Οι Αύσονες

Στην σημερινή ανάρτηση θα περιγράψω την σημασιολογική εξέλιξη του εθνωνυμίου «Αὔσονες» από την αρχαιότητα μέχρι τον μεσαίωνα και γιατί αυτό κατέληξε να είναι το αγαπημένο ποιητικό ενδωνύμιο των «Βυζαντινών» (= μεσαιωνικών Ρωμαίων). Η χρήση αυτού του ενδωνυμίου από τους μεσαιωνικούς Ρωμαίους γινόταν για να δηλωθεί η πεποίθησή τους ότι οι Ρωμαίοι της Νέας Ρώμης ήταν οι μόνοι «γνήσιοι Ρωμαίοι», οι μόνοι «άπτωτοι Ρωμαίοι» που είχαν απομείνει μετά το τέλος της αρχαιότητας.

Αν και οι βυζαντινοί καταλάβαιναν τον όρο «Αὔσονες» ως «γνήσιοι Ρωμαίοι», κατά την κλασική αρχαιότητα ο όρος δήλωνε έναν ιταλικό λαό διαφορετικό από τους Ρωμαίους/Λατίνους.

Αργότερα, κατά την ύστερη αρχαιότητα, ο όρος «Αὔσονες» δήλωνε τους ιταλογενείς Ρωμαίους, δηλαδή τους Ρωμαίους που κατάγονταν από την Ιταλία που ήταν η κοιτίδα της αρχαίας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Με αυτήν την σημασία, ο ιστορικός Πρίσκος κατά τον 5ο αιώνα ονομάζει την Λατινική γλώσσα «γλῶττα τῶν Αὐσονίων».

Οι Βυζαντινοί θα αρχίσουν να χρησιμοποιούν το ποιητικό ενδωνύμιο «Αὔσονες» σαν πιστοποιητικό γνησιότητας, για να ξεχωρίσουν τους εαυτούς τους από αυτούς που εξελάμβαναν ως ψευδείς Ρωμαίους και οι οποίοι προέκυψαν στην Δύση μετά την στέψη του Καρλομάγνου ως Imperator Romanorum τα Χριστούγεννα του 800 μ.Χ.

Οι αρχαίοι Αύσονες

Κατά την κλασική αρχαιότητα οι Αύσονες ήταν ένας ημιμυθικός λαός στο μεσαίχμιο μεταξύ μύθου και πραγματικότητας. Η πρώτη απάντηση του όρου είναι στα Πολιτικά (1329.b20) όπου ο Αριστοτέλης εξηγεί πως ο μυθικός Ιταλός, όταν έγινε βασιλιάς των Οινωτρών, τους έπεισε να υιοθετήσουν τον εδραίο βίο εγκαταλείποντας τον νομαδικό (ανίδρυτο/αΐδρυτο) και τους δίδαξε την γεωργία και την νομοθεσία. Προς τιμήν του οι Οινωτροί ονομάστηκαν Ιταλοί και η ακτή που βρίσκεται εντός του Σκυλλιτικού και του Λαμητικού κόλπου ονομάστηκε «Ιταλία». Σε αυτό το σημείο ο Αριστοτέλης προσθέτει την πληροφορία ότι οι δυτικοί Οινωτροί/Ιταλοί που κατοικούσαν στην Τυρρηνική ακτή της νοτίου Ιταλίας ονομάζονταν μέχρι τις ημέρες του Ὀπικοί και Αὔσονες, ενώ οι ανατολικοί που κατοικούσαν στην ακτή που βλέπει προς το Ιόνιο ονομάζονταν Χῶνες.

[Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1329b20]

φασὶ γὰρ οἱ λόγιοι τῶν ἐκεῖ κατοικούντων Ἰταλόν τινα γενέσθαι βασιλέα τῆς Οἰνωτρίας, ἀφ᾽ οὗ τό τε ὄνομα μεταβαλόντας Ἰταλοὺς ἀντ᾽ Οἰνωτρῶν κληθῆναι καὶ τὴν ἀκτὴν ταύτην τῆς Εὐρώπης Ἰταλίαν τοὔνομα λαβεῖν, ὅση τετύχηκεν ἐντὸς οὖσα τοῦ κόλπου τοῦ Σκυλλητικοῦ καὶ τοῦ Λαμητικοῦ: ἀπέχει δὲ ταῦτα ἀπ᾽ ἀλλήλων ὁδὸν ἡμισείας ἡμέρας. τοῦτον δὴ λέγουσι τὸν Ἰταλὸν νομάδας τοὺς Οἰνωτροὺς ὄντας ποιῆσαι γεωργούς, καὶ νόμους ἄλλους τε αὐτοῖς θέσθαι καὶ τὰ συσσίτια καταστῆσαι πρῶτον: διὸ καὶ νῦν ἔτι τῶν ἀπ᾽ ἐκείνου τινὲς χρῶνται τοῖς συσσιτίοις καὶ τῶν νόμων ἐνίοις. ᾤκουν δὲ τὸ μὲν πρὸς τὴν Τυρρηνίαν Ὀπικοὶ καὶ πρότερον καὶ νῦν καλούμενοι τὴν ἐπωνυμίαν Αὔσονες, τὸ δὲ πρὸς τὴν Ἰαπυγίαν καὶ τὸν Ἰόνιον Χῶνες, τὴν καλουμένην Σύρτιν: ἦσαν δὲ καὶ οἱ Χῶνες Οἰνωτροὶ τὸ γένος.

Σύμφωνα με αυτήν την περιγραφή, η αρχέγονη «Ιταλία» ήταν η σημερινή Καλαβρία και οι πρώτοι κάτοικοί της ήταν οι Οινωτροί που ήταν χωρισμένοι σε δυτικούς Αύσονες και ανατολικούς Χώνες.

Πολύ αργότερα, ο ελληνομαθής Ρωμαίος Κλαύδιος Αιλιανός θεωρούσε τους «Αύσονες» ως τον αυτοχθονικό λαό της Ιταλίας.

[VH, 9.16] τὴν Ἰταλίαν ᾤκησαν πρῶτοι Αὔσονες αὐτόχθονες. πρεσβύτατον δὲ γενέσθαι Μάρην τινὰ καλούμενον, οὗ τὰ μὲν ἔμπροσθεν λέγουσιν ἀνθρώπῳ ὅμοια, τὰ κατόπισθεν δὲ ἵππῳ.

Οι Ρωμαίοι, με τη σειρά τους, γνώριζαν έναν λαό με το όνομα Aurunci (< Aurunici) τον οποίο τοποθετούσαν μεταξύ των Βόλσκων και των Καμπανών εκεί που υπήρχαν τα όρη Ausoni και Aurunci και η πόλη Aurunca. Όπως κάποιοι ήδη καταλάβατε, το λατινικό εθνωνύμιο Aurunci (< Auronici) δεν είναι παρά η ρωτακισμένη (*-s->-z->-r-) εκδοχή του παλαιότερου Ausonici = Αὔσονες (λ.χ. Valesius > Valerius). Ενώ το μεσοφωνηεντικό -s- προφερόταν ως ηχηρό -z- σε όλες τις γλώσσες του Ιταλικού κλάδου, η τροπή z>r υπήρξε καθολική μόνον στην Λατινική, την Φαλισκική και την Ουμβρική.

Εκτός από την γλωσσολογικά πασιφανή σχέση των εθνωνυμίων Aurunci ~ Αὔσονες έχουμε και την μαρτυρία του ιστορικού Δίωνος του Κασσίου που εξίσωσε τους δύο λαούς.

[Δίων, 34.fr4] Αὐσονία δὲ κυρίως, ὡς Δίων γράφει ὁ Κοκκειανός, ἡ τῶν Αὐρούγκων γῆ μόνη λέγεται, μέσον Καμπανῶν καὶ Οὐολκῶν παρὰ θάλασσαν κειμένη, συχνοὶ δὲ μέχρι τοῦ Λατίου Αὐσονίαν εἶναι ἐνόμισαν, ὥστε καὶ πᾶσαν τὴν Ἰταλίαν ἀπ᾽ αὐτῆς

Με άλλα λόγια, οι «Αὔσονες» δεν ζούσαν μόνο στην Καλαβρία, όπου τους τοποθέτησε ο Αριστοτέλης, αλλά υποτίθεται ότι κατά το ημιμυθικό παρελθόν κατοικούσαν σε όλη την νοτιοδυτική Ιταλία, νότια από τους Βόλσκους και τους Σαμνίτες/Σαυνίτες.

Το όνομα Αύσονες μάλλον σημαίνει «Νότιοι», από την ίδια ιταλική ρίζα με τα λατινικά auster = «νοτιάς» (άνεμος) και austrālis = «νότιος». Ο λατινικός όρος auster = «νοτιάς (άνεμος)» επιβιώνει στην Βλαχική/Αρουμανική και στην Ρουμανική ως austru (πάντοτε «νοτιάς (άνεμος)»). Το όνομα της Αυστραλίας και του γένους των Αυστραλοπιθήκων (το πρώτο δείγμα βρέθηκε στην Νότια Αφρική από τον Αυστραλό ανατόμο Raymond Dart) προέρχονται από το λατινικό austrālis = «νότιος» που αναφέρθηκε παραπάνω.

Η ιταλική ρίζα *aus- «νότος» προέρχεται από την ΙΕ ρίζα *h2ewsōs = «ἠώς, ανατολή» (λ.χ. aurōra). Η σημασιακή αλλαγή «ανατολή» > «νότος» οφείλεται στην σχέση που έχουν τα δύο σημεία με την «φωτεινότητα» του ηλίου (*h2ewes- «λάμπω» > aurum = «χρυσός»). Ο ήλιος «λάμπει» το πρωί από την ανατολή και αποκτά την μέγιστη «λάμψη» του το μεσημέρι όταν, στους τόπους του βορείου ημισφαιρίου, βρίσκεται στο νότο. Γι΄αυτό το λόγο, το λατινικό merīdiēs (< ανομοίωση του *medīdiēs = «μέσον της ημέρας, μεσημέρι») σήμαινε τόσο «μεσημέρι» όσο και «νότος» (λ.χ. αγγλικό meridional = «νότιος»).

Οι «Αύσονες», λοιπόν, ήταν οι κάτοικοι του νοτίου άκρου της ιταλικής χερσονήσου, δηλαδή οι κάτοικοι της αρχέγονης Ιταλίας, μιας και ο όρος «Ιταλία» αρχικά σήμαινε μόνο την νότια Ιταλία ~ «Αυσονία». Ο οσκανικός όρος Víteliú σημαίνει «γη των Ταύρων» και αρχικά δήλωνε μόνο την νοτιότερη Ιταλία.

Viteliu > Ϝῑταλίᾱ > Ἰταλία

Ο Ησύχιος διέσωσε τα παρακάτω λήμματα:

ἴταλα· ἱστία, ἃ εἰς τοὺς ἱστοὺς διατείνουσιν

Ἰταλός· Ῥωμαῖος, ταῦρος

ἰταλιάζειν· ἐν Ἰταλίᾳ διατρίβειν [δεδεμένον]

αὐστήρ· μέτρου ὄνομα

Αὐσωνίοις· τοῖς ὑπὸ τὴν Ἰταλίαν νόμοις

Αὐσωνίοισι· Ῥωμαϊκοῖς

Αὐσωνίων γλωττῶν· Ἰταλικῶν

αὐτάγγελοι· ἑαυτοῖς χρώμενοι ἀγγέλοις

Προφανώς, ο ιταλικός όρος που κρύβεται πίσω από το λήμμα ἰταλός = «ταύρος» σχετίζεται με τον λατινικό όρο vitulus = «μοσχάρι ενός έτους» (*wet-).

Επειδή οι Αύσονες θεωρούνταν οι αρχέγονοι Ιταλοί και η ιταλική χερσόνησος ήταν το λίκνο της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ήδη στο χρόνια του Βιργιλίου (1ος π.Χ. αι.) ο όρος «Αὔσονες, Ausones» άρχισε να χρησιμοποιείται ποιητικά για να δηλώσει τους Ρωμαίους και, ειδικότερα, τους εξ Ιταλίας Ρωμαίους που, κατά κάποιο τρόπο, θεωρούνταν οι αρχέγονοι Ρωμαίοι, όταν πια η Romanitas είχε εξαπλωθεί στις τρεις ηπείρους που περιβάλλουν την Μεσόγειο. Αναλόγως, η «Αὐσονία» έγινε το ποιητικό όνομα όλης της Ιταλίας.

[Βιργίλιος, Αινειάδα, 12.832-40]

Verum age et inceptum frustra submitte furorem
do quod vis, et me victusque volensque remitto.
Sermonem Ausonii patrium moresque tenebunt,
utque est nomen erit; commixti corpore tantum
subsident Teucri. Morem ritusque sacrorum
adiciam faciamque omnis uno ore Latinos.
Hinc genus Ausonio mixtum quod sanguine surget,
supra homines, supra ire deos pietate videbis,
nec gens ulla tuos aeque celebrabit honores.”

Στους παραπάνω στίχους η Ήρα (Ιuno) προφητεύει την πολιτική ενοποίηση της Ιταλίας: Οι «Αύσονες» (= λαοί της Ιταλίας) θα διατηρήσουν τις πάτριες γλώσσες και τα έθιμά τους παρά την ανάμειξη με τους νεήλυδες «Τευκρούς» (= Τρώες) και όλοι οι Λατίνοι (κάτοικοι του Λατίου) θα μιλήσουν μία γλώσσα. Τελικά θα αναδυθεί ένα ενιαίο «Αυσόνιον γένος» με ανάμεικτο αίμα που θα ξεπεράσει όλους τους ανθρώπους και όλους τους θεούς σε “pietas” ( ~ «συνείδηση [ιερού] καθήκοντος» ~ πολιτική ενοποίηση της οικουμένης).

Θα κλείσω την ενότητα «αρχαίοι Αύσονες» με την φράση του Πρίσκου «γλῶττα τῶν Αύσονίων» = «γλώσσα των Λατίνων», δηλαδή «Λατινική γλώσσα». Όταν ο Πρίσκος πήγε να συναντήσει τον Αττίλα, ξαφνιάστηκε όταν ένας φαινομενικά βάρβαρος Σκύθης (που αργότερα συστήθηκε στον Πρίσκο ως «Γραικός το γένος» που απλά έμενε μαζί με τους «Σκύθες» = Ούννους) τον χαιρέτησε ελληνιστί επειδή, όπως εξηγεί, δεν ήταν σύνηθες για τους «Σκύθες» να χρησιμοποιούν την Ελληνική γλώσσα, γιατί αυτοί συνήθως μιλούσαν Ουννικά ή Γοτθικά και οι Ούννοι που είχαν επιμειχθεί με τους Ρωμαίους είχαν μάθει και την «τῶν Αύσονίων γλῶττα» = Λατινική.

Λίγο παρακάτω, ο Πρίσκος αναφέρει κάποιον Ούννο που προσπαθούσε να μιλήσει στην «τῶν Αυσονίων γλῶττα», αλλά του ξέφευγαν πολλές ουννικές και γοτθικές λέξεις κατά την ομιλία του και αυτό προκάλεσε «ἄσβεστον γέλωτα» σε όλους εκτός από τον Αττίλα. Αυτός ο βάρβαρος παρακάτω χαρακτηρίζεται ως «συνιεὶς τῆς Αὐσονίων φωνῆς» = «γνώστης της φωνής των Αυσονίων».

[…] προσελθών τις, ὅν βάρβαρον ἐκ τῆς Σκυθικῆς ᾠήθην εἶναι στολῆς, Ἑλληνικῇ ἀσπάζεται με φωνῇ, «χαίρε» προσειπών, ὥστε με θαυμάζειν ὅτι γε δη ἑλληνίζει Σκύθης ἀνήρ. Ξύγκλυδες γᾶρ ὄντες πρὸς τῇ σφετέρᾳ βαρβάρῳ γλώττῃ ζηλοῦσιν ἢ τὴν Οὔννων ἢ τὴν Γότθων ἢ καὶ τὴν Αὐσονίων, ὅσοις αὐτῶν πρὸς Ῥωμαίους ἐπιμιξία. Και οὐ ῥᾳδίως τις σφῶν ἑλληνίζει τῇ φωνῇ,

Τῇ γὰρ Αὐσονίων τὴν τῶν Οὔννων καὶ τὴν τῶν Γότθων παραμιγνὺς γλῶτταν πάντας διέχεε καὶ ἐς ἄσβεστον ὁμρῆσαι γέλωτα παρασκέυασε πλὴν Ἀττίλα. […] Ὁ παρακαθήμενος βάρβαρος, συνιεὶς τῆς Αὐσονίων φωνῆς καὶ τῶν παρ΄αυτοῦ μοι ῥηθησομένων μηδὲν ἐκλέγειν προειπών,

Οι Μεσαιωνικοί «Αύσονες»

Όπως έγραψα παραπάνω, κατά την ύστερη αρχαιότητα ο όρος «Αὔσονες» χρησιμοποιείται για να δηλώνει τους Ρωμαίους και, ειδικότερα, εκείνους τους Ρωμαίους που κατοικούν στο «ρωμαϊκό λίκνο» την Ιταλία.

Μετά την “translatio Urbis” στην Νέα Ρώμη Κωνσταντινούπολη και την παρακμή της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, το ιστορικό ρωμαϊκό λίκνο της Ιταλίας και το ρωμαϊκό πολιτικό κέντρο του Βοσπόρου πλέον δεν συνέπιπταν. Ο Κωνσταντίνος Μανάσσης περιγράφει την ίδρυση της «αρρυτίδωτης και μήποτε γηρώσας» Νέας Ρώμης με τα λόγια:

Ὁ τοίνυν θεοφρούρητος αὐτάναξ Κωνσταντῖνος οὐκ ἀπὸ τύχης ἐγνωκώς, ἀλλ‘ οὐδ‘ ἐκ ταυτομάτου συμβῆναι τὸ γενόμενον τοῦτο περὶ τοὺς λίθους, ἐκεῖθεν μεταθέμενος στρέφει τὴν γνώμην ὅλην ἐπὶ τὴν πανευδαίμονα πόλιν τῶν Βυζαντίων, καὶ πόλιν ὀλβιόπολιν αὐτῇ προσανεγείρει, πόλιν τὴν μεγαλόπολιν, πόλιν τὴν νέαν Ῥώμην, Ῥώμην τὴν ἀῤῥιτίδωτον, τὴν μήποτε γηρῶσαν, Ῥώμην ἀεὶ νεάζουσαν, ἀεὶ καινιζομένην, Ῥώμην ἀφ‘ ἧς προχέονται χαρίτων αἱ συρμάδες, ἣν ἤπειρος προσπτύσσεται, θάλασσα δεξιοῦται, ἠπίως ἀγκαλίζονται παλάμαι τῆς Εὐρώπης, ἀντιφιλεῖ δ‘ ἑτέρωθεν τὸ τῆς Ἀσίας στόμα.

Κατά το δεύτερο μισό του 8ου μ.Χ. αιώνα, το Βατικανό που μέχρι τότε αναγνώριζε ως ρωμαϊκό πολιτικό κέντρο την Κωνσταντινούπολη, θα αρχίσει να δείχνει τάσεις πολιτικής αυτονόμησης. Τότε παράχθηκε η πλαστογραφημένη «Δωρεά του Κωνσταντίνου» που «επιβεβαιώνε» όχι μόνο τα εκκλησιαστικά πρωτεία του Πάπα (κάτι που είχε ιστορική βάση), αλλά και την εντελώς πρωτάκουστη (και εντελώς εξωπραγματική) ιδιότητά του ως «επιστάτη» που μπορούσε ν΄ανεβάσει στον Ρωμαϊκό θρόνο όποιον επιθυμούσε. Τελικά, η πολιτική αυτονομία του Βατικανού επισημοποιήθηκε με την στέψη του Καρλομάγνου ως Imperator Romanorum τα Χριστούγεννα του 800 μ.Χ. Από αυτό το σημείο και μετά, η Δύση, για να προωθήσει την δική της «αναστημένη» Romanitas, αμφισβητεί την ρωμαϊκότητα των Ανατολικών Ρωμαίων που, για μερικούς αιώνες, είχαν παραμείνει ως οι μόνοι «άπτωτοι» Ρωμαίοι.

Η αντίδραση των άπτωτων Ρωμαίων της «Ἑῴας» ήταν ένας υπερτονισμός της δικής τους γνήσιας ρωμαϊκότητας. Έτσι ο όρος «Αὔσονες» αρχίζει να χρησιμοποιείται για να δηλωθεί ο αποκλειστικός δεσμός συνέχειας που τους συνέδεε με την αρχαία «αιώνια» Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ο Αντώνης Καλδέλλης περιγράφει την βυζαντινή χρήση του ενδωνυμίου «Αὔσονες» με τα παρακάτω λόγια στο βιβλίο του Hellenism in Byzantium (HiB):

Ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος στο «Περὶ τῶν Θεμάτων», όταν περιγράφει το θέμα Λογγιβαρδίας στην Ιταλία παραθέτει ένα επινίκιο επίγραμμα που υποτίθεται ότι είχε δημιουργηθεί στα ύστερα χρόνια του Ιουστινιανού, για να δοξάσει την νίκη του Ναρσή στην Μάχη του «Κασουλίνου» ποταμού (Volturnus, Casilinum) το 554 μ.Χ. έναντι Φράγκων και Αλεμαννών.

Ῥεῖθρα Κασουλίνου ποταμοῦ βεβαρημένα νεκροῖς

δέξατο Τυρσηνῆς ἠϊόνος κροκάλη,

ἡνίκα Φραγκικὰ φῦλα κατέκτανεν Αὐσονὶς αἰχμή,

ὁππόσα δειλαίῳ πείθετο Βουτιλίνῳ.

Ὄλβιον ἄν τόδε χεῦμα, καὶ ἔσσεται ἀντὶ τροπαίου

αἵματι βαρβαρικῷ δηρὸν ἐρευθόμενον

Η «Αύσονὶς αἰχμή» (= γνήσιο Ρωμαϊκό δόρυ) κατέκτανε τα Φραγκικά φύλα και ήταν «όλβια» και ισάξια τροπαίου η ανάμνηση του «ερευθόμενου χεύματος» που προκλήθηκε από το βαρβαρικό αίμα που χύθηκε στον ποταμό.

Η αλήθεια είναι ότι η γλώσσα του επιγράμματος ταιριάζει περισσότερο στην μετακαρλομάγνεια ιδεολογία των Βυζαντινών, γιατί οι Βυζαντινοί περιγράφονται ως «Αὔσονες» = «γνήσιοι Ρωμαίοι» και τα Φραγκικά φύλα ως «βάρβαρα» (= όχι Ρωμαίοι). Αν όμως το επίγραμμα όντως παράχθηκε στα χρόνια του Ιουστινιανού, όπως ισχυρίζεται ο Πορφυρογέννητος, τότε ίσως η ανάγκη προβολής της «Αυσονικότητας» (= γνήσιας Ρωμαϊκότητας) των «Ἐῴων» Ρωμαίων να προέκυψε από το γεγονός ότι οι Γότθοι και οι Βάνδαλοι δεν τους αναγνώριζαν ως «Ρωμαίους», αλλά ως «ἄνανδρους Γραικούς».

Θυμίζω μερικά από τα λόγια των Γότθων και Βανδάλων ηγετών προς τους άνδρες τους που διέσωσε ο Προκόπιος στην διήγηση των πολέμων της Ιουστινιανικής reconquista που πραγματοποίησαν οι Βελισάριος και  Ναρσής. Έχω κάνει αναλυτικότερη παράθεση σε παλαιότερη ανάρτηση.

[5.29.11] (μεταφέρει λόγια του Γελιμέρου προς τους Βανδάλους του) εὔδηλόν τε ὡς, ἢν μετὰ τούτων ὑμεῖς τῶν λογισμῶν τήνδε τὴν ξυμβολὴν διενέγκητε, ῥᾷστα μὲν τοὺς ἐναντίους νικήσετε, ὀλίγους τε ὄντας καὶ Γραικούς, κολάσετε δὲ αὐτοὺς αὐτίκα δὴ μάλα τῆς τε ἀδικίας καὶ ὕβρεως ἧς ἐς ἡμᾶς ἦρξαν.

«… θα νικήσετε τους αντιπάλους σας εύκολα, γιατί είναι λίγοι και Γραικοί …»

[8.23.25] (καὶ οἱ Γότθων δὲ ἄρχοντες τοιάνδε τὴν παράκλησιν ἐποιήσαντο) … δείξατε τοίνυν αὐτοῖς ὅτι τάχιστα ὡς Γραικοί τέ εἰσι καὶ ἄνανδροι φύσει καὶ ἡσσημένοι θρασύνονται, μηδὲ συγχωρήσητε τὴν διάπειραν αὐτοῖς πρόσω ἰέναι.

«Δείξτε τους, λοιπόν, όσο πιο γρήγορα γίνεται ότι είναι Γραικοί και φύσει άνανδροι …»

Ο Αντώνης Κάλδέλλης στην αγγλική μετάφραση του Προκόπιου πολύ σωστά μεταφράζει τον προσβλητικό χαρακτηρισμό «Γραικοί» αυτών των χωρίων ως “Greeklings” ~ «Γραικύλοι», γιατί οι Γότθοι και οι Βάνδαλοι σε αυτά τα χωρία εσκεμμένα απαρνούνται την ρωμαϊκότητα των Ἑῴων Ρωμαίων και … ανταμείφθηκαν δεόντως γι΄αυτό  από την «Αυσονίδα αιχμή». 🙂

Το 986 ο νεαρός Βασίλειος Β΄ ηττήθηκε από τον Βούλγαρο Τσάρο Σαμουήλ στην Μάχη των Πυλών του Τραϊανού. Οι Βούλγαροι στην επιγραφή του Μοναστηρίου (~1015 μ.Χ.) καυχιούνται ότι νίκησαν τον «γραικικό» στρατό του Βασιλείου. Αντίθετα με τους παραπάνω Γοτθοβανδάλους και, αργότερα, τους Φράγκους και τους «Λατίνους», οι Σλάβοι δεν έδειξαν ποτέ εσκεμμένη διάθεση προσβλητικής απορωμαιοποίησης στην χρήση του εξωνύμου «Γραικοί» για τους μεσαιωνικούς Ρωμαίους. Απλώς έτσι έμαθαν να ονομάζουν τους ελληνόφωνους Ρωμαίους τόσο από τους παραδουνάβιους Γερμανούς όσο και από τους λατινόφωνους Ρωμαίους της βορείου Βαλκανικής που συνάντησαν κατά την κάθοδό τους.

Арона Самоила же брата сѫща ц ҃рѣ самодрьжавьнаго ꙗже i разбїсте въ Щїпонѣ грьчьскѫ воїскѫ ц ҃рѣ Васїлїа

Aaron, who was brother of Samuil, Tsar of Bulgaria, the two who routed the Greek army of Emperor Basil II at Štipone where gold was taken

Ο βυζαντινός ποιητής Ιωάννης Κυριώτης ο Γεωμέτρης περιγράφει την ήττα των Ρωμαίων από τους «Μυσούς» = Βουλγάρους με τους στίχους:

Εἰς τὸ πάθος Ῥωμαίων τὸ ἐν τῇ Βουλγαρικῇ κλείσει (= κλεισούρᾳ):

Οὐκ ἐφάμην ποτ΄ἔσεσθαι, οὐδ΄ ἤν ἥλιος ἀρθῇ,

Τόξα Μυσῶν δοράτων κρείττονα Αὐσονίων.

[…]

Εὔθ΄ὑπό γῆν Φαέθων, χρυσαυγέαν δίφρον ἑλίσσεις,

Τῇ μεγάλῃ ψυχῇ Καίσαρος εἰπὲ τάδε:

Ἴστρος ἕλε στέφανον Ῥώμης, ὅπλα λάμβανε θᾶττον,

Τόξα Μυσῶν δοράτων κρείττονα Αὐσονίων.

Μετάφραση:

Δεν το περίμενα με τίποτε, ακόμα κι αν ο ἠλιος δεν ανέτελε, ότι κάποτε θα έλεγα πως:

Τα τόξα των «Μυσών» αποδείχθηκαν ισχυρότερα από τα δόρατα των «Αυσονίων»!

[…]

Όταν δύσεις κάτω από την γη, ω Φαέθων (Ήλιε), με τον χρυσαυγή σου δίφρο, πες στην μεγάλη ψυχή του  Καίσαρα (δεν ξέρω αν εννοεί τον Ιούλιο ή τον Αύγουστο, αλλά ρέπω προς τον πρώτο)

να πάρει γρήγορα τα όπλα του (και να έρθει), γιατί ο Ίστρος πήρε το στεφάνι της Ρώμης!

Τα τόξα των «Μυσών» αποδείχθηκαν ισχυρότερα από τα δόρατα των «Αυσονίων»!

Ο Μιχαήλ Ατταλειάτης, γράφοντας το 1081, χρησιμοποιεί δύο φορές τον όρο «Αύσονες» = Ρωμαίοι στην ιστορία του και μία φορά τον όρο «Αὐσονίτις» για την Ρωμανία, Ρωμαϊκή γη.

Οι «Σκύθες» Πατσινάκοι «τρέφονται» με το αίμα των «Αὐσόνων» και λεηλατούν την Ρωμαϊκή γη:

Σκύθαι δέ, οὓς Πατζινάκους οἶδεν ὁ δημώδης λόγος καλεῖν, τὸν Ἴστρον παγγενεὶ διαβάντες μετ‘ οὐ πολὺ τοῖς Ῥωμαϊκοῖς ἐγκατεσκήνωσαν τόποις, […] συνεχεῖς ἐκδρομὰς ἐργαζόμενοι καὶ λαφυραγωγοῦντες τὰ κύκλῳ καὶ πᾶν τὸ προστυχὸν ληιζόμενοι, καὶ τὴν Ῥωμαϊκὴν γῆν τοῖς αἵμασι τῶν Αὐσόνων πιαίνοντες.

Ο Ατταλειάτης στην συνέχεια, περιγράφοντας το πραξικόπημα του ήρωά του Νικηφόρου Βοτανειάτη το 1078 κατά του «κρατοῦντος» βασιλέα Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα, γράφει πως ο Βοτανειάτης αναγκάστηκε να εξεγερθεί επειδή ο Δούκας, με την κακή του διακυβέρνηση, ωθούσε τους «Αὔσονες» στο χείλος ενός κακού γκρεμού (κακόν βάραθρον).

καὶ τῷ δικαίῳ ζήλῳ τὴν δεξιὰν ὁπλίσας, κατὰπασῶν τῶν ἀντικειμένων δυνάμεων παρρησιάζεται τὴν ἀλήθειαν καὶ κατ‘ αὐτοῦ τοῦ κρατοῦντος, οὐχ ὡς βασιλικῶς διαγινομένου περὶ τὰ πράγματα, ἀλλ‘ ὡς τυραννικῶς καὶ ἀθέσμως καὶ ἀπρονοήτως χρωμένου τῇ διοικήσει τῶν ὅλων, καὶ εἰς κακὸν βάραθρον συνωθοῦντος τοὺς Αὔσονας.

Τέλος, ένας ρωμαϊκός στρατός που συνειδητοποίησε ότι είχε στρατοπεδεύσει σε εκτεθειμένο σημείο στην Συρία υποχώρησε διασχίζοντας τα όρια της «Αὐσονίτιδος» = Ρωμανίας, Ρωμαϊκής γης.

τόν τε χειμῶνα περὶ ἀκμὴν ἐρχόμενον καθορῶν καὶ τοὺς ἐναντίους περικεχυμένους ἀεὶ τῷ θάρρει τῆς τῶν ἵππων ἐν τῷ θεῖν ἀρετῆς, ἀναστὰς ἐκεῖθεν ὥρμησε πρὸς τὰ τῆς Αὐσονίτιδος ὅρια.

(και λίγο παρακάτω)

Τότε μὲν οὖν διανυκτερεύσαντες οὐκ ἀμαχητὶ, περιεβόμβουν γὰρ ἔξωθεν ὑλακαῖς ἀσήμοις οἱ Ἄραβες, τῇ ἐπαύριον ἄραντες εἰς τὴν Ῥωμαϊκὴν ἐπεβάλομεν γῆν, οὕτω μὲν τυπουμένην ἐκ τῶν ὁρίων, προκατειργασμένην δὲ καὶ ἀνάστατον οὖσαν

(και λίγο παρακάτω)

καὶ οὕτω διελθὼν τὴν χώραν ἐκείνην, καὶ τὸν Ταῦρον τὸ ὄρος πανστρατιᾷ ὑπερβάς, εἰσβάλλει τῇ Ῥωμαίων.

Στην εκστρατεία και επιστροφή του από την Αντιόχεια στην Μικρά Ασία, το ρωμαϊκό στράτευμα διέσχισε περιέργως δύο «ρωμαϊκά» σύνορα και ένα «αυσονικό». Ο Δημήτρης Κράλλης προσπάθησε να ξεδιαλύνει την σκέψη του Ατταλειάτη σε αυτό το χωρίο και την ιδεολογία του περί (παραδοσιακών και μη) ρωμαϊκών συνόρων στο άρθρο:

“The army that crossed two frontiers and established a third: the uses of the frontier by an eleventh-century Byzantine author” in Frontières au moyen âge – Frontiers in the Middle Ages. F.I.D.E.M. series, Textes et études du moyen âge (2006).

Ο Νικήτας Χωνιάτης, αργότερα, θα γράψει για τον Μανουήλ Κομνηνό πως το μέγιστο και λυσιτελέστατο καλό που έκανε στους «Αὔσονες» (Αὔσοσιν) κατά την περίοδο που διακυβέρνησε τα των Ῥωμαίων ήταν η οχύρωση και επάνδρωση των Ασιανών πόλεων όπως τα Χλιάρα, το Πέργαμον και το Ατραμύτιον.

Ἔργον κἀκεῖνο τοῦ βασιλέως τούτου περιφανές. Αἱ  Ἀσιαναὶ πόλεις, τὰ Χλιαρά, τὸ Πέργαμόν τε καὶ Ἀτραμύτιον, κακῶς ἔπασχον ὑπὸ τῶν Περσῶν· αἱγὰρ περιοικίδες χῶραι ἀσυνοίκιστοί τε ἦσαν πρώην κἀκ τοῦ κωμηδὸν οἰκεῖσθαι εἰς προνομὴν τοῖς πολεμίοις ἐξέκειντο. Καὶ αὐτὰς τοίνυν ἐκρατύνατο τείχεσι καὶ τὰ πλησίον δὲ ἱππήλατα πεδία φρουρίοις διέλαβεν ἐρυμνοῖς. Οὕτω δὲπλήθουσιν οἰκητόρων ταῦτα δὴ τὰ πολίχνια καὶ τοῖς κατὰ τὸν ἥμερον βίοτον ἐνευθηνοῦνται χρηστοῖς, ὡς ὑπερανῳκίσθαι πόλεων πολλῶν εὐδαιμόνων· ἀγροίτε γὰρ εἰς εὐφορίαν καρπῶν ἡμερωθέντες ἐπέδωκαν καὶ φυτηκόμος χεὶρ ἐρριζούχησεν ἐκεῖσε ξύλον ἅπαν καρποδοτοῦν, ὡς μεταθέσθαι, φάναι τὸ τοῦ Δαυίδ, τὴν ἔρημον εἰς λίμνας ὑδάτων καὶ εἰς οἰκήσιμον τὴν πρώην ἀοίκητον. εἴτι οὖν κατόρθωμα μέγιστον, εἴτι λυσιτελέστατον Αὔσοσιν ὁ Μανουὴλ διανενόηκέτε καὶ διεπράξατο καθ‘ ὅσους ἦρξε Ῥωμαίων ἐνιαυτούς, τοῦτο εἴη ἂν τὸ κράτιστον ὁμοῦ καὶ κοινωφελέστατον.

Παραθέτω και την αγγλική μετάφραση του Χάρρυ Μαγούλια και την υποσημείωσή του για τον όρο «Αὔσονες».

Η απόρριψη του όρου «Αὔσονες»

Ο Ιωάννης Τζέτζης ήταν ο πρώτος βυζαντινός λόγιος που θα αυτοπροσδιοριστεί ως «Ἕλλην» και ο πρώτος (και ίσως μόνος) που θα απορρίψει ρητά το παραδοσιακό βυζαντινό ενδωνύμιο «Αὔσονες» ως ανιστόρητο. Κατά τον «κλασικιστή» Τζέτζη, «Αὔσονες» ήταν μόνον οι αρχαίοι λατινόφωνοι Ρωμαίοι της Ιταλίας και μόνον οι «ἀναίσθητοι» και οι «ἀμαθεῖς» «νεώτεροι» δικαιολογούνται να χρησιμοποιούν τον όρο για «εμάς του Ελληνικού γένους».

[Τζέτζης, σχόλια στον Λυκόφρονα, 615]

Τὰ δὲ τῶν πάνυ νεωτέρων ἐπίσταμαι ὅτι ἀμαθίας καὶ ἀναισθησίας ἀδείᾳ καὶ ἡμᾶς τοῦ Ἑλληνικοῦ γένους ὄντας Αὔσονας καλούσιν.

Ωστόσο, ο Τζέτζης, σε μία επιστολή του προς τον Ισαάκιο Κομνηνό, είναι έτοιμος να αναγνωρίσει μία «αυσονικότητα» σε εκείνους τους βυζαντινούς, όπως οι φιλοπόλεμοι Κομνηνοί, που πρέπει να πολεμήσουν τις μάχες, ενώ ο ίδιος ως πολιτισμένος «Ἕλλην» ασχολείται με την Ελληνική γραμματεία. Ο όρος «Αὔσονες» θα συνεχίσει να χρησιμοποιείται και από τους μεταγενέστερους του Τζέτζη, όπως ο πατριάρχης (της Νικαίας) Γερμανός Β’.

Γράφει ο Καλδέλλης στο HiB: