on > -oj/-on (λ.χ. *(s)pudneh2 > pudnā > punë = «δουλειά» με παράγωγο ρήμα το *(s)pudnā-njō > OAlb *punonj > Alb punoj/punon = «δουλεύω/δουλεύει»):

νίκη (< νίκ-ᾱ) > *nīk-ā-yō > νικάω

punë (< *(s)pud-n-ā, ΙΕ συγγενής των ελληνικών όρων σπεύδω/σπουδή) > *(s)pud-n-ā-nyō *punonj > punoj/punon

Συνεπώς, τα λατινικά ρήματα σε -āre αποδίδονται κατά κανόνα στην Αλβανική ως -oj/-on (λ.χ. το προρρηθέν līber-āre > lir-oj/lir-on = «απελευθερώνω/απελευθερώνει», όπως το επίθετο līber/līberum > *livërë > (i) lirë = «ελεύθερος»), ενώ τα λατινικά ρήματα σε -īre και -iāre αποδίδονται στην Αλβανική ως -ej/-en (λ.χ. serv-īre > shërb-ej/shërb-en = «υπηρετώ/υπηρετεί» και camb-iāre > këmb-ej/këmb-en = «ανταλλάσσω/ανταλλάσσει»). Τέλος, τα λατινικά ρήματα σε -ēre αποδίδονται και ως -oj/-on και ως -ej/-en (λ.χ. dīrig-ēre > dërg-oj/dërg-on αλλά plac-ēre > pëlq-ej/pëlq-en = «τέρπω/τέρπει»).

Τα μεσαιωνικά ελληνικά ρήματα εισήλθαν στην Τοσκική Αλβανική με το θέμα της υποτακτικής αορίστου, όπως συμβαίνει και με τις άλλες βαλκανικές γλώσσες που ήρθαν σε επαφή με τη μεσαιωνική ελληνική. Αυτή η ιδιαιτερότητα οφείλεται στο ότι η μεσαιωνική ελληνική αντικατέστησε το αρχαίο απαρέμφατο με περιφραστική υποτακτική αορίστου (λ.χ. παίζω > θέλω να παίξω):

αγαπώ > να αγαπήσ-ω > βλαχικό/αρμανικό aγãpis-escu

λείπω > να λείψ-ω > σερβικό lips-ati, ρουμανικό a lips-i κλπ

Ο Matzinger αποδίδει τα ελληνογενή ρήματα της Τοσκικής στο τρίτο ενικό πρόσωπο ενεστώτα (λ.χ. πιστεύω > να πιστέψ-ω > pisteps-n = «πιστεύει»).

Ξαναπαραθέτω τα ελληνικά δάνεια που ήδη παρέθεσα στην προηγούμενη ανάρτηση:

Από το Πάτερ Ἡμῶν:

θέλημα > thelimë

πειρασμός > pirasmo

και προσθέτω τα παρακάτω:

πρέπει > να πρέψ-ω > preps-n

πιστεύω > να πιστέψ-ω > pisteps-n

χάρις > *hari > *heri > hīr

εἰκόνισμα > konismë

μετάνοια > metanī

φανερώνω > να φανερώσ-ω > faneros-n

λυπῶ > να λυπήσ-ω > lipis-n

ἰατρεία ~ γιατρεία ~ γιατρειά > jatrī

παραπονῶ > να παραπονέσ-ω > parapones-n

δοξάζω > να δοξάσ-ω > doksjas-n

και αυτά:

ἐλπίδα > elpidë

κερδαίνω > να κερδήσ-ω > qardesetë

παρακαλῶ > να παρακαλέσ-ω > parakales-n

Πάτερ Ἡμῶν > paterimon

(ὦ) Θεοτόκε > Theotoqe

χαῖρε Δέσποινα > heredhespinë

και αυτά:

ἀμήν > amín (ο Buzuku έχει το λατινικό ámen)

μυστήριον > mistir

(Αγία) Τριάδα > triadhë

(ἐν)σαρκώνω > να (εν)σαρκώσ-ω > sarkos-n

τυπώνω > να τυπώσ-ω > tipos-n

λείψανον > lipsanë

ἐλεημοσύνη > elejmosin

εὐλάβεια > vlavie

ἐξομολογῶ > να εξομολογήσ-ω > ksemolojis-n

ἀνασταίνω > να αναστήσ-ω > anastis-etë

λογή (λ.χ. κάθε λογής) > llojë

Όλη η υπόλοιπη Χριστιανική Διδαχή συνεχίζει έτσι βρίθοντας με ελληνικά δάνεια.