Εθνολογικές παρατηρήσεις στα «Τακτικά» του Λέοντος του Σοφού

Ο Βασιλεύς Ρωμαίων Λεών ο Σοφός έγραψε τα «Τακτικά» του γύρω στο 900 μ.Χ. ως εγχειρίδιο για τους Θεματικούς Στρατηγούς του. Στο σύγγραμμα αυτό ο Λέων ξεκινάει εξηγώντας την «νυν» παρακμή της Στρατηγικής και Τακτικής επιστήμης και τι προβλήματα έχει δημιουργήσει αυτή η παρακμή στην Πολιτεία των Ρωμαίων. Συνεχίζει περιγράφοντας τις αρετές που πρέπει να διαθέτει ο άνθρωπος που θα διοριστεί θεματικός στρατηγός και, έπειτα, εξηγεί αναλυτικά τις αρμοδιότητες του στρατηγού, όπως η οργάνωση και η εκπαίδευση του θεματικού στρατεύματος και, τέλος, εξηγεί την μέθοδο διεξαγωγής των πολεμικών επιχειρήσεων (μάχη, πολιορκία, εκστρατεία σε ξένη χώρα, ναυμαχία κλπ). Στο κεφάλαιο 18, που φέρει τον τίτλο «Περὶ μελέτης διαφόρων ἐθνικῶν τε καὶ Ῥωμαϊκῶν παρατάξεων», ο Λέων εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο πολεμούν οι διάφοροι «εθνικοί» εχθροί των Ρωμαίων και το πως πρέπει να αντιμετωπίσουν καθέναν από αυτούς τα ρωμαϊκά στρατεύματα. Οι κυριότεροι «εθνικοί» πολέμιοι είναι οι Άραβες/Σαρακηνοί και ο Λέων εξηγεί ότι η αντιμετώπιση των Αράβων είναι ο κύριος λόγος συγγραφής των Τακτικών.

Παλαιότερα είχα κάνει μια ανάρτηση με θέμα την λατινική ορολογία των «Τακτικών». Στην σημερινή ανάρτηση θα περιοριστώ σε παρατηρήσεις σχετικά με την «βυζαντινή» ταυτότητα.

Το βιβλίο που θα χρησιμοποιήσω είναι η εξαιρετική έκδοση των «Τακτικών» (ελληνικό κείμενο, αγγλική μετάφραση και σημειώσεις) του μακαρίτη George T. Dennis:

“The Taktika of Leo VI: text, translation and Commentary” (Dumbarton Oaks Texts, 2010)

Επίσης ενδιαφέρον είναι το βιβλίο του John F. Haldon (ένας από τους κορυφαίους βυζαντινολόγους της εποχής μας) που έχει σαν θέμα τον αναλυτικό σχολιασμό των «Τακτικών»:

“A Critical Commentary on “The Taktika of Leo VI”” (Dumbarton Oaks Texts, 2014).

Επειδή οι πηγές του Λέοντος ήταν οι αρχαίοι ελληνόφωνοι και λατινόφωνοι συγγραφείς Τακτικών εγχειριδίων (λ.χ. Ονήσανδρος, Αινίας ο Τακτικός, Βεγέτιος και το Στρατηγικόν του Μαυρίκιου από το οποίο ο Λέων αντλεί εκτενώς) και, επειδή ο ίδιος ο Λέων απευθύνεται σε Θεματικούς Στρατηγούς που μάλλον είχαν πρόβλημα κατανόησης πολλών όρων της αρχαίας Ελληνικής και σίγουρα χρειάζονταν μετάφραση πολλών αρχαίων λατινικών όρων, ο Λέων εξηγεί στο προοίμιο πως επέλεξε να γράψει σε γλώσσα λιτή, ώστε να είναι κατανοητή σε όλους, και ότι οι (αρχαίοι) ελληνικοί όροι αποσαφηνίστηκαν και οι λατινικοί όροι μεταφράστηκαν. Ο σκοπός του εγχειριδίου είναι η «αναγέννηση» της μελέτης της Τακτικής Επιστήμης, η διόρθωση της στρατιωτικής παρακμής και η εφαρμογή των τακτικών μεθόδων κατά των πολεμίων και, ειδικότερα, κατά των Αράβων.

[Πρόλογος,1] Ἐν ὀνόματι τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τῆς ἁγίας καὶ ὁμοουσίου καὶ προσκυνητῆς Τριάδος, τοῦ ἑνὸς καὶ μόνου ἀληθινοῦ Θεοῦ ἡμῶν, Λέων, ὁ εἰρηνικὸς ἐν Χριστῷ αὐτοκράτωρ, πιστός, εὐσεβής, ἀεισέβαστος, αὔγουστος.

[Πρόλογος, 3] Ἀλλὰ τῶν μὲν ἄλλων περὶ τὴν πολιτείαν πραγμάτων μικράν τινα δεξαμένων ἴσως ἐλἀττωσιν οὐ τοσαύτην κατανοοῦμεν τὴν βλάβην, τῆς δὲ στρατηγικῆς μεθόδου διαπεσούσης τοσούτῳ κατόπιν τὰ Ῥωμαίων συνηλάθη πράγματα, ὅσον ἡ πεῖρα τοῦ νῦν χρόνου πᾶσιν ἅπαντα κατ΄οφθαλμοὺς ὁρώμενα παρίστησι πρόδηλα.

Μετάφραση: Ενώ η μικρή παρακμή (μικρά ἐλάττωσις) των άλλων πραγμάτων που αφορούν την Πολιτεία δεν πιστεύουμε ότι έχει προκαλέσει σημαντική βλάβη (οὐ τοσαύτην κατανοοῦμεν τὴν βλάβην), από την άλλη, είναι πρόδηλο και οφθαλμοφανές στους πάντες αυτή την στιγμή το πόσο έχει χειροτερέψει τα πράγματα των Ρωμαίων η παρακμή της στρατηγικής μεθόδου (τῆς δὲ στρατηγικῆς μεθόδου διαπεσούσης).

Όπως ανέφερα και παραπάνω, η κύρια αιτία συγγραφής των Τακτικών είναι «τὸ νῦν ἐνοχλοῦν ἔθνος τῶν Σαρακηνῶν».

[18.103] ἐπειδὴ δὲ διαφόρων ἐθνικῶν παρατάξεων τε καὶ διαθέσεων ἐμνημονεύσαμεν, φέρε λοιπὸν καὶ τοῦ νῦν ἐνοχλοῦντος τῇ Ῥωμαϊκῇ ἡμῶν πολιτείᾳ ἔθνους τῶν Σαρακηνῶν ἐπιμνησθῶμεν κατὰ δύναμιν,

[Επίλογος, 71] Ὅσα δὲ κεφάλαια ἕτερα τὰ, ὡς εἰκός, ἀπαντῶντα ἐν ἑκάστῳ πολέμου καιρῷ ἢ τινος ἑκείνου παρασκευῆς, καὶ μάλιστα ἐν τῷ νῦν ἡμῖν ἐνοχλοῦντι Σαρακηνῶν ἔθνει, δι΄ὅπερ ὡς εἴρηται που ἡμῖν, καὶ τὸ παρὸν συντέτακται βιβλίον, εἰ καὶ μὴ πάντα συλλαβεῖν ἐδυνήθημεν,

Μετάφραση: Όσο για τα άλλα θέματα που συνήθως προκύπτουν σε καιρό πολέμου ή πολεμικής προετοιμασίας, ιδίως αυτά που αφορούν το έθνος των Σαρακηνών που αυτή την στιγμή μας παρενοχλεί και, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, για το οποίο συνεγράφη το παρόν βιβλίο, ακόμα κι αν δεν καταφέραμε να τα περιγράψουμε όλα, […]

Στη συνέχεια, ο Λέων πρέπει να εξηγήσει στους χριστιανούς υπηκόους του γιατί γράφει για ένα «έργο του Διαβόλου» όπως ο πόλεμος, ενώ -ως Βασιλεύς Ρωμαίων και ιστορικός διάδοχος του Μεγάλου Θεοδόσιου, αλλά στην λαϊκή αντίληψη ως διάδοχος του Μεγάλου Κωνσταντίνου- είναι ο μόνος επιχθόνιος εκπρόσωπος του φιλειρηνικού Θεού. Ο Λέων, λοιπόν, εξηγεί πως, κανονικά, όλοι οι άνθρωποι που τιμήθηκαν με την εικόνα και τον λόγο του Θεού πρέπει να ασπάζονται την ειρήνη, να αγαπάνε αλλήλους και να μην καθοπλίζουν φονικά τα χέρια τους κατά των συνανθρώπων τους («ὁμογενῶν»). Επειδή όμως ο ανθρωποκτόνος Διάβολος, μέσα από την αμαρτία, έκανε τους ανθρώπους να πολεμούν ο ένας τον άλλο, γίνεται αναγκαία η χρήση τεχνασμάτων («μηχαναί») στον πόλεμο, που έχουν σαν σκοπό να καθιστούν «μὴ εὐχειρώτους» (= όχι ευκολονίκητους ~ όχι ευκατάβλητους) τους Χριστιανούς σε αυτά τα «Ἕθνη» που θέλουν τον πόλεμο. Γιατί οι άνθρωποι πρέπει να εξασφαλίζουν την σωτηρία τους με τις Στρατηγικές Μεθόδους, να προστατεύονται με αυτές από τους πολεμίους αντιμετωπίζοντάς τους, ώστε οι πολέμιοι να πάθουν ό,τι τους αξίζει.

[Πρόλογος,4] Ἕδει μὲν γὰρ ἀνθρώπους ἅπαντας, εἰκόνι Θεοῦ καὶ λόγῳ τετιμημένους τὴν εἰρήνην ἀσπάζεσθαι καὶ τὴν εἰς ἀλλήλους περιθάλπειν ἀγάπην καὶ μὴ χεῖρας φονίους κατὰ τῶν ὁμογενῶν καθοπλίζειν. Ἐπειδὴ δὲ ὁ ἀπ΄ἀρχῆς ἀνθρωποκτόνος διάβολος καὶ τοῦ γένους ἡμῶν ἐχθρὸς διὰ τῆς ἁμαρτίας ἰσχύσας κατὰ τῆς ἰδίας φύσεως ἀντιστρατεύεσθαι τοῦς ἀνθρώπους παρεσκεύασεν, πᾶσα ἀνάγκη ταῖς αὐτοῦ γινομέναις διὰ τῶν ἀνθρώπων μηχαναῖς ἀνθρώπους ἀντιστρατεύεσθαι καὶ τοῖς ἐθέλουσι πολέμους ἔθνεσι μὴ εύχειρώτους καθίστασθαι. Ἀλλὰ ταῖς στρατηγικαῖς μεθόδοις τὴν σωτηρίαν πορίζεσθαι καὶ δι΄αὐτῶν φυλλάτεσθαι μὲν ἀπὸ τῶν ἐπερχομένων πολεμίων, δρᾶν δὲ κατ΄αὐτῶν ὅσα παθεῖν ἐκείνοι ἂν εἶεν ἄξιοι ὡς ἂν ἐκκοπέντος τοῦ διὰ τῶν πονηρῶν ἐγχειρουμένου κακοῦ καὶ πάντων τὴν οἰκείαν σωτηρίαν ἀσπαζομένων ἡ εἰρήνη παρὰ πᾶσι στερχθείη καὶ πολιτεύοιτο.

Παρακάτω ο Λέων αποδίδει την ρωμαϊκή στρατιωτική παρακμή της εποχής του σε παραμέληση της Τακτικής επιστήμης που προκάλεσε θεία δυσμένεια και την αντιπαραβάλλει στην παλαιότερη στρατιωτική ακμή, όταν οι Ρωμαίοι απελάμβαναν την θεία ευμένεια, επειδή υπήρχε στρατιωτική «ευταξία» συνδυαζόμενη με τον «πόνο» (= κόπο) των αριστέων (= ενάρετων ηγετών).

[Πρόλογος,5] Ἕως μὲν γᾶρ, ὡς ἔοικε, τὰ κατὰ πολέμους Ῥωμαίοις ἐν εὐταξίᾳ ὄντα ἐτύγχανε, τῆς τε ἐπ΄ούκ ὀλίγους χρόνους θείας ἀπέλαυε βοηθείας τὸ κράτος καὶ τῇ εὐταξίᾳ κιρνώμενος τῶν ἀριστέων ὁ πόνος, τὸ λαμπρὸν τῆς νίκης ὲπὶ πλέον ἐταινιοῦτο. Νῦν δὲ τῆς τακτικῆς τε καὶ στρατηγικῆς καταστάσεως ἐπ΄οὐκ ὀλίγους χρόνους ἀμελουμένης, ἵνα μὴ λέγω καὶ εῖς παντελῆ περιελθούσης λήθην, ὡς μηδὲ αὐτὰ τὰ πρόχειρα τοὺς στρατηγεῖν ἐγχειροῦντας ἐπίστασθαι, πολλὰ δυσχερῆ διαφόρως ὁρώμεν συμβαίνοντα. Τῆς γὰρ πολλῶν ἀγαθῶν προξένου ἐπιστήμης διαπεσούσης, ὅσων δι΄αὐτῆς ἡ Ῥωμαίων πάλαι πολιτεία εὐμοίρησε, τοὐναντίον ὁρώμεν τὴν θείαν ἀποῦσαν εὐμένειαν καὶ τὴν συνήθη τῆς Ῥωμαίων πολιτείας νίκην τῶν ἀγωνιζομένων ἀφιπταμένην. Κατὰ μικρὸν γὰρ ἀμελουμένης τῆς κατὰ πολέμους εὐταξίας καὶ γυμνασίας συνημελήθη, ὡς ἔοικε, καῖ τῶν ἀριστέων ἡ εύψυχία. Εἶτα ποτὲ μὲν ἀγυμνασίαν ἢ ἀνανδρίαν αίτιώμεθα στρατιωτῶν, ποτὲ δὲ ἀπειρίαν ἢ δειλίαν καταμεμφόμεθα στρατηγῶν, ἐνίοτε δὲ <δι΄> ἀσάφειαν τῆς τῶν ἀρχαίων τακτικῶν διαγνώσεως ἀμελοῦμεν. Ταύτην οὖν τὴν ὀνησιμωτάτην ἐπιστήμην ἀνασώσασθαι σὺν Θεῷ καὶ οἷαν ἀπωσθεῖσαν ἐκ τῆς Ῥωμαϊκῆς ἡμῶν πολιτείας ἀνακαλέσασθαι βουλόμενοι, οὐκ ὠκνήσαμεν σπουδῇ τοσαύτῃ ἀναδέξασθαι μὲν ἰδίως πόνον, κοινὴν δὲ τοῖς ὑπηκόοις χαρίσασθαι τὴν ωφέλειαν.

Μετάφραση: Όπως φαίνεται, για όσο διάστημα υπήρχε ευταξία στα των πολέμων πράγματα των Ρωμαίων, το κράτος απελάμβανε θείας βοηθείας για ουκ ολίγους χρόνους και, επιπλέον, η ευταξία, συνδυαζόμενη με τον κόπο των αριστέων, στεφανωνόταν με το λαμπρό [στεφάνι] της νίκης. Αλλά τώρα, επειδή η τακτική και στρατηγική κατάσταση έχει εδώ και ουκ ολίγα χρόνια αμεληθεί, για να μην πω ότι έχει παντελώς λησμονηθεί μιας και αυτοί που διορίζονται στρατηγοί δεν ξέρουν ούτε τα βασικά («πρόχειρα»), βλέπουμε να συμβαίνουν πολλά και διάφορα δυσχερή γεγονότα. Γιατί, η πάλαι Πολιτεία των Ρωμαίων απελάμβανε πολλά αγαθά που προξενεί αυτή η επιστήμη (Τακτική, Στρατηγική), ενώ τώρα, εξαιτίας της παρακμής της, βλέπουμε την θεία ευμένεια να είναι απούσα και την συνήθη νίκη της Πολιτείας των Ρωμαίων να ξεφεύγει «αφιπτάμενη» από τα χέρια των μαχόμενων. Γιατί, όπως φαίνεται, μαζί με την βαθμιαία παραμέληση της πολεμικής ευταξίας και γυμνασίας, παρήκμασε και η ευψυχία των αριστέων. Άλλοτε μεν ρίχνουμε το φταίξιμο («αἰτιόμεθα» = κατηγορούμε) στην αγυμνασία και ανανδρία των στρατιωτών, άλλοτε δε καταμεμφόμαστε την απειρία και δειλία των στρατηγών, άλλοτε πάλι αποδίδουμε την παραμέληση της μελέτης των αρχαίων Τακτικών συγγραμμάτων στην δυσκολία ανάγνωσής τους («ἀσάφεια διαγνώσεως»). Θέλοντας, λοιπόν, να αναβιώσουμε («ἀνασώσασθαι») και να επαναφέρουμε («ἀνακαλέσασθαι») με την βοήθεια του Θεού αυτήν την «ονησιμότατη» επιστήμη, που έχει απωθηθεί από την Ρωμαϊκή μας Πολιτεία, δεν διστάσαμε να αναλάβουμε οι ίδιοι με μεγάλη σπουδή αυτό το έργο («πόνος»), ώστε να συνεισφέρουμε στην κοινή ωφέλεια των υπηκόων μας.

Στην συνέχεια ο Λέων εξηγεί τα αρχαία και νεότερα Τακτικά συγγράμματα που χρησιμοποίησε ως πηγές και την λιτή γλώσσα που ο ίδιος χρησιμοποίησε, ώστε να είναι σαφής στους «υποστρατήγους» του. Αν και δεν είχε πατήσει ποτέ στο πεδίο της μάχης, ο Λέων στην αρχή του βιβλίου γράφει πως οι Θεματικοί Στρατηγοί του είναι «υποστράτηγοι», επειδή ο ύπατος στρατηγός των Ρωμαίων παραδοσιακά ήταν ο ίδιος ο αυτοκράτορας. Ωστόσο, αφού εξηγεί αυτήν την παλαιά συνήθεια, στο υπόλοιπο βιβλίο ονομάζει τους θεματικούς στρατηγούς απλά «στρατηγούς» και οι «υποστράτηγοι» αυτών είναι οι πρεσβύτεροι μεράρχες/τουρμάρχες.

Έτσι ο Λέων εξηγεί:

[4.8-10] Στρατηγός τοίνυν προσηγορεύεται ὁ τοῦ παντός στρατοῦ κορυφαῖος τε και ἡγεμών, ὑποστράτηγος δὲ ὁ τὴν δευτέραν τοῦτῳ τάξιν ἐκπληρῶν. Οἶμαι δὲ ὡς οἱ παλαιότεροι ἡμῶν ὑποστρατήγους μὲν ἐκάλουν τοὺς στρατηγοὺς διὰ τὸ στρατηγὸν ἁπάντων κυρίως εἶναι τὸν βασιλέα, ἐκ προσώπου δὲ αὐτοῦ εἶναι καθ΄ἕκαστον θέμα τὸν στρατηγὸν, καὶ διὰ τῆν τοιάυτην αἰτίαν ὁ στρατηγός ὑποστράτηγος ἐκαλεῖτο, […] Νῦν δὲ ὑποστράτηγος οὐ γνωρίζεται, εἰ μὴ τι ὁ καλούμενος μεράρχης. Καὶ τουρμάρχης ἐστὶν ὁ ποτε καλούμενος μεράρχης ἤτοι ὁ τοῦ μέρους τὴν ἀρχὴν ἐμπεπιστευμένος.

[1.10-12] Στρατηγός ἐστιν ὁ τοῦ ὑπὸ χεῖρα στρατιωτικοῦ θέματος κορυφαῖος ἄρχων, ἐκ βασιλέως μὲν προχειριζόμενος […] Σκοπὸς δὲ στρατηγῷ τὸ μὲν ὑπ΄αὐτὸν θέμα αὐξῆσαι καὶ ἀβλαβὲς ἀπὸ τε πολεμίων καὶ τῶν ἄλλων άδικημάτων καὶ δὴ καὶ ἀταξιῶν καὶ στάσεων διαφυλάξαι, τοὺς δὲ πολεμίους παντί τρόπῳ […] ταπεινῶσαι.

Με αυτήν την επεξήγηση επιστρέφουμε στον πρόλογο όπου ο Λέων γράφει για τις πηγές του και την λιτή του γλώσσα:

[Πρόλογος, 6α] Ταῖς γὰρ ἀρχαίαις καὶ δὴ καὶ ταῖς νεωτέραις στρατηγικαῖς τε καὶ τακτικαῖς ἐμφιλοχωρήσαντες μεθόδοις καὶ ταῖς ἄλλαις καταλογάδην ἐντυχόντες ἱστορίαις, καὶ εἴ τι κατὰ χεῖρας ἔδοξε χρήσιμον τῶν ἐν πολέμοις ἀναγκαίων, ἐκεῖθεν ἀναλεξάμενοι καὶ οἶον ἐρανισάμενοι, […] ἐν πράξεσι μᾶλλον ἢ λέξεσι τὸ σεμνὸν καὶ χρειῶδες παρεχόμενοι, οἶον εἰσαγωγήν τινα τακτικὴν τοῖς ἡμετέροις ὑποστρατήγοις […] φράσεως μὲν ἀκριβοῦς ἢ κόμπου ῥημάτων οὐδεμίαν ποιησάμενοι φροντίδα, πραγμάτων δὲ μᾶλλον καὶ σαφηνείας λόγου καὶ λέξεως ἁπλῆς πεφροντικότες. Ὅθεν ταύτας παλαιὰς τῆς τακτικῆς πολλάκις Ἑλληνικὰς μὲν ἐσαφηνίσαμεν λέξεις, Ῥωμαϊκὰς δὲ διερμηνεύσαμεν, καὶ τισιν ἑτέραις στρατιωτικῇ συνηθείᾳ λελεγμέναις ἐχρησάμεθα λέξεσιν ἕνεκεν τῆς σαφοῦς καταλήψεως τῶν ἐντυγχανόντων,

Μας λέει ότι η συγγραφική του ομάδα, που έγραψε τα Τακτικά για λογαριασμό του, φρόντισε για την «απλή λέξη» και την «σαφήνεια λόγου» και όχι για την «ακριβή φράση» και τον «κόμπο (~ ευήχεια) των ρημάτων» και, με αυτήν την πρόθεση, από τους παλαιούς όρους της τακτικής, οι μεν Ελληνικοί αποσαφηνίστηκαν, οι δε Ρωμαϊκοί (=λατινικοί) διερμηνεύτηκαν, «ἕνεκεν τῆς σαφοῦς καταλήψεως.» Τα «Τακτικά» του Λέοντος είναι «εἰσαγωγήν τινα τακτικὴν τοῖς ἡμετέροις ὑποστρατήγοις».

Λίγο παρακάτω το χωρίο [6] κλείνει με τα λόγια:

[Πρόλογος,6β] οὐ λόγῳ μόνον τὸ χρήσιμον ἔχουσαν, ἀλλὰ δὴ καὶ αὐτοῖς ἔργοις παρὰ τῶν παλαιῶν ἐγγυμνασθεῖσαν καὶ ἄχρις ἡμῶν, εἰ καὶ μὴ ἔργοις αὐτοῖς οἷς τὰ Ῥωμαίων ἐπὶ μέγα ἤρθη δυνάμεως παραπεμφθεῖσαν,ἀλλ’οὖν τοῖς λόγοις δι΄ὧν ἀναλαμβάνεται καὶ ἀναμιμνήσκεταο τὰ λήθῃ παραπεμπφθέντα καὶ εἰς τὴν ἀρχαίαν πάλιν άποκαθλιστασθαι τάξιν.

Μετάφραση: Η χρησιμότητα του περιεχομένου δεν είναι μόνο τα λόγια, αλλά και η έμπρακτη εφαρμογή («ἔργα») τους από τους παλαιούς μέχρι εμάς (παρὰ τῶν παλαιῶν … καὶ ἄχρις ἡμῶν). Αλλά ακόμα κι αν τα λόγια αυτά δεν συνοδεύονταν από τα έργα που εξύψωσαν τους Ρωμαίους (τὰ Ῥωμαίων [πράγματα]) σε μεγάλη δύναμη, πάλι [θα παρέμεναν χρήσιμα] επειδή αναβιώθηκαν τα λησμονημένα και αποκαταστάθηκαν στην αρχαία τους τάξη.

Και παρακάτω:

[Πρόλογος, 7-8] Ἀλλ΄ἐφ΄ὅσῳ μὲν ἐν τοῖς ῥηθησομένοις τὸ εὔχρηστον ἀναδειχθῇ, χάρις τῷ πάντων ἀγαθῶν δοτῆρι Χριστῷ, τῷ βασιλεῖ τοῦ παντὸς καὶ Θεῳ ἡμῶν, τῷ καὶ τοῖς ἡμετέροις λόγοις δωρησαμένῳ τὴν χάριν.

[…] Πάντως δὲ χρή, εἴτε ἐπὶ πλέον εἴτε ἐπ΄ἔλαττον, τοὺς βουλομένους στρατηγεῖν ταῖς τακτικαῖς τε καὶ στρατηγικαῖς ἐνδιατρίβειν μελέταις. Οὐδὲ γὰρ, ὥς τινες τῶν ἀπείρων ἔχουσι, διὰ πλήθους ἀνδρῶν καὶ θράσους οἱ πόλεμοι κρίνονται, ἀλλὰ δι΄εὐμενείας Θεοῦ καὶ στρατηγίας καὶ τάξεως, […]

Μετάφραση: Κι αν κάποιος μάθει κάτι χρήσιμο από αυτά που γράψαμε, ας ευχαριστήσει τον δοτήρα πάντων των αγαθών Χριστό, βασιλέα του παντός και Θεό μας, που δώρησε την χάρη του στα λόγια μας.

[…] Αυτοί που επιθυμούν να γίνουν στρατηγοί είναι απολύτως απαραίτητο να ενδιατρίψουν -σε μεγάλο ή μικρότερο βαθμό- σε αυτές τακτικές και στρατηγικές μελέτες. Γιατί οι πόλεμοι δεν κρίνονται από το πλήθος και το θράσος των ανδρών -όπως νομίζουν οι απειροπόλεμοι, αλλά από την ευμένεια του Θεού, την στρατηγική και την τάξη […]

Πριν μπω στο κυρίως θέμα της ανάρτησης θα παραθέσω δύο άλλα χωρία που έχουν σχέση με μερικά από τα παραπάνω.

[4.1-3]][…] δηλονότι ἐλευθέρους τοὺς οἴκους ἔχοντας τῶν ἄλλων ἁπασῶν τοῦ δημοσίου δουλειῶν. Οὐ γὰρ βουλόμεθα τὸν ἡμέτερον συστρατιώτην -οὕτω γὰρ ἐγὼ καλῶ τὸν ἀριστεύειν μέλλοντα ὑπέρ τε τῆς ἡμῶν βασιλεῖας καὶ τῆς φιλοχρίστου τῶν Ῥωμαίων πολιτείας ἐν τοῖς κατὰ πόλεμον ἔργοις– πλὴν μόνον τοῦ δημοσίου τέλους ἑτέρᾳ ὑποκεῖσθαι οἱᾳδήποτε δουλείᾳ.

[…] Καὶ ὁ μὲν στρατὸς ὅλος διαιρείσθω οὕτως είς τάγματα καὶ εἰς δεκαρχίας. Ἐπιστήτωσαν δὲ αὐτοῖς ἄρχοντες κατὰ βάνδα καὶ δρούγγους καὶ τούρμας καὶ τὰς ἄλλας δεούσας ἀρχὰς οἱ ἱκανώτατοι ἤγουν ὅσοι καὶ πιστοὶ καὶ εὐγνώμονες φαίνονται τῇ Ῥωμαϊκῇ ἡμῶν πολιτείᾳ, μαρτυροῦνται δὲ καὶ ἀνδρειότεροι.

Μετάφραση: Αυτό σημαίνει ότι οι οίκοι [των στρατιωτών] πρέπει να είναι ελεύθεροι από όλες τις άλλες δημόσιες υπηρεσίες. Γιατί δεν επιθυμούμε ο «συστρατιώτης μας» – έτσι εγώ αποκαλώ αυτόν που στο μέλλον θα αριστεύσει στα έργα του πολέμου για την Βασιλεία μας και την φιλόχριστο Πολιτεία των Ρωμαίων– να υπόκειται σε άλλη υπηρεσία/υποχρέωση [πέρα από την στρατιωτική], εκτός φυσικά από το δημόσιο τέλος (= φόρος).

[…] Κατ΄αυτόν τον τρόπο, ο στρατός όλος να διαιρεθεί σε τάγματα και δεκαρχίες και να διοριστούν σε αυτούς [τους στρατιώτες] ως άρχοντες (= διοικητές) στα βάνδα, στους δρούγγους και στις τούρμες και στις άλλες δέουσες μονάδες («ἀρχές») οι ικανότατοι, αυτοί που είναι πιστοί και ευγνώμονες στην Ρωμαϊκή μας Πολιτεία και αυτοί που αποδείχθηκαν ανδρειότεροι.

Σε αυτό το σημείο θέλω να επισημάνω μερικά πράγματα από τα χωρία που έχουν ήδη παρατεθεί. Θα προσέξατε ότι ο Λέων μέχρι στιγμής μιλάει συχνά για την (φιλόχριστο) Πολιτεία των Ρωμαίων ~ Ρωμαϊκή Πολιτεία και αναγνωρίζει μια «πάλαι» περίοδο ακμής αυτής της Πολιτείας, την οποία αντιπαραβάλλει στην «νῦν» περίοδο [στρατιωτικής] παρακμής. Εναλλακτικά, η φράση «τὰ Ῥωμαίων (πράγματα)» χρησιμοποιείται ενίοτε στην θέση της φράσης «Ῥωμαϊκή Πολιτεία, Ῥωμαίων Πολιτεία»:

Επαναλαμβάνω τα εν λόγω χωρία:

[Πρόλογος, 3] τῆς δὲ στρατηγικῆς μεθόδου διαπεσούσης τοσούτῳ κατόπιν τὰ Ῥωμαίων συνηλάθη πράγματα

[Πρόλογος, 5] Ἕως μὲν γᾶρ, ὡς ἔοικε, τὰ κατὰ πολέμους Ῥωμαίοις ἐν εὐταξίᾳ ὄντα ἐτύγχανε […] ὅσων δι΄αὐτῆς ἡ Ῥωμαίων πάλαι πολιτεία εὐμοίρησε, τοὐναντίον ὁρώμεν τὴν θείαν ἀποῦσαν εὐμένειαν καὶ τὴν συνήθη τῆς Ῥωμαίων πολιτείας νίκην τῶν ἀγωνιζομένων ἀφιπταμένην. […] Ταύτην οὖν τὴν ὀνησιμωτάτην ἐπιστήμην ἀνασώσασθαι σὺν Θεῷ καὶ οἷαν ἀπωσθεῖσαν ἐκ τῆς Ῥωμαϊκῆς ἡμῶν πολιτείας ἀνακαλέσασθαι βουλόμενοι.

[Πρόλογος, 6] ἀλλὰ δὴ καὶ αὐτοῖς ἔργοις παρὰ τῶν παλαιῶν ἐγγυμνασθεῖσαν καὶ ἄχρις ἡμῶν, εἰ καὶ μὴ ἔργοις αὐτοῖς οἷς τὰ Ῥωμαίων ἐπὶ μέγα ἤρθη δυνάμεως παραπεμφθεῖσαν,

[4.1-3] Οὐ γὰρ βουλόμεθα τὸν ἡμέτερον συστρατιώτην -οὕτω γὰρ ἐγὼ καλῶ τὸν ἀριστεύειν μέλλοντα ὑπέρ τε τῆς ἡμῶν βασιλεῖας καὶ τῆς φιλοχρίστου τῶν Ῥωμαίων πολιτείας ἐν τοῖς κατὰ πόλεμον ἔργοις […] ὅσοι καὶ πιστοὶ καὶ εὐγνώμονες φαίνονται τῇ Ῥωμαϊκῇ ἡμῶν πολιτείᾳ,

[18.103] […] καὶ τοῦ νῦν ἐνοχλοῦντος τῇ Ῥωμαϊκῇ ἡμῶν πολιτείᾳ ἔθνους τῶν Σαρακηνῶν […]

Τι εννοούν οι μεσαιωνικοί Ρωμαίοι («Βυζαντινοί») όταν μιλάνε για την «Πολιτεία» και τα «Πράγματά» τους;

Όταν κάποιος ακούει τον όρο «πολιτεία» σήμερα, καταλαβαίνει ότι πρόκειται για το «κράτος» (state, λ.χ. στην νεοελληνική η Ελληνική πολιτεία είναι το Ελληνικό κράτος), δηλαδή για τον διοικητικό μηχανισμό της χώρας.

Από την άλλη, όλοι έχετε ακούσει και χρησιμοποιήσει την στερεότυπη φράση «Βίος και Πολιτεία», χωρίς όμως να έχετε διερωτηθεί οι περισσότεροι τι θα πει «πολιτεία» σε αυτήν την περίπτωση. Η φράση αυτή απαντά ιστορικά ως τίτλος της βιογραφίας Αγίων, λ.χ. ο «Βίος και Πολιτεία Αγίου Αντωνίου (του Μεγάλου)» που γράφτηκε γύρω στο 350 μ.Χ. από τον «Άγιο/Μεγάλο» Αθανάσιο Αλεξανδρείας.

Η «πολιτεία» ενός Αγίου είναι το σύνολο των καθημερινών του πράξεων κοινωνικής προσφοράς που τον οδήγησαν στην αγιοσύνη. Για να καταλάβετε την σημασία του όρου σε αυτήν την περίπτωση δείτε τον ορισμό #2 στο LSJ:

Ο καθημερινός βίος ενός πολίτη, ζωή, διαβίωση

Στην αρχαία Ελλάδα, κάθε άνθρωπος είχε ένα «κοινωνικό συμβόλαιο» με την Πόλη-Κράτος στην οποία ζούσε. Η ιδιότητά του πολίτη ίσχυε όσο ο κάτοικος σεβόταν τους νόμους της πόλης του. Αν παραβίαζε αυτό το συμβόλαιο που είχε με την υπόλοιπη πολιτική κοινότητα, τότε αυτή του αφαιρούσε τα πολιτικά του δικαιώματα.

Για να καταλάβουμε τι εννοούσαν οι «Βυζαντινοί» όταν μιλούσαν για την πολιτεία τους πρέπει να ξεκινήσουμε από ένα χωρίο του Συριανού (σύγχρονος του Λέοντος που συνέγραψε ένα εγχειρίδιο Τακτικών, το οποίο ο αυτοκράτορας χρησιμοποίησε σαν πηγή). Δυστυχώς το χωρίο δεν έχει διασωθεί ολόκληρο αλλά, ευτυχώς, στο τμήμα του που διασώθηκε ο Συριανός εξηγεί τι είναι η «Πολιτεία των Ρωμαίων».

Το χωρίο αναλύει ο Αντώνης Καλδέλλης στο καινούριο του βιβλίο «Η Βυζαντινή Πολιτεία» (The Byzantine Republic, Harvard University Press, 2015). Όσοι αναρωτιέστε για την μετάφραση Republic = Πολιτεία θυμίζω ότι η Πλάτωνος Πολιτεία είναι γνωστή στα Αγγλικά ως Plato’s Republic. Ο Καλδέλλης νομίζω εσκεμμένα επέλεξε αυτόν τον τίτλο γιατί, όπως εξηγεί στο βιβλίο, η σημερινή σημασία  republic = δημοκρατία σχηματίστηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση κατά τον 19ο αιώνα. Επειδή ο αγγλικός όρος republic ανάγεται ετυμολογικά στο λατινικό Rēs Pūblica = «Κοινό Πράγμα» (ή, καλύτερα για την Ελληνική, τα Κοινά Πράγματα), συνέπεια αυτής της νεάς σημασίας ήταν η περιοδοποίηση της Ρωμαϊκής Ιστορίας σε «Δημοκρατική» (Republican) και «Αυτοκρατορική» (Imperial) Ρώμη.

Αυτή η περιοδοποίηση οδήγησε σε μια σειρά παρεξηγήσεων της Ρωμαϊκής Ιστορίας. Το πολίτευμα της Ρώμης κατά την λεγόμενη «Δημοκρατική» περίοδο δεν ήταν Δημοκρατία, αλλά de facto Συγκλητική Ολιγαρχία, οι ίδιοι οι Ρωμαίοι ήταν πεπεισμένοι ότι διέθεταν Imperium (Αυτοκρατορία) πολύ πριν αποκτήσουν Imperātor (Αυτοκράτορα) και ο όρος Rēs Pūblica (Rōmāna) δεν έπαψε να χρησιμοποιείται ύστερα από την μετάβαση στην «Αυτοκρατορική» περίοδο. H βασική προπαγάνδα του πρώτου Ρωμαίου αυτοκράτορα Οκταβιανού Αυγούστου ήταν ότι ανέλαβε την εξουσία «για ν΄αποκαταστήσει την Rēs Pūblica». Οι μεταναγέστεροι Ρωμαίοι συγγραφείς βασικά συμμερίζονται αυτή την θέση του Αυγούστου, αλλά πολλοί σύγχρονοι μελετητές έχουν εστιάσει την προσοχή τους σε ένα αμφιλεγόμενο χωρίο του Τακίτου, στο οποίο ισχυρίζεται ότι «όταν πέθανε ο Αύγουστος, κανένας πια δεν θυμόταν την Rēs Pūblica». Το αμφιλεγόμενο αυτό χωρίο του Τακίτου είναι το βασικό χωρίο που οι σύγχρονοι ιστορικοί έχουν χρησιμοποιήσει για την δικαιολόγηση της διαίρεσης της Ρωμαϊκής Ιστορίας σε δύο μη αλληλοεπικαλυπτόμενες φάσεις: την “Republican” και την “Imperial.” Ωστόσο αυτή δεν είναι η άποψη των ίδιων των Ρωμαίων συγγραφέων.

Ο όρος Rēs Pūblica (Rōmāna) επιβίωσε κανονικότατα μέχρι τα χρόνια του Ιουστινιανού, όταν πια η πρότυπος ελληνική μετάφρασή του σε δίγλωσσα κείμενα είναι … «ἡ Ῥωμαίων Πολιτεία»!

Με άλλα λόγια, ο «βυζαντινός» όρος «ἡ Ῥωμαίων Πολιτεία» και ο ταυτόσημος «τὰ Ῥωμαίων ([Κοινὰ] Πράγματα)» δεν είναι παρά ο λατινικός όρος Rēs Pūblica (Rōmāna) «μεταμφιεσμένος» ελληνιστί, ακριβώς όπως ο Προκόπιος γράφει πως οι «ἑλληνίζοντες Ῥωμαίοι» πλέον λένε τις clausurae κλεισούρες και τον rationalis λογοθέτη.

[Πόλεμοι, 2.29.25] κλεισούρας ἑλληνίζοντες τὰς τοιάυτας ὁδούς καλοῦσι Ῥωμαίοι.

[Πόλεμοι, 7.128] λογοθέτην τὴν τιμὴν ταύτην ἑλληνίζοντες καλοῦσι Ῥωμαίοι.

Ας γυρίσουμε όμως στον ορισμό της «Ῥωμαίων Πολιτείας» του Συριανού.

Το διασωθέν κείμενο του Συριανού ξεκινάει με την παράθεση των μερών που συνιστούν την πολιτεία: δάσκαλοι Γραμματικής και Ρητορικής, ιατροί, γεωργοί, ιερείς, νομικοί, διάφοροι τύποι εμπόρων και τεχνήτων, καθώς και οι δικαιολογημένα μη παραγωγικές τάξεις όπως οι ανάπηροι, οι γέροι και τα παιδιά “που δεν μπορούν να συνεισφέρουν εις «τὴν τῶν κοινῶν χρείαν»”. Ο Συριανός αποκλείει από την Πολιτεία τις αδικαιολόγητα μη παραγωγικές τάξεις όπως οι αργόσχολοι. Στην συνέχεια παρομοιάζει τα μέρη της Πολιτείας με τα όργανα ενός ζωντανού σώματος, το καθένα από τα οποία υπάρχει για κάποιο σκοπό και γράφει πως δεν πρέπει να υπάρχει μέρος της Πολιτείας που να μην συνεισφέρει στην κοινή ευημερία. Στο τρίτο μέρος περιγράφει για κάθε μέρος τις λειτουργίες του και τον διευθύνοντά του ο οποίος, κατά κανόνα, είναι κρατικός αξιωματούχος.

Το «κράτος» (δηλαδή ο κρατικός μηχανισμός) είναι μόνον ένα μέρος της Πολιτείας, αυτό που έχει ως λειτουργία την επιμέλεια και εποπτεία των άλλων μερών.

Ο τίτλος «φιλόχριστος τῶν Ῥωμαίων πολιτεία» που απαντά στο [4.1] δηλώνει ξεκάθαρα ότι η πολιτική κοινότητα αυτής της πολιτείας είναι οι Χριστιανοί Ρωμαίοι. Στο υπόλοιπο των Τακτικών, οι υπήκοοι του Λέοντος προσδιορίζονται είτε ως Ῥωμαῖοι είτε ως Χριστιανοί και, δύο φορές, ως «Ῥωμαῖοι και Χριστιανοί». Από την άλλη, οι αντίπαλοί τους είναι βάρβαροι και εθνικοί.

Παραδείγματα του αντιθετικού ζεύγους Ῥωμαίοι vs. βάρβαροι/ἐθνικοί:

Ρωμαίοι vs. βάρβαροι (Άραβες):

[18.125-6] Εἰ γὰρ τῇ τε ὁπλίσει καὶ μάλιστα τόξοις καὶ βέλεσι πλείστοις, καὶ δὴ καὶ τῷ πλήθει καὶ τῇ ἀνδρείᾳ καὶ τοῖς προσήκουσι στρατηγήμασι τε καὶ μηχανήμασι πλεονεκτήσομεν Ῥωμαῖοι μάλιστα κατὰ βαρβάρων, καὶ τὴν θείαν ἐπὶ πᾶσιν ἔξωμεν συμμαχίαν, καὶ εὐκόλως τὴν κατ΄ἐκείνων κατορθώσωμεν νίκην.  Τοῦτο γὰρ τὸ ἔθνος […] εὐκόλως εἰς πολυπληθίαν συνάγεται ἀπὸ τῆς ἐντὸς Συρίας καὶ Παλαιστίνης ἁπάσης,

Μετάφραση: Εάν εμείς οι Ρωμαίοι πλεονεκτούμε σημαντικά ως προς τους βάρβαρους σε όπλα (ειδικά σε τόξα και βέλη), πλήθος, ανδρεία και στα στρατηγήματα και τα τεχνάσματά και εάν, επιπρόσθετα, έχουμε τον Θεό για σύμμαχο (δηλαδή έχουμε εξασφαλισμένη την θεία ευμένεια από τον ευσεβή και σεμνό βίο), τότε εύκολα μπορούμε να επιτύχουμε την νίκη εναντίον τους. Αυτό το έθνος […] σχηματίζει εύκολα πολυπληθή εκστρατευτικά σώματα στρατολογώντας άνδρες από την Έσω Συρία και όλη την Παλαιστίνη.

Ρωμαίοι vs. εθνικοί:

[14.33] Ἐπειδὴ δὲ εύρίσκομεν καὶ Ῥωμαίους καὶ πάντας τοὺς ἐθνικούς, ὡς ἐπίπαν μἠκοθεν τὰς ἀλλήλων παρατάξεις ὁρῶντας, ἐπισημαίνεσθαι τὴν στυγενοτέραν μᾶλλον τῇ ὄψει ἐπιτυγχάνειν ἐν ταῖς μάχαις ἢπερ τὴν ἐν τοῖς ὅπλοις λἀμπουσαν, κἄν τάχα ψευδές ἐστιν τὸ χυσαῖον τοῦτο. Μετὰ γὰρ τῆς κρίσεως τοῦ Θεοῦ τῇ τοῦ στρατηγοῦ διοικήσει καὶ προθυμίᾳ τοῦ στρατοῦ ὁ πόλεμος κρίνεται.

Μετάφραση: Έχουμε αντιληφθεί ότι οι Ρωμαίοι και όλοι οι εθνικοί, όταν παρατηρούν τις αντιμαχόμενες παρατάξεις εξ αποστάσεως, πιστεύουν ότι η παράταξη με τις πιο αγριευμένες φάτσες (στυγνότερες όψεις) είναι πιθανότερο να νικήσει και όχι αυτή με τις απαστράπτουσες πανοπλίες. Αυτή η πεποίθηση αν και «χυδαία» (=κοινή) είναι εντελώς ψευδής. Ο πόλεμος κρίνεται πρώτα από την κρίση του Θεού και, μετά από αυτήν, από την διοίκηση του στρατηγού και την προθυμία του στρατού.

[Πρόλογος, 10] Καὶ ἐπὶ τούτοις διαφόρων παρατάξεων μελέτας ἐθνικῶν τε καὶ Ῥωμαϊκῶν.

Μετάφραση: μαζί με ταπαραπάνω θα περιγράψουμε τις διάφορες παρατάξεις τόσο τις Ρωμαϊκές όσο και τις εθνικές.

[Τίτλος κεφλαίου 18] Περὶ μελέτης διαφόρων ἐθνικῶν τε καὶ Ῥωμαϊκῶν παρατάξεων

Μερικές φορές, ο Λέων χρησιμοποιεί την ορολογία της εθνοτικότητας (ethnicity):

Οι υπήκοοί του χαρακτηρίζονται πολλάκις ως «ἔθνος» και άπαξ ως «λαός», έχουν«ἐμφύλιον αἷμα» που αντιπαραβάλλεται στο «βαρβαρικόν αἷμα» των «ὲθνῶν» και είναι «ὁμόπιστοι ἀδελφοί». Οι ξένοι κατάσκοποι χαρακτηρίζονται ως «ἀλλογενεῖς» ως προς τους Ρωμαίους και οι Ρωμαίοι «ἐξπλοράτωρες»/κατάσκοποι, με τη σειρά τους, σε εχθρική χώρα πρέπει να περνάνε για «ὁμόγενεῖς» των εγχωρίων πολεμίων. Τέλος, από δύο χωρία καταλαβαίνουμε ότι στον θεματικό στρατό μπορεί να υπάρχουν και «ἀλλόφυλοι» που είναι «ὁμόφυλοι τῶν πολεμίων».

Ας τα πάρουμε με τη σειρά.

1) «Εμείς» οι «νῦν Ῥωμαῖοι»

Ο «ἀληθής Ῥωμαῖος» δεν αμελεί τα όπλα του:

[20.40] Ἀλλὰ μετὰ Θεὸν καὶ ἐν τοῖς ὅπλοις ἔχε τὴν πεποίθησιν, καὶ μὴ τοῦτων ἀμέλει διὰ τὴν ἄλλην φρουράν, εἴγε Ῥωμαῖος ὑπάρχεις ἀληθής.

Μετάφραση: [Στρατηγέ] μετά τον Θεό να βασίζεσαι στα όπλα σου, τα οποία δεν πρέπει ν΄αμελείς βασιζόμενος μόνο στην θεοφύλαξη (ἄλλην φρουράν), αν είσαι αληθινός Ρωμαίος.

Οι «νῦν Ῥωμαίοι»παραμέλησαν την τοξοβολία:

[6.5] Πάντας δὲ τοὺς νεωτέρους Ῥωμαίους ἄχρι μ΄ ἐτῶν ἀναγκάζεσθαι, εἴτε κατὰ λόγον οἴδασι τοξεῦσαι, εἴτε καὶ μετρίως, τοῦ πάντος τοξοφαρέτρα φορεῖν. Τῆς γὰρ τοξείας παντελῶς ἀμεληθείσης καὶ διαπεσούσης ἐν τοῖς Ῥωμαίοις τὰ πολλὰ νῦν εἴωθε σφάλματα γίνεσθαι.

Μετάφραση: Όλοι οι νεότεροι Ρωμαίοι κάτω των 40 ετών πρέπει απαραιτήτως να κουβαλάνε τοξο και φαρέτρα, είτε είναι έμπειροι τοξότες είτε μέτριοι. Το γεγονός ότι η τοξεία έχει παραμεληθεί παντελώς από τους Ρωμαίους και παρηκμάσει έχει προκαλέσει πολλές ζημιές στις μέρες μας (νῦν).

[11.41] Καὶ μάλιστα τῆς τοξείας ἐπιμεληθῇς ὥστε, εἰ δυνατόν, καὶ τοὺς ἀστρατεύτους ἐν τοῖς οἴκοις ἐπιφέρεσθαι τόξα. Ἡ γὰρ τούτου τοῦ κεφαλαίου ἀμέλεια πολλὴν βλάβην καὶ ἀπορίαν τῷ καθόλου Ῥωμαϊκῷ στρατεύματι ἐνεποίησεν, ὥς μοι καὶ ἄνω που εἴρηται.

Μετάφραση: Δείξε ιδιαίτερη μέριμνα στην τοξεία έτσι ώστε, αν είναι δυνατόν, να έχουν τόξα ακόμα και οι αστράτευτοι στα σπίτια τους. Η παραμέληση αυτού του κεφαλαίου έχει προκαλέσει μεγάλη βλάβη και «ἀπορία» (δυσκολία, ανικανότητα) σε όλο το Ρωμαϊκό στράτευμα, όπως ανέφερα και παραπάνω.

Πως να πιάνεται ο κατάσκοπος των εχθρών που έχει εισέλθει στο στρατόπεδο των Ρωμαίων:

[17.89] Ἐὰν δὲ βουληθῇς κατασκόπους κρατῆσαι τῶν ἐχθρῶν, δέον σε θαρρῆσαι τοῖς ἄρχουσι τὸ πρᾶγμα, […] στρατιώτης […] ἕκαστος εἰς τὴν ἰδίαν τένταν ἵνα εἰσέλθῃ, καὶ μηδεὶς τολμήσῃ ἔξωθεν τῆς τέντας εὑρεθῆναι ἑπεὶ σωφρονίζεται. […] Ἕν γὰρ γίνεται τῶν δύο εἰς τὸν κατάσκοπον. Ἢ γὰρ ἔξωθεν ἱστάμενος συνέχεται ὡς μὴ είδὼς ποῦ ἀπελθεῖν ἢ καὶ, ὡς εἰκός, ἐὰν θαρρήσῃ εἰσέλθειν ἔν τινι τῶν κοντουβερνίων, ὡς ξένος ἐπιγινώσκεται καὶ παραδίδοται τῷ ἄρχοντι τοὺ κοντουβερνίου. Πάντας οὖν τοὺς ὁπωσοῦν κατὰ τοῦτον τὸν τρόπον εὑρισκομένους δεὶ κρατεῖσθαι, εἴτε Ῥωμαῖοι δοκοῦσιν εἶναι εἴτε ἀλλογενεῖς, καὶ ἐξετάζεσθαι ὥστε ἐκεῖθεν εὑρίσκεσθαι τὴν ἀλήθειαν.

Μετάφραση: Αν θέλεις να πιάνεις τους κατασκόπους των εχθρών, δίδαξε στους αξιωματικούς σου να δίνουν την εξής διαταγή […] ο κάθε στρατιώτης να εισέλθει στην τέντα του και κανένας να μην τολμήσει να βρεθεί έξω από την τέντα, γιατί θα σωφρονιστεί. […] Ένα από τα δύο θα συμβεί στον κατάσκοπο: ή θα μείνει έξω μην ξέροντας που να πάει ή, αν εισέλθει σε κάποιο κοντουβέρνιο (contubernium, δεκάδα συσκηνιτών με αρχηγό τον δεκανό/decànus), θα αναγνωριστεί ως ξένος και θα παραδοθεί στον αρχηγό του κοντουβερνίου. Όλοι όσοι πιάνονται με αυτήν κίνηση πρέπει να συλλαμβάνονται και να ανακρίνονται, είτε μοιάζουν για Ρωμαίοι είτε για αλλογενείς, για την διαπίστωση της αλήθειας.

2) «Εμείς» οι «Χριστιανοί»

[12.55] Καὶ κινοῦντα μὲν πρὸς τὴν συμπλοκὴν τὴν συνήθη Χριστιανοῖς νικητήριον τοῦ σταυροῦ φωνὴν ἀνακράζειν δεὶ

Μετάφραση: Καθώς το στράτευμα κινείται προς την συμπλοκή πρέπει να ανακράζει την συνήθη για τους Χριστιανούς νικητήρια αλαλή του σταυρού («Σταυρός νικά!», παλαιότερα “nobiscum Deus!” = «ο Θεός είναι μαζί μας!»)

Προτρεπτικά λόγια πριν από την μάχη με αλλόθρησκους:

[12.57] Λέγειν δὲ τοὺς καντάτωρας πρὸς τὸν στρατὸν προτρεπτικά τινα πρὸς τὸν πόλεμον τοιᾶυτα. Πρῶτον μὲν ἀναμιμνήσκοντας τῶν μισθῶν τῆς εἰς Θεὸν πίστεως καὶ τὰς ἐκ βασιλέων εὐεργεσίας καὶ τινων ἐπιτυχιῶν προγεγενημένων. Καὶ ὅτι ὁ ἀγὼν ὑπὲρ Θεοῦ ἐστι καὶ τῆς εἰς αὐτὸν ἀγάπης καὶ ὑπὲρ ὅλου τοῦ ἔθνους. Πλέον δὲ ὑπὲρ τῶν ἀδελφῶν τῶν ὁμοπίστων, εἰ τύχοι, καὶ ὑπὲρ γυναικῶν καὶ τέκνων καὶ πατρίδος καὶ ὅτι αἰωνία μένει ἡ μνήμη τῶν ἀριστευόντων κατὰ πολέμους ὑπὲρ τῆς τῶν ἀδελφῶν ἐλευθερίας καὶ ὅτι κατὰ τῶν τοῦ Θεοῦ ἐχθρῶν ὁ τουσοῦτος ἀγὼν καὶ ὅτι ἡμεῖς μὲν τὸν Θεὸν ἔχομεν φίλον τὸν ἔχοντα ἐξουσίαν τῆς ῥοπῆς τοῦ πολέμου, ἐκεῖνοι δὲ ἐναντίον αὐτὸν ἔχουσι διὰ τῆς εἰς αὐτὸν ἀπιστίας […]

Μετάφραση: Οι καντάτωρες/παρακλήτορες πρέπει να λένε στους στρατιώτες τα προτρεπτικά για τον πόλεμο. Πρώτα να τους υπενθυμίζουν τις απολαβές που προκύπτουν από την πίστη στον Θεό και από την ευεργεσία των βασιλέων, καθώς και τις προηγούμενες νίκες τους. Έπειτα να τους υπενθυμίζουν ότι ο αγώνας γίνεται υπέρ του Θεού και της αγάπης σ΄αυτόν και υπέρ όλου του έθνους. Υπέρ των ομόπιστων αδελφών και, αν τύχει, και υπέρ των γυναικών, των τέκνων και της πατρίδος, καθώς και ότι μένει αιώνια η μνήμη των αριστευόντων κατά τους πολέμους υπέρ της ελευθερίας των αδελφών. Επίσης, να τους υπενθυμίζουν ότι ο αγώνας διεξάγεται κατά των εχθρών του Θεού (μουσουλμάνοι) και ότι, ενώ εμείς έχουμε φίλο τον Θεό που κρίνει τις μάχες, εκείνοι τον έχουν αντίπαλο λόγω της απιστίας τους […]

Όχι μόνο πριν από την μάχη, αλλά και κατά την διάκρεια της εκπαίδευσης του θεματικού στρατεύματος, οι στρατιώτες πρέπει να προσεθίζονται στις αιτίες για τις οποίες θα ταλαιπωρηθούν μαχόμενοι.

[18.19] Καὶ ἐθίζεσθε πάντες ὁμοῦ οἱ διὰ Χριστὸν τὸν Θεὸν ἡμῶν καὶ ὑπὲρ συγγενῶν καὶ φίλων καὶ πατρίδος καὶ τοῦ ὅλου τῶν Χριστιανῶν ἔθνους ἀγωνιζόμενοι εὐκόλως ὑποφέρειν καὶ δίψης ὄχλησιν, καὶ δαπάνης ἔνδειαν, καὶ ψύχους καὶ καύματος ἐπιφοράν, καὶ πρὸς τὰ ἐμπίπτοντα, ὡς εἰκός, δεινὰ γενναίως ἐγκαρτερεῖν, ἔστι γὰρ τῶν ἀποκειμένων μισθῶν ἔκ τε Θεοῦ αὐτοῦ καὶ ἐκ τῆς ἐξ αὐτοῦ βασιλείας ἡμῶν παρ΄ὑμῶν ἐργασία.

Μετάφραση: Και να προσεθίζεις [ω στρατηγέ] όλους τους άνδρες στην ιδέα ότι αγωνίζονται υπέρ του Θεού μας Χριστού και υπέρ των συγγενών και φίλων και υπέρ της πατρίδος και όλου του έθνους των Χριστιανών. Επίσης να τους σκληραγωγείς ώστε να υπομένουν προθύμως την ενόχληση της δίψας, την έλλειψη των αναγκαίων, την προσβολή του ψύχους και του καύματος και να εγκαρτερούν γενναία ό,τι δεινό τους προκύψει. Γι΄αυτές τις ταλαιπωρίες θα λάβουν απολαβές τόσο από τον Θεό όσο και από την βασιλεία μας που πηγάζει από αυτόν.

Ό,τι ισχύει για τους θεματικούς στρατιώτες ισχύει και για τον ίδιο τον στρατηγό που δίνει το παράδειγμα:

[18.16] Ἴσθι οὖν, ὦ στρατηγέ, ὅτι οὐ μόνον σὺ αὐτὸς ὀφείλεις εἶναι σπουδαῖος καὶ φιλῶν τὴν πατρίδα, καὶ ὑπἐρ τῆς ὀρθῆς τῶν Χριστιανῶν πίστεως ἕτοιμος, εἰ οὕτως τύχει, καὶ αὐτὴν τὴν ψυχὴν τιθέναι, ἀλλὰ καὶ τοὺς ὑπό σε πάντας ἄρχοντας καὶ τῶν στρατιωτῶν ἅπαν τὸ πλῆθος τοιούτους παρασκευάζειν γενἐσθαι,

Μετάφραση: Γνώριζε, ω στρατηγέ, πως δεν οφείλεις να έχεις μόνον εσύ ζήλο και αγάπη για την πατρίδα και, αν χρειαστεί, να είσαι έτοιμος να θυσιάσεις την ζωή σου υπέρ της ορθής των Χριστιανών πίστης, αλλά πρέπει και να εμφυσήσεις αυτά τα ιδανικά σε όλους τους αξιωματικούς και σε όλο το πλήθος των στρατιωτών που βρίσκονται υπό την εξουσία σου.

[18.127] (ῥᾳδίως σὺν Θεῷ τὴν κατὰ τῶν βαρβάρων Σαρακηνῶν ἀναδήσονται νίκην) Εἰ δὲ, τῆς τοῦ Θεοῦ ἡμῖν συμμαχούσης βοηθείας, καλῶς ὁπλισάμενοι καὶ παραταξάμενοι, καὶ καλῶς καὶ εὐψύχως προσβαλόντες αὐτοῖς ὑπὲρ τῆς ψυχικῆς ἡμῶν σωτηρίας, ὡς καὶ ὑπὲρ Θεοῦ αὐτοῦ καὶ συγγενῶν καὶ τῶν ἄλλων Χριστιανῶν ἀδελφῶν ἡμῶν ἀγωνιζόμενοι ἀνενδοιάστως τὰς εἰς Θεὸν ἐλπίδας ἔχομεν. Οὐκ ἀποτευξόμεθα, ἀλλὰ καὶ ἐπιτευξόμεθα τῶν κατ΄ἐκεῖνων πάντως νικητηρίων.

Μετάφραση: Με τον Θεό για σύμμαχο, αν είμαστε καλά οπλισμένοι και παρατεταγμένοι, θα τους επιτεθούμε εύτακτα και εύψυχα και θ΄αγωνιστούμε υπέρ της ψυχικής μας σωτηρίας και υπέρ του ίδιου του Θεού και των συγγενών και υπέρ των υπόλοιπων Χριστιανών αδελφών μας αποθέτοντας ανενδοίαστα τις ελπίδες μας στον Θεό. Δεν θα αποτύχουμε, αλλά θα επιτύχουμε τα νικητήρια εναντίον τους.

[20.77] Σὺν Θεῷ γὰρ δεὶ καὶ τὰς χεῖρας σαλεύειν

Θυμίζει το «σὺν Ἀθηνᾷ καὶ χεῖρα κίνει»

Τέλος, ο Λέων κάνει την παρακάτω παρομοίωση με το σώμα του Χριστιανικού Λαού που διαιρείται σε «ἄρχοντες» και «ἀρχόμενους» και ίσως είναι παρμένη από το χωρίο του Συριανού για την Πολιτεία στο οποίο εξηγεί την λειτουργία στο όλο «σώμα» του μέρους/«οργάνου» των ιερέων ως ζωογονούσα ψυχή του σώματος του Χριστιανικού Λαού:

[Επίλογος, 12] Οἱ γὰρ ἱερεῖς ὥσπερ ψυχή τις διεσπαρμένη καὶ ζωογονοῦσα ὅλον τὸ σῶμα τοῦ Χριστιανικοῦ Λαοῦ καὶ ἀρχόντων καὶ ἀρχομένων καθέστηκε,

3) «Εμείς» οι «Χριστιανοί Ῥωμαῖοι»

[20.39] Οὐδενὶ τρόπῳ οὐδὲ οἱᾳδήποτε προφάσει τὸν πρὸς τοὺς πολεμίους ὅρκον παραβήσῃ ποτέ. Μέγα γὰρ κακὸν ἐπιορκίας ἔγκλημα. Ἐν οἷς γὰρ Θεὸς μεσιτεύει, βέβαια χρη μένειν τὰ συντιθέμενα. Αἰσχύνη γὰρ Ῥωμαίοις καὶ μάλιστα Χριστιανοῖς, τῶν ἄλλων ἐθνῶν τὰς οἰκείας πίστεις τηρούντων, τούτους ἀπίστους περὶ τὰ συμφωνούμενα ὑπὸ Θεῷ μεσίτῃ έλέγχεσθαι.

Μετάφραση: Με κανέναν τρόπο και για καμιά πρόφαση δεν πρέπει να παραβείς τον όρκο που έδωσες στους πολεμίους, γιατί το έγκλημα της επιορκίας είναι μέγα κακό. Σε εκείνους τους όρκους που έχουν γίνει στο όνομα του Θεού, τα συμφωνημένα πρέπει οπωσδήποτε να τηρηθούν. Γιατί είναι αισχύνη (ντροπή) για τους Ρωμαίους, και ακόμα περισσότερο για τους Χριστιανούς, να είναι άπιστοι σε αυτά που έχουν συμφωνηθεί με τον Θεό μεσίτη, ενώ τα άλλα έθνη τηρούν τις οικείες τους πίστεις.

Ο εκχριστιανισμός των Βουλγάρων: Οι «Χριστιανοί Βούλγαροι» υιοθετούν ολοένα και περισσότερο τα ρωμαϊκά ηθη, αλλά πάντοτε παραμένουν κάτι το διαφορετικό από τους «Χριστιανούς Ρωμαίους». Ο Λέων σ΄αυτό το χωρίο κάνει και την εξής προπαγάνδα. Γράφει πως όταν οι Βούλγαροι παραβίασαν την συνθήκη ειρήνης που είχαν με τους Ρωμαίους (ο Τσάρος Συμεών εκμεταλλεύτηκε την προσωρινή ρωμαϊκή αδυναμία και ξεκίνησε επεκτατικό πόλεμο), «ο Θεός» τους τιμώρησε στέλνοντας τους «Τούρκους» (Ούγγρους) εναντίον τους. Στην πραγματικότητα δεν ήταν ο «Θεός», αλλά ο Λέων (και το επιτελείο του) που το 894, ακολουθώντας τυπική «βυζαντινή» διπλωματία,  μίσθωσε τους ηγεμόνες των «Τούρκων» ώστε να εισβάλουν στην Βουλγαρία και μάλιστα ήταν ο Ρωμαϊκός στόλος που επιτέλεσε την ουγγρική διαπόρθμευση του Δούναβη.

Γράφει ο Paul Stephenson στην σελίδα 39 του “Byzantium’s Balkan frontier“:

Αφού λοιπόν ξέρουμε την πραγματική ιστορία μπορούμε να διαβάσουμε το χωρίο του Λέοντος:

[18.40] Ἐπεὶ δὲ Τούρκων ἔμνήσθην, […] ὅτε συμμάχοις αὐτοῖς ἐχρησάμεθα, Βουλγάρων τὰς εἰρηνικὰς παραβεβηκότων σπονδάς, καὶ τὰ τῆς Θράκης χωρία καταδραμόντων, οἷς ἡ δίκη ἐπεξελθοῦσα τῆς εἰς Χριστὸν τὸν Θεὸν παρορκίας, […] καὶ γὰρ τῶν ἡμετέρων δυνάμεων κατὰ Σαρακηνῶν ἀσχολουμένων Τούρκους ἡ θεία πρόνοια ἀντὶ Ῥωμαίων κατὰ Βουλγάρων ἐστράτευσε, πλοΐμου στόλου τῆς ἡμῶν βασιλείας τὸν Ἴστρον αὐτοὺς διαπεράσαντος τε καὶ συμμαχήσαντος, καὶ τὸν κακῶς κατὰ Χριστιανῶν ὁπλισθέντα Βουλγάρων στρατὸν τρισὶ μάχαις κατὰ κράτος νενικηκότας, ὡσανεὶ δημίους ἐξαποστείλασα κατ΄αὐτῶν, ἵνα μὴ ἑκόντες Ῥωμαῖοι Χριστιανοὶ Χριστιανῶν Βουλγάρων αἵμασι χραίνοιντο.

Περίληψη (δεν μεταφράζω γιατί νομίζω ότι το χωρίο είναι ευκατάληπτο): Η «Θεία Πρόνοια και Δίκη», για να τιμωρήσει την παρορκία των Βουλγάρων που επιτέθηκαν κατά Χριστιανών, επέλεξε τους «Τούρκους» αντί των Ρωμαίων ως δημίους (αλλά «εμείς» τους διαπορθμεύσαμε 🙂 ), ώστε οι Χριστιανοί Ρωμαίοι να μην λερώσουν τα χέρια τους με το αίμα των Χριστιανών Βουλγάρων.

[18.42] Ἀλλὰ Βουλγάρων τὴν ἐν Χριστῷ είρήνην ἀσπαζομένων καὶ κοινωνούντων τῆς είς αὐτὸν πίστεως Ῥωμαίοις, μετὰ τὴν ἐκ τῆς παρορκίας πεῖραν οὐχ ἡγούμεθα κατ’αὐτῶν χεῖρας ὁπλίζειν, ἐπὶ τὸ θεῖον ἢδη τὰ κατ΄ἐκείνων ἀναρτῶντες στρατηγήματα, δι΄ὅπερ οὔτε τὴν αὐτῶν καθ΄ἡμῶν παράταξιν, οὔτε τὴν ἡμετέραν κατ΄ἐκείνων, ἅτε διὰ τῆς μιᾶς πίστεως ἀδελφῶν ὑπαρχόντων καὶ ταῖς ἡμετέραις εἴκειν ἐπαγγελλομένων εἰσηγήσεσι, διαγραφεῖν τέως προθυμούμεθα.

Μετάφραση: Αφού όμως οι Βούλγαροι ασπάστηκαν την ἐν Χριστῷ ειρήνη και συμμερίζονται με τους Ρωμαίους την πίστη στον Χριστό, μετά από το πάθημα-μάθημα της παρορκίας τους, δεν επιθυμούμε να οπλίσουμε τα χέρια μας εναντίον τους, επειδή ο Θεός τώρα πια ελέγχει τις κινήσεις τους. Προς το παρόν δεν θα περιγράψουμε ούτε την δική τους παράταξη εναντίον μας ούτε την δική μας κατά αυτών, μιας και είμαστε αδελφοί στην ίδια πίστη και αυτοί υποσχέθηκαν να ακούν τις συμβουλές μας.

[18.59] Ταῦτα μὲν τὰ τῶν Τούρκων ἤθη τοσούτῳ μόνο διαφέροντα τῶν Βουλγάρων, ὅσω τὴν Χριστιανῶν οὗτοι ἀσπασάμενοι πίστιν καὶ τοῖς Ῥωμαϊκοῖς ἐπ΄ὀλίγον μετεβάλλοντο ἤθεσι, τότε τὸ ἄγριον καὶ νομαδικὸν τῷ ἀπίστῳ συναποβαλόντες.

Μετάφραση: Αυτά είναι τα ήθη των «Τούρκων» (Ούγγρων) και η μόνη διαφορά τους από αυτά των Βουλγάρων είναι ότι οι δεύτεροι ασπάστηκαν την πίστη των Χριστιανών και σταδιακά υιοθετούν τα Ρωμαϊκά ήθη ενώ, ταυτόχρονα, αποβάλλουν τα παλαιά τους άγρια, νομαδικά και άπιστα ήθη.

Βλέπουμε ότι όσο κι αν προσπαθεί ο Λέων να παρουσιάσει τους Βούλγαρους ως «αδελφούς Χριστιανούς που υιοθετούν τα ρωμαϊκά ήθη» στην πραγματικότητα, το εθνοτικό τοιχίο (ethnic boundary) «εμείς-αυτοί» παραμένει αδιάβρωτο. Λίγα χρόνια αργότερα, ο (νοτιοϊταλικής καταγωγής) πατριάρχης Νικόλαος Μυστικός θα ξεκαθαρίσει στον Τσάρο Συμεών πως για το καλό όλων των Χριστιανών «τα δύο γένη των Ρωμαίων και των Βουλγάρων» δεν πρέπει να πολεμούν μεταξύ τους.

Όπως δείχνει περίτρανα ο Καλδέλλης στο παραπάνω βιβλίο, «εμείς οι Ρωμαίοι» και «εμείς οι Χριστιανοί» δεν είναι όμοροι (conterminous) αυτοπροσδιορισμοί, έστω κι αν η ρητορική του πολέμου κατά των αλλόθρησκων Αράβων βολικά προσπαθεί να τους εξισώσει. Ακόμα και όταν όλοι οι Βούλγαροι θα είναι πια Χριστιανοί υπήκοοι του βασιλέα των Ρωμαίων και όταν «ἡ Βουλγαρική χείρ/οἱ Βουλγαρικαί δυνάμεις» (στρατός του θέματος Βουλγαρίας) θα καταστραφεί υπερασπιζόμενη την Ρωμαϊκή γη κατά των Ούζων που διέσχισαν τον Δούναβη, ακόμα και τότε ο Ατταλειάτης δεν τους θεωρεί Ρωμαίους. Στα «μέρη γύρω από το Δυρράχιο» των τελών του 11ου αιώνα, όπου όλοι πια είναι υπήκοοι του Βασιλέα των Ρωμαίων και όλοι είναι Χριστιανοί, δεν είναι όλοι Ρωμαίοι, αλλά διακρίνονται σε Ρωμαίους, Αρβανίτες και Βούλγαρους. Ο λόγος φυσικά είναι ότι η Ρωμαϊκή ταυτότητα των «Βυζαντινών» δεν είναι «μόνον πολιτική/υπηκοϊκή» (όπως ισχυρίζεται μια μερίδα αδαών) ούτε φυσικά είναι «μόνον ορθόδοξη χριστιανική» (όπως ισχυρίζεται μια άλλη μερίδα αδαών). Η Ρωμαϊκή ταυτότητα είναι ταυτόχρονα και sensu lato πολιτική και sensu stricto εθνοτική. Όσο οι «βυζαντινοί» ιστορικοί περιγράφουν μάχες με αλλοδαπούς τότε αρκεί η χρήση της πολιτικής Ρωμαϊκής ταυτότητας. Αν οι αλλοδαποί είναι και αλλόθρησκοί, τότε αρκεί η ρητορική του «ἔθνους τῶν Χριστιανῶν». Όταν, πιο σπάνια, πρέπει να διακρίνουν τον ημεδαπό πληθυσμό τότε φαίνεται η εθνοτική συνιστώσα της Ρωμαϊκής ταυτότητας.

Αλλά ας γυρίσουμε στα «Τακτικά» του Λέοντος.

4) «Εμείς» ως «ἔθνος»

Οι «Τούρκοι» (Ούγγροι) δεν μοιάζουν με τους «Ρωμαίους και τα άλλα έθνη», αλλά συνεχίζουν την μάχη μέχρι την ολοκληρωτική εξόντωση του αντιπάλου.

[18.57] Οὐκ ἀρκοῦνται [οἱ Τούρκοι] γὰρ, ὥσπερ οἱ Ῥωμαίοι καὶ τὰ ἄλλα ἔθνη, τῇ μετρίᾳ καταδιώξει, καὶ τῇ τῶν χρημάτων ἁρπαξῇ, ἀλλὰ μέχρι τοσούτου ἐπίκεινται, ἕως ἂν τελείως τὴν τῶν έχθρῶν κατάλυσιν ποιήσονται, πάσῃ μεθόδῳ είς τοῦτο κεχρημένοι.

Επαναλαμβάνω μερικά χωρία που έχουν ήδη παρετεθεί παραπάνω:

[20.39] Αἰσχύνη γὰρ Ῥωμαίοις καὶ μάλιστα Χριστιανοῖς, τῶν ἄλλων ἐθνῶν τὰς οἰκείας πίστεις τηρούντων, τούτους ἀπίστους περὶ τὰ συμφωνούμενα ὑπὸ Θεῷ μεσίτῃ έλέγχεσθαι.

Μετάφραση: Γιατί είναι ντροπή για τους Ρωμαίους και, ακόμα περισσότερο, για τους Χριστιανούς η μη τήρηση αυτών που έχουν συμφωνηθεί με όρκο στο όνομα του Θεού, ενώ τα άλλα έθνη τηρούν τις οικείες τους πίστεις.

[18.19] Καὶ ἐθίζεσθε πάντες ὁμοῦ οἱ διὰ Χριστὸν τὸν Θεὸν ἡμῶν καὶ ὑπὲρ συγγενῶν καὶ φίλων καὶ πατρίδος καὶ τοῦ ὅλου τῶν Χριστιανῶν ἔθνους ἀγωνιζόμενοι

[12.57] Καὶ ὅτι ὁ ἀγὼν ὑπὲρ Θεοῦ ἐστι καὶ τῆς εἰς αὐτὸν ἀγάπης καὶ ὑπὲρ ὅλου τοῦ ἔθνους.

Σε ένα άλλο ενδιαφέρον χωρίο ο Λέων ορίζει ως τα δύο βασικά «επιτηδεύματα» (~ θεσμούς) του «έθνους μας» τους γεωργούς και τους στρατιώτες: οι πρώτοι τρέφουν τους δεύτερους και οι δεύτεροι προστατεύουν τους πρώτους και δεν πρέπει να τους ενοχλούν και να καταστρέφουν τους αγρούς όταν περνάνε από μια ημέτερη περιοχή. Αντίθετα, όταν εκστρατεύουν σε αλλοδαπή χώρα πολεμίων, τότε πρέπει να καταστρέφουν τους αγρούς, για να αποδυναμώσουν τους πολεμίους.

Όπως κάποιοι θα καταλάβετε από μόνοι σας διαβάζοντας το χωρίο, από πίσω κρύβεται η θεωρία του Συριανού για τα «μέρη της πολιτείας των Ρωμαίων» που το καθένα πρέπει να συνεισφέρει στην κοινή ευημερία.

[11.9] Μάλιστα δὲ φροντίσεις [ὦ στρατηγέ] καὶ τῶν πλησιοχώρων ὑποτελῶν τῆς βασιλείας ἡμῶν, ἵνα μὴ ἀδικοῦνται παρὰ τῶν στρατιωτῶν, καὶ κατεξαίρετον τῶν γεωργῶν. Δύο γὰρ ταῦτα μοι δοκοῦσιν ἐπιτηδεύματα λίαν ἀναγκάῖα πρὸς ἔθνους σύστασιν καὶ διαμονήν, γεωργικὴ μὲν τρέφουσα καὶ αὐξουσα τοὺς στρατιώτας, στρατιωτικὴ δὲ ἐκδιοῦσα καὶ περιφυλάττουσα τοὺς γεωργούς. Αἰ δὲ ἄλλαι ἐπιτηδεύσεις δεύτεραι τούτων ἐμοὶ καταφαίνονται. Διὰ τοῦτο καὶ ἀναγκαῖον ἀεὶ τούτων ἐπιμελεῖσθαι καὶ τὰ ὑπὲρ αὐτῶν φροντίζειν ἑκάστοτε, ὡς ἄν καὶ οἱ στρατιῶται δικαίως τρεφόμενοι ἀνδραγαθῶσιν καὶ οἱ γεωργοὶ μὴ ἀδικούμενοι εὐχαῖς αὐτοὺς ταῖς ἁρμοζούσαις προπέμπουσιν.

Μετάφραση: Να φροντίσεις ιδιαίτερα [ω στρατηγέ] ώστε να μην αδικούνται από τους στρατιώτες οι πλησιόχωροί τους υποτελείς της βασιλείας μας, ιδίως οι γεωργοί. Γιατί μου φαίνεται ότι αυτοί οι δύο θεσμοί είναι απολύτως απαραίτητοι για την σύσταση και επιβίωση (διαμονή) του έθνους: οι γεωργοί τρέφουν και δυναμώνουν τους στρατιώτες και οι στρατιώτες εκδικούνται και προστατεύουν τους γεωργούς. Οι άλλοι θεσμοί μου φαίνονται δευτερογενούς σημασίας ως προς αυτούς τους δύο. Γι΄αυτό θα είναι πάντοτε αναγκαίο να φροντίζεις για τις δύο αυτές ομάδες έτσι ώστε, οι στρατιώτες τρεφόμενοι δικαίως να ανδραγαθούν (στις μάχες) και οι γεωργοί μη αδικούμενοι να προπέμπουν στους στρατιώτες τις αρμόζουσες ευχές.

[9.18] […] οὕτως γὰρ καὶ ἡ σὴ εὐταξία καὶ ἡ τῶν ἀρχόντων καὶ ἡ τοῦ στρατοῦ καὶ τὸ ἀβλαβὲς τοῦ γεωργοῦ διαφυλαχθήσεται.

Αντίθετα, σε αλλοδαπή χώρα πολεμίων:

[9.22] Ὅτ΄ἂν δὲ ἐν τῇ πολεμίᾳ τὴν ὁδοιπορίαν ἐπάγῃς τοῦ στρατοῦ, χρή σε ταύτην φθείρειν καὶ καίειν καὶ κατατέμνειν. Ζημία γὰρ χρημάτων καὶ καρπῶν ἔνδεια ἐλάττονας ποιεῖ τοὺς πολεμίους καὶ τὸν πόλεμον ἀσθενέστερον, ὥσπερ ἡ τούτων περιουσία μᾶλλον τρέφει τοῦτον καὶ αὐξάνει.

Μετάφραση: Όταν επάγεις τον στρατό σου σε οδοιπορία εντός της χώρας των πολεμίων, πρέπει να την φθείρεις, να την κάψεις και να την ρημάξεις. Η ζημιά σε χρήματα και συγκομιδή εξασθενίζει τους πολέμιους και μειώνει την μαχητική τους ικανότητα, ακριβώς όπως η αφθονία χρημάτων και συγκομιδής τους δυναμώνει.

5) Τα εθνοτικά αντιθετικά ζεύγη ὁμογενής/ἀλλογενής, ὁμόφυλος/ἀλλόφυλος και ἐμφύλιος/βάρβαρος

Από την στιγμή που ο Λέων περιγράφει τους «Χριστιανούς Ρωμαίους» ως «έθνος» μπορεί να κάνει χρήση των εθνοτικών αντιθετικών ζευγών:

ὁμογενής/ἀλλογενής, ὁμόφυλος/ἀλλόφυλος και ἐμφύλιος/βάρβαρος

Στο κόλπο για το πιάσιμο των εχθρικών κατασκόπων που ανέφερα παραπάνω, όσοι πιάνονται πρέπει να ανακρίνονται, ασχέτως από το αν μοιάζουν για Ρωμαίοι ή αλλογενείς.

[17.89] Ἐὰν δὲ βουληθῇς κατασκόπους κρατῆσαι τῶν ἐχθρῶν, […] Πάντας οὖν τοὺς ὁπωσοῦν κατὰ τοῦτον τὸν τρόπον εὑρισκομένους δεὶ κρατεῖσθαι, εἴτε Ῥωμαῖοι δοκοῦσιν εἶναι εἴτε ἀλλογενεῖς, καὶ ἐξετάζεσθαι ὥστε ἐκεῖθεν εὑρίσκεσθαι τὴν ἀλήθειαν.

Από την άλλη, οι (Ρωμαίοι) εξπλοράτωρες/κατάσκοποι που εξερευνούν την χώρα των πολεμίων πρέπει να δείχνουν άφοβοι ώστε να περνάνε για ομογενείς τους.

[17.77] καὶ τοὺς μὲν ἐξπλοράτωρας ἤτοι κατασκόπους δῆθεν ἀφοβώτερον συνδιάγειν τοῖς πολεμίοις, ὥστε ὁμογενεῖς αὐτοὺς εἶναι νομίζεσθαι,

Σε δύο χωρία ο Λέων συμβουλεύει τους θεματικούς στρατηγούς που στον στρατό τους έχουν αλλόφυλους που τυχαίνει να είναι ομόφυλοι των πολεμίων, να τους στείλουν με μια καλή δικαιολογία κάπου αλλού, λίγες ημέρες πριν την μάχη. Αυτό που φοβάται ο Λέων είναι να μην συμμαχήσουν οι «αλλόφυλοι» με τους πολέμιους ομόφυλούς τους.

[12.90] Περὶ τοῦ διαχωρίζειν τοὺς ἀλλοφύλους τῆς παρατάξεως.

Ἐὰν δὲ συμβῇ εἶναι ἐν τῷ στρατῷ τινας ὁμοφύλους τῶν πολεμίων, δέον πρὸ τῆς ἡμέρας τοῦ πολέμου χωρίζειν αὐτοὺς καὶ ἐν ἑτέροις τόποις μετὰ εὐλόγου προφάσεως πέμπειν.

[13.6] Τοὺς δὲ ὁμογενεῖς τῶν ἐχθρῶν, ὡς ἤδη προείπομεν, πρὸ πολλοῦ χωρίζειν καὶ ἐν πολέμῳ τούτους μὴ φέρειν κατὰ τῶν ἰδίων μάχεσθαι.

Ο στρατηγός δεν πρέπει να λερώνει αδίκως την γη ούτε με εμφύλιο ούτε με βαρβαρικό αίμα.

[2.30] Ἡμῶν γὰρ ἀεὶ τὴν εἰρήνην καὶ πρὸς τοὺς ὑπηκόους καὶ πρὸς τοὺς βαρβάρους διὰ Χριστὸν τὸν καθ΄ὅλου βασιλέα καὶ Θεὸν ἀσπαζομένων, ἐὰν καὶ τὰ ἔθνη τοῦτο φιλοῦσι τοῖς ἴδιοις ἐγχαλινούμενα ὅροις καὶ μηδὲν ἀδικεῖν ἐπαγγελλόμενα καὶ αὐτὸς σὺ κατ΄αὐτῶν τὰς χεῖρας σύστειλον καὶ αἵμασι τὴν γῆν μήτ΄ἐμφυλίοις μήτε βαρβαρικοῖς κατάχραινε.

Μετάφραση: Πρέπει πάντοτε να ασπαζόμαστε την ειρήνη και προς τους υπηκόους μας και προς τους βαρβάρους, για τον Χριστό τον Θεό και Βασιλέα όλων. Αν τα «ἔθνη» επιθυμούν ειρήνη και παραμένουν «εγχαλινούμενα» εντός των ορίων τους έχοντας υποσχεθεί ότι δεν θα μας αδικήσουν, τότε και εσύ [στρατηγέ] πρέπει να μην τα πειράξεις και να μην λερώσεις την γη ούτε με εμφύλιο ούτε με βαρβαρικό αίμα.

6) Οι «πάλαι» και «νῦν» Ρωμαίοι

Στα χωρία του προλόγου των Τακτικών που παρέθεσα παραπάνω γίνεται αμέσως κατανοητό ότι ο Λέων αντιπαραβάλλει την «νῦν» Ρωμαίων Πολιτεία που έχει αμελήσει την Στρατηγική/Τακτική στην ακμάζουσα και δυνατή «πάλαι» Ρωμαίων Πολιτεία. Οι κάτοικοι της «πάλαι» Ρωμαίων Πολιτείας είναι οι «πάλαι» Ρωμαίοι.

Ο Λέων, όπως και όλοι οι άλλοι ευπατρίδες μεσαιωνικοί Ρωμαίοι («Βυζαντινοί»), θεωρούσε ότι ο λαός του είναι οι «άπτωτοι» Ρωμαίοι, δηλαδή οι Ρωμαίοι που δεν έπεσαν και ότι η «φιλόχριστος τῶν Ῥωμαίων Πολιτεία» της εποχής τους ήταν ο οργανικός και ιδεολογικός συνεχιστής και ο μοναδικός κληρονόμος της Res Publica (Romana).

Αντίθετα με τους «άπτωτους» Ρωμαίους, οι «πεπτωκότες» πληθυσμοί της Ιταλίας έχουν εκβαρβαριστεί (άρα δεν είναι πια «γνήσιοι» Ρωμαίοι) μέσα από την επιμειξία τους με τους Φράγκους και τους Λογγίβαρδους και έχουν υιοθετήσει τα ήθη τους:

[18.85] [Οἱ Φράγγοι τοίνυν καὶ Λογγίβαρδοι] Ὑποφθείρονται δὲ διὰ χρημάτων εὐκόλως, φιλοκερδεῖς ὄντες, ἐξ ὧν πείρᾳ μαθόντες, ἵσμεν ἀπὸ τῶν ἐξ Ἰταλίας ἔνταῦθα πολλάκις παραγενομένων ἐπί τισι διοικήσεσιν, ὡς τῇ ἐκείνων ἐπιμιξίᾳ, οἶμαι, καὶ τοῦτων βαρβαροθέντων τε καὶ συνεθισθέντων.

Όπως γράφει ο Καλδέλλης στον πρόλογο του “The Byzantine Republic”: οι βυζαντινοί όχι μόνον «αυτοαποκαλούνταν Ρωμαίοι», αλλά ήταν Ρωμαίοι: ελληνόφωνοι, Ορθόδοξοι Χριστιανοί, αλλά πάντοτε Ρωμαίοι.

Ας δούμε, λοιπόν, πως περιγράφει την διαχρονική κοινότητα των Ρωμαίων ο Λέων.

Στο κεφάλαιο που ο Λέων περιγράφει τις διάφορες Ρωμαϊκές και «εθνικές» παρατάξεις γράφει ότι θα περιγράψει τόσο τις ρωμαϊκές παρατάξεις που ξεκίνησαν (κατάρξαντες) να εφαρμόζουν «οἱ τῶν Ῥωμαϊκών στρατευμάτων πάλαι στρατηγοί» κατά των διαφόρων εθνών, όσο και τις «εθνικές» παρατάξεις που οι Ρωμαίοι, ως διαχρονική κοινότητα, τις έμαθαν λόγω πείρας επειδή, κατά την διάρκεια των αιώνων, αντιμετώπισαν διάφορα «έθνη».

[18.1] Ἑξῆς δὲ καὶ διαφόρων παρατάξεων μελέτας σοι ὑπαγορεύσω τῶν τε ἄλλων ἐθνικῶν καὶ ὅσαις ἐχρήσαντο κατὰ διαφόρων ἐθνῶν οἱ τῶν Ῥωμαϊκῶν στρατευμάτων κατάρξαντες πάλαι στρατηγοί.

[18.15] Καὶ ἑτέρας δέ διαφόρους παρατάξεις, καὶ ὅσα δέον πράσσειν σε ὑπέρ τε τοῦ οἰκείου στρατοῦ καὶ κατὰ τῶν πολεμίων ὡς ἐν ἐκθέσει διατάξομεν, ὅσας ἀπὸ διαφόρων ἐθνῶν ἐκ τῆς πείρας Ῥωμαίοι ἐν γνώσει παρέλαβον, ἵνα γινώσκῃς ταύτας ἐν τῷ δέοντι μὲν καιρῷ χρῆσθαι ὑπὲρ σεαυτοῦ,

Στο ανατολικό σύνορο τώρα είναι οι Άραβες/Σαρακηνοί που ενοχλούν εμάς τους Ρωμαίους, αλλά στο παρελθόν ήταν οι Πέρσες που μας ενοχλούσαν και τότε τους αντιμετώπισαν οι «ἀρχαίοι βασιλεῖς» (δηλαδή όλοι οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες από τον Τραϊανό μέχρι τον Ηράκλειο που πολέμησαν τους «Πέρσες» είτε αυτοί ήταν Πάρθοι είτε Σασσανίδες). Οι Άραβες επεκτάθηκαν εκμεταλλευόμενοι την ευκαιρία που τους έδωσε η ερήμωση των ανατολικών Ρωμαϊκών εδαφών που προκάλεσε ο μακροχρόνιος Περσο-Ρωμαϊκός πόλεμος.

[18.103-4] Ἐπειδὴ δὲ διαφόρων ἐθνικῶν παρατάξεων τε καὶ διαθέσεων ἐμνημονεύσαμεν, φέρε λοιπὸν καὶ τοῦ νῦν ἐνοχλοῦντος τῇ Ῥωμαϊκῇ ἡμῶν πολιτείᾳ ἔθνους τῶν Σαρακηνῶν ἐπιμνησθῶμεν κατὰ δύναμιν, […] Σαρακηνοὶ μὲν οὖν Ἄραβες είσι τὸ γένος παρὰ τὴν εἴσοδον τῆς Εὐδαίμονος Ἀραβίας ποτὲ κείμενον, τῷ χρόνῳ δὲ καὶ πρὸς τὴν Συρίαν καὶ Παλαιστίνην διάσπαρεν, […] ὅτε τῆς αὐτῶν δεισιδαιμονίας ἐγένετο ἀρχηγὸς Μουχούμετ, […] ἅπερ αὐτοῖς ὁ καιρὸς τῆς Ῥωμαϊκῆς ἀπὸ Περσῶν ἐρημώσεως χώραν ἔδωκε κατασχεῖν.

[18.135] [ἕνεκεν τοῦ Σαρακηνῶν ἔθνους] […] τοῦτο γὰρ γειτονεύον τῇ ἡμετέρᾳ πολιτείᾳ οὐδὲν ἦττον τοῦ πάλαι Περσικοῦ ἔθνους τοῖς ἀρχαίοις βασιλεῦσι, τὰ νῦν ἡμῖν ἐνοχλεὶ καὶ παραλυπεῖ τοὺς ἡμετέρους ὑπηκόους τὸ καθεκάστην, […]

Μετάφραση: [όλα αυτά που είπαμε για το έθνος των Σαρακηνών] […] αυτό που γειτονεύει στην πολιτεία μας και που δεν είναι κατώτερο [ως αντίπαλος] από το «πάλαι Περσικό έθνος» που αντιμετώπισαν οι «ἀρχαίοι βασιλεῖς» στο να μας ενοχλεί «τὰ νῦν» και να προκαλεί λύπη καθημερινά στους υπηκόους μας, […]

[18.21] Ἦσαν γὰρ τινα τῶν ἐθνῶν, οἷα τὰ Περσικὰ φύλα ποτε πρὸς Ῥωμαίους μαχόμενα ἅπερ, ὅτ΄ἂν ἐν τοῖς δεινοῖς ἐνέπιπτεν, μηδὲ τὴν σωτηρίαν, ἣν ηὔχοντο ἑαυτοῖς γενέσθαι, προτείνειν θέλοντα, ἀλλὰ καὶ ταύτην παρὰ τῶν ἐχθρῶν αὐτῶν προτείνεσθαι ἐκδεχόμενα. Τοσοῦτον ἐν αὐτοῖς ἡ τῶν δεινῶν καρτερία.

Μετάφραση: Ήταν και κάποια έθνη, όπως τα Περσικά φύλα που κάποτε ήταν αντίπαλοι των Ρωμαίων, τα οποία όταν βρίσκονταν σε δεινή θέση, δεν πρότειναν συνθηκολόγηση για να σωθούν, αλλά περίμεναν τον εχθρό να προτείνει πρώτος. Τέτοια ήταν η καρτερία τους στα δεινά.

Κοιτώντας πίσω στον χρόνο, ο Λέων περιγράφει μία ξαφνική νυχτερινή έφοδο που διεξήγαγε ο Χαγάνος των Αβάρων κατά των Ρωμαίων καβαλλαρίων στα χρόνια  του Ηρακλείου (πρώτο μισό 7ου αι.).

[16.12] Τοῦτο δὲ γινώσκομεν πεποιηκότα τὸν Χαγάνον τῶν Ἀβάρων ἐπὶ τῶν χρόνων Ἡρακλείου τοῦ βασιλέως περὶ τὴν Ἡρακλείαν τῆς Θράκης κατὰ τῶν Ῥωμαίων καβαλλαρίων μὴ βουλομένων ἐν φοσσάτῳ ἀσφαλῶς μετὰ τῶν πεζῶν ἀπλικεύειν, ἀλλ΄ἔξωθεν ἀφυλάκτως.

Κατά τον 6ο αιώνα έχουμε τις πρώτες δουνάβιες διαπεραιώσεις των υπερδουνάβιων τότε Σλάβων και τις επιδρομές τους σε Ρωμαϊκό έδαφος. Ο Λέων εδώ παραποιεί λίγο την ιστορία γράφοντας ότι οι Ρωμαίοι αντεπιτέθηκαν στους υπερδουνάβιους Σλάβους (ορθό, είναι οι υπερδουνάβιες εκστρατείες του στρατηγού Θράκης Πρίσκου επί βασιλείας Μαυρικίου), οι οποίοι αργότερα εγκαταστάθηκαν νοτίως του Δούναβη και έσκυψαν τον αυχένα τους στην Ρωμαϊκή εξουσία (ανακριβές). Στα χρόνια που γράφει ο Λέων (900 μ.Χ.), οι μόνοι βαλκάνιοι Σλάβοι που είχαν «σκύψει τον αυχένα» τυος Ρωμαίους ήταν αυτοί των νοτιότερων Βαλκανίων (από την Πελοπόννησο μέχρι την Αδριανούπολη). Οι βορειότεροι ανήκαν πια στην Βουλγαρική αυτοκρατορία και σιγά σιγά επανεθνοτίζονταν σε Βούλγαρους. Παραθέτω δύο χάρτες του Whittow για την ανάκτηση των βαλκανικών εδαφών μεταξύ 700 και 917 (η ανάκτηση συνέβη κυρίως κατά την περίοδο 784-836).

[18.75] Καὶ γὰρ καὶ Σκλάβοι ἦσαν ποτε, ὅτε πέραν κατῴκουν τοῦ Ἴστρου, ὃν καὶ Δανούβιον καλοῦμεν, οἶς καὶ προσεπολέμουν Ῥωμαῖοι ἐπιτιθέμενοι, νομαδικῶς καὶ αὐτῶν τότε διαζώντων, πρὶν ἢ περαιωθῆναι τὸν Ἴστρον καὶ ὑπὸ τὸν ζυγὸν τῆς Ῥωμαϊκῆς ἐξουσίας τὸν ἑαυτῶν αὐχένα ὑποκλῖναι.

Οι Σλάβοι που «έσκυψαν τον αυχένα στην Ρωμαϊκή εξουσία», σύμφωνα, με τον Λεόντα εκρωμαΐστηκαν από τον πατέρα και προκάτοχό του Βασίλειο Α΄, ο οποίος τους δίδαξε την Ελληνική γλώσσα (γραικόω > γραικώσας), τους τίμησε με το βάπτισμα, τους ανέθεσε άρχοντες κατά τον Ρωμαϊκό τύπο και τους εκπαίδευσε στρατιωτικά, ώστε να εκστρατεύουν εναντίον των εχθρών των Ρωμαίων. Με αυτόν τον τρόπο, οι Ρωμαίοι έπαψαν ν΄ανησυχούν για τις συχνές σλαβικές ανταρσίες και οχλήσεις του περελθόντος. Και αυτή η δήλωση είναι ανακριβής, επειδή ο εκρωμαϊσμός των Σλάβων ξεκίνησε με τον Νικηφόρο Α΄ και συνεχίστηκε από τους διαδόχους του.

[Τακτικά, 18.95] Ταῦτα [τὰ Σκλαβικὰ δὲ ἔθνη] δὲ ὁ ἡμέτερος ἐν θείᾳ τῇ λήξει γενόμενος πατὴρ καὶ Ρωμαίων αὐτοκράτωρ Βασίλειος τῶν ἀρχαίων ἐθῶν μεταστῆναι καὶ, γραικώσας, καὶ ἄρχουσι κατὰ τὸν Ρωμαϊκὸν τύπον ὑποτάξας, καὶ βαπτισμάτι τιμήσας, τῆς τε δουλείας ἠλευθέρωσε τῶν ἑαυτῶν ἀρχόντων, καὶ στρατεύεσθαι κατὰ τῶν Ρωμαίοις πολεμούντων ἐθνῶν ἐξεπαίδευσεν, οὕτω πως ἐπιμελώς πεὶ τὰ τοιαῦτα διακείμενος, διὸ καὶ ἀμερίμνους Ρωμαίους ἐκ τῆς πολλάκις ἀπὸ Σκλάβων γενομένης  ἀνταρσίας ἐποίησεν, πολλὰς ὑπ΄ἐκείνων ὀχλήσεις καὶ πολέμους τοῖς πάλαι χρόνοις ὑπομείναντας.

Μετάφραση: Αυτά [τα Σλαβικά έθνη] ο πατέρας μας και αυτοκράτωρ των Ρωμαίων Βασίλειος, που τώρα επαναπαύεται στα ουράνια, τα έπεισε να εγκαταλείψουν τα παλαιά τους ήθη και δίδαξε σε αυτά την «γραικική» γλώσσα, τα έκανε υπήκοα αρχόντων κατά τον ρωμαϊκό τύπο, τα τίμησε με το βάπτισμα, τα ελευθέρωσε από την δουλεία στους δικούς τους δυνάστες και τα εκπαίδευσε να εκστρατεύουν εναντίον των εχθρών των Ρωμαίων. Με αυτόν τον τρόπο χειρίστηκε αυτά τα θέματα και επέτρεψε στους Ρωμαίους να είναι αμέριμνοι και να μην ανησυχούν για τις συχνές σλαβικές ανταρσίες,τις παρενοχλήσεις και τους πολέμους που έπρεπε να υπομένουν στο παρελθόν.

Σε όλη αυτήν την αλληλεπίδραση τριών περίπου αιώνων με τους Σλάβους, ο λαός του Λέοντος είναι πάντοτε οι Ρωμαίοι: οι Ρωμαίοι αντεπιτέθηκαν στους υπερδουνάβιους Σλάβους επί Μαυρικίου, οι Σλάβοι έσκυψαν τον αυχένα στην Ρωμαϊκή εξουσία, δέχτηκαν άρχοντες κατά τον Ρωμαϊκό τύπο, έμαθαν να εκστρατεύουν κατά των εχθρών των Ρωμαίων και, τέλος, οι Ρωμαίοι έγιναν αμέριμνοι μετά την αφομοίωση των Σλάβων επί Βασιλείου Α΄.

Όταν ο Λέων μιλάει για τους Ρωμαίους καβαλλάριους επί Ηρακλείου και για τους Ρωμαίους επί Μαυρικίου που αντεπιτέθηκαν στους υπερδουνάβιους Σλάβους, δεν δείχνει πουθενά ότι τους θεωρεί κάτι διαφορετικό από τους «νῦν Ῥωμαίους» παρά το γεγονός ότι ήταν λατινόφωνοι! Τα νομίσματα του Ηρακλείου φέρουν την επιγραφή Deus adiuta Romanis = «ο θεός βοηθάει τους Ρωμαίους» και από τον Θεοφύλακτο τον Σιμοκάττη γνωρίζουμε ότι οι Ρωμαίοι πστρατιώτες που αντιμετώπισαν τους Αβαρο-Σλάβους επί Μαυρικίου μιλούσαν λατινικά.

Ο Σιμοκάττης περιγράφει μια εκστρατεία των Ρωμαίων κατά των Αβάρων στην Θράκη εκείνης της περιόδου (587 μ.Χ.) με στρατηγό τον Κομεντίολο στην οποία, όταν κάποιος στρατιώτης είδε το «νωτοφόρο ζώο» να είναι έτοιμο να ρίξει το φορτίο του, είπε στον «δεσπότη» του ζώου «τόρνα, τόρνα!» (= «γύρνα το, γύρνα το!» στην δημώδη Λατινική της εποχής) και

[Σιμοκάττης, ΙΙ.15] παρηχείται γὰρ τοῖς πολλοῖς ἡ φωνή […] καὶ φυγὴν ἐδόκει δηλοῦν, […] ἐπιχωρίῳ τε γλώττῃ εἰς τοῦ πίσω τραπέσθαι ἄλλος ἄλλῳ προσέταττεν, «τόρνα, τόρνα» μετὰ μεγίστου ταράχου φθεγγόμενοι. […] καὶ φόβος τις κίβδηλος περιεστρόβη το Ῥωμαϊκὸν στρατόπεδον […] ὅμως ἀναιροῦνται τῶν Ἀβάρων οἱ πλείους […] ἀντιστραφέντων γὰρ τινων τῆς Ῥωμαϊκῆς συμμορίας […] ὁ Χαγάνος […] τὸ βαρβαρικόν συναθροίσας ταῖς Ῥωμαϊκαῖς προσέβαλλε πόλεσι […]

Δηλαδή οι πολλοί παρεξήγησαν το «τόρνα τόρνα» και κατάλαβαν ότι ήταν συνθηματικό για να υποχωρήσουν (γυρίσουν πίσω). Τελικά η «ρωμαϊκή συμμορία» διαλύθηκε πανικόβλητη από την άτακτη φυγή της και κατανικήθηκε εύκολα από τους βάρβαρους Αβάρους που, στην συνέχεια, λεηλάτησαν τις τριγύρω Ρωμαϊκές πόλεις.

Όσο «ἡμέτερους Ῥωμαίους» θεωρεί ο ελληνόφωνος Θεοφύλακτος ο Σιμοκάττης (που γράφει γύρω στο 630 μ.Χ. διηγούμενος τα γεγονότα αυτά που συνέβησαν το 587 μ.Χ.) αυτούς τους στρατιώτες από την Θράκη που είχαν σαν μητρική («ἐπιχώρια γλώττα») την ύστερη δημώδη Λατινική (Ανατολική Βαλκανική Λατινική), άλλο τόσο «ἡμέτερους Ῥωμαίους» τους θεωρεί και ο ελληνόφωνος Λέων (που γράφει γύρω στο 900 μ.Χ.) που τους θεωρεί «πάλαι Ῥωμαίους».

Όταν ο Θεοφάνης ο Ομολογητής περιγράφει το ίδιο χωρίο σχεδόν δύο αιώνες μετά τον Σιμοκάττη, γράφει ότι ο λατινόφωνος στρατιώτης μίλησε στην «πατρώα φωνή» (= προγονική γλώσσα των Ρωμαίων):

Ἑνὸς γὰρ ζώου τὸν φόρτον διαστρέψαντος, ἕτερος τὸν δεσπότην τοῦ ζώου προσφωνεῖ τὸν φόρτον ἀνορθῶσαι τῇ πατρῴᾳ φωνῇ· “τόρνα, τόρνα, φράτερ.” καὶ ὁ μὲν κύριος τῆς ἡμιόνου τὴν φωνὴν οὐκ ᾐσθάνετο, οἱ δὲ λαοὶ ἀκούσαντες καὶ τοὺς πολεμίους ἐπιστῆναι αὐτοῖς ὑπονοήσαντες εἰς φυγὴν ἐτράπησαν, “τόρνα, τόρνα” μεγίσταις φωναῖς ἀνακράζοντες. ὁ δὲ Χαγάνος μεγάλην δειλίαν περιβαλόμενος ἀκρατῶς ἔφυγεν. καὶ ἦν ἰδεῖν Ἀβάρους τε καὶ Ῥωμαίους ἀλλήλους διαδιδράσκοντας, μηδενὸς διώκοντος.

Να σημειωθεί ότι ο χαρακτηρισμός «πατρώα φωνή» για την Λατινική είναι του Θεοφάνη. Ο Σιμοκάττης απλά μιλάει για την «ἐπιχώρια γλώττα» της Θράκης.

Ὀπως ο Λέων χρησιμοποιεί τους όρους «ἡ Ῥωμαίων πάλαι Πολιτεία» (Πρόλογος,5) και «οἱ τῶν Ῥωμαϊκῶν στρατευμάτων πάλαι στρατηγοί» (18,1) έτσι χρησιμοποιεί και τον όρο «οἱ πάλαι Ῥωμαῖοι» για τους αρχαίους λατινόφωνους Ρωμαίους που είχαν ως μητρική την «Ῥωμαϊκή/Ῥωμαία» (= Λατινική) γλώσσα.

[4.25] Ἀντικένσωρας (antecessōres) δὲ ἄλλους τινὰς ἔλεγον οἱ παλαιοὶ Ῥωμαῖοι οὕς, ὡς οἶμαι, νῦν τοῖς μινσοράτωρσι (<mensūrātōres) συντάσσοντες ἰδίως οὐκ ὀνομάζουσιν.

Μετάφραση: Οι παλαιοί Ρωμαίοι ονόμαζαν antecessōres κάποιους άλλους που νομίζω ότι τώρα δεν έχουν ξεχωριστή ονομασία και συγκαταλέγονται μαζί με τους μινσουράτωρες.

[20.174] Ἀσφαλέστερον δὲ τὸ στράτευμα διαβήσεται τὰς προκειμένας ὁδούς, ἐὰν διά τινων ὀλίγων προαποστείλας ἐρευνᾷς τὰς ἔμπροσθεν τρίβους ἤγουν διὰ τῶν καλουμένων τῇ ῥωμαίᾳ γλώσσῃ μινσωρατώρων καὶ ἀντικηνσώρων.

Από τα δύο αυτά χωρία προκύπτει αβίαστα ότι για τον Λέοντα οι «παλαιοί Ῥωμαίοι» μιλούσαν την «ῥωμαία γλῶσσα» (λατινική).

[4.7] καὶ παρακλήτορες, οἱ διὰ λόγων διεγείροντες τὸν στρατὸν πρὸς τοὺς ἀγῶνας, οὓς οἱ πρὸ ἡμῶν νεώτεροι δὲ τῶν ἄλλων, τακτικοὶ Ῥωμαϊστὶ καντάτωρες ἐκάλουν.

Μετάφραση: και οι παρακλήτορες που με τους λόγους τους διεγείρουν τον στρατό για την μάχη, τους οποίους οι πιο πρόσφατοι προγενέστεροί μας τακτικοί ονόμαζαν καντάτωρες ρωμαϊστί (=λατινιστί).

Οι «πάλαι Ῥωμαίοι» του Λέοντα όχι μόνον μιλούσαν ρωμαϊστί = λατινιστί, αλλά ζούσαν στην αρχαία Ρώμη πριν αυτή αποκτήσει τα τείχη της. Έχω ήδη αναφέρει το χωρίο στο οποίο ο Λέων προτρέπει τον θεματικό στρατηγό να μην αμελήσει τα όπλα του «αν είναι αληθινός Ρωμαίος». Το πλήρες χωρίο έχει ως εξής:

[20.40] Ἀλλὰ μετὰ Θεὸν καὶ ἐν τοῖς ὅπλοις ἔχε τὴν πεποίθησιν, καὶ μὴ τοῦτων ἀμέλει διὰ τὴν ἄλλην φρουράν, εἴγε Ῥωμαῖος ὑπάρχεις ἀληθής. Πρώτη γὰρ σωτηρία καὶ τελευταία τῷ ἀληθινῷ στρατιώτῃ ἡ τῶν ὅπλων ἐστὶν ἐπιμέλεια καὶ μεταχείρισις, τὰ δὲ ἄλλα καὶ τοῖς χυδαίοις τῶν ὄχλων ἐπινοείται πολλάκις. Καὶ γὰρ καὶ τοῖς πάλαι Ῥωμαίοις κατ΄ἀρχὰς ἀντὶ τειχῶν τῇ Ῥώμῃ φόσσαν καὶ τὰ ὅπλα χρηματίζειν λέγεται. Καὶ Λακεδαιμονίῳ ποτὲ στρατιώτῃ ἐρωτώμενῳ: «ποῦ οἱ τῆς γῆς ὑμῶν ὅροι;» λέγεται εἰπεῖν «ὧδε» δείξαν τὸ ἐν τῇ χερὶ κατεχόμενον δόρυ.

Μετάφραση: [Στρατηγέ] μετά τον Θεό να βασίζεσαι στα όπλα σου, τα οποία δεν πρέπει ν΄αμελήσεις βασιζόμενος μόνο στην θεοφύλαξη (ἄλλην φρουράν), αν είσαι αληθινός Ρωμαίος. Γιατί η πρώτη και τελευταία σωτηρία για τον αληθινό στρατιώτη είναι η επιμέλεια και συντήρηση των όπλων, κι ας νομίζουν ένα σωρό άλλα πράγματα οι χυδαίοι (= κοινοί) των όχλων. Λέγεται δε ότι οι «πάλαι Ῥωμαῖοι» στην αρχή προστάτευαν την Ρώμη όχι με τείχη, αλλά με μια τάφρο (φόσσα) και τα όπλα τους. Και όταν ρωτήθηκε ένας Λακεδαιμόνιος στρατιώτης «που είναι τα όρια της γης σας;» λέγεται ότι απάντησε «εδώ» δείχνοντας το δόρυ που κρατούσε στο χέρι του.

Μερικές φορές ο Λέων δεν χρησιμοποιεί ούτε τον προσδιορισμό «πάλαι» όταν αναφέρεται στους λατινόφωνους Ρωμαίους της αρχαίας Ρώμης. Συμβουλεύει τους στρατηγούς του να μιμηθούν τον Σκιπίωνα τον Αφρικανό (Scipio Africanus) που σκληραγώγησε και εκπαίδευσε υπέρμετρα τους στρατιώτες του και αργότερα άδεραξε τους καρπούς του κόπου του γράφοντας:

[20.564] Ἦν ποτε καιρὸς ὅτε Σκιπίων Ῥωμαίων ᾑρέθη ἀπὸ ψήφου κοινῆς στρατηγὸς καὶ ἡλικίας ἦν ἐτῶν τῶν ὀκτωκαίδεκα στρατηγικῶν ἀπαρχόμενος ἔργων. Παρευθὺ δὲ τῆς ἀρχῆς ἐκέλευσεν ἀποπέμπεσθαι ἐκ τοῦ στρατοῦ κραββάτους καὶ τὰς τράπεζας καὶ διάφορα ἐκπώματα καὶ τὰ ἄλλα σκεύη πάντα, πλὴν χύτρας χαλκῆς καὶ σουβλίου σιδηροῦ καὶ ποτηρίου, […] Καὶ οὕτως τὸν ὅλον χρόνον τῆς αὐτοῦ στρατηγίας διανύσας, περιβόητος ἐν ταῖς στρατηγίαις καὶ ταῖς νίκαις ἐγένετο. […] Τοῦτον οὖν ἐὰν μιμήσῃ, ὦ στρατηγέ, καὶ αὐτὸς τῆς ὁμοίας δόξης ἐκείνῳ καὶ τῶν νικητικῶν ἐπιτεύξῃ τροπαίων.

Μετάφραση: Κάποτε ο Σκιπίων εκλέχτηκε στρατηγός παμψηφεί από τους Ρωμαίους και ήταν μόλις 18 ετών όταν ξεκίνησε το στρατηγικό του έργο.

[…]

Κατ΄αυτόν τον τρόπο διάνυσε όλο το διάστημα της στρατηγίας του και έγινε περιβόητος για την στρατηγική του ικανότητα και τις νίκες του. Αν μιμηθείς αυτόν, ω στρατηγέ, θα αποκτήσεις και εσύ παρόμοια δόξα και τα ίδια νικητικά τρόπαια με αυτόν.

Όταν γεννήθηκε ο Σκιπίων το τυπικό όπλο του Ρωμαίου λεγεωνάριου ήταν πια ο gladius Hispāniēnsis (= το Ισπανικό ξίφος). Το κρέμασμα του κολεού (= η θήκη του ξίφους) σε διαγωνίως φορεμένο τελαμώνα που στηρίζεται στον ώμο είναι για τον Λέοντα «κατὰ τὴν Ῥωμαϊκὴν τάξιν» (ξιφοφορία κατά τον ρωμαϊκό τρόπο):

Κεφάλαιο 6: Περὶ ὁπλίσεως καβαλλαρίων καὶ πεζῶν

[6.2] Ἕχειν δὲ αὐτοὺς δεῖν τὸν καθένα ἄνδρα ὅπλισιν τοιαύτην: […] ἔχειν δὲ καὶ σπαθία ἀποκρεμάμενα τῶν ὤμων αὐτῶν κατὰ τὴν Ῥωμαϊκὴν τάξιν, καὶ ἕτερα παραμήρια ἤτοι μαχαίρας διεζωσμένους.

Στις παραπάνω εικόνες βλέπετε τον gladius κρεμασμένο από τον ώμο με διαγωνίως φορεμένο τελαμώνα. Όσο για το «παραμήριον» ή «μάχαιρα» που αναφέρεται στην τελευταία γραμμή του χωρίου, αυτό -όπως μου διευκρίνισε ο Simplizissimus στα σχόλια- είναι το μακρό και ελαφρώς κεκαμμένο ξίφος, όπως αυτό που κρατάει ο Άγιος Μερκούριος παρακάτω.

Ωστόσο, ο Λέων πάει ακόμα πιο πίσω στην ρωμαϊκή ιστορία, όταν στα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα οι Ρωμαίοι δεν είχαν τον gladius Hispaniensis και λεγεώνες διηρημένες σε manipulī, αλλά ακόμα πολεμούσαν με δόρατα και κατά φάλαγγες, μιμούμενοι τους Έλληνες.

Γράφει ο Λέων γι΄αυτή την πρώιμη ρωμαϊκή περίοδο:

Κεφάλαιο 5: Περὶ ὅπλων

[5.2] ἦσαν δὲ ποτε Ῥωμαίοις καὶ Μακεδόσι κοντάρια, ἄχρι πηχῶν δεκαὲξ ἅπερ ἡ νῦν χρεία οὐ καλεὶ, […]  μετὰ θηκαρίων αὐτῶν δερματίνων καὶ βασταγίων, παραμήρια, μαχαίρας μεγάλας μονόστομους.

Μετάφραση: κάποτε οι Ρωμαίοι και οι Μακεδόνες είχαν «κοντάρια» που έφταναν σε μήκος μέχρι και τους δεκαέξι πήχεις, αλλά αυτά δεν χρειάζονται τώρα.

Παρέθεσα και τον όρο βαστάγιον (πάντοτε ο ιμάντας για το κρέμασμα των θηκών) που απαντά λίγες γραμμές παρακάτω, γιατί έχει την ίδια ακριβώς ετυμολογική σημασία με τον ομηρικό όρο τελαμών που ανέφερα λίγο παραπάνω (βαστάζω = τλάω , αυτός που «βαστάει γερά» είναι τλήμων).

Επομένως, η διαχρονική οντότητα «Ῥωμαῖοι» των Τακτικών έχει μια ιστορία 1200 ετών! Όταν γράφει ο Λέων γύρω στο 900 μ.Χ. «οἱ Ῥωμαῖοι» πολεμούν εναντίον των Αράβων και των Βουλγάρων. Για πολλούς αιώνες (~ 113-627 μ.Χ.) «οἱ Ῥωμαίοι» και «οἱ ἀρχαίοι βασιλεῖς» πολέμησαν το «πάλαι Περσικόν ἔθνος», ενώ «οἱ Ῥωμαίοι», στα τέλη του του 3ου π.Χ. αιώνα, εξέλεξαν παμψηφεί τον Σκιπίωνα στρατηγό και, τέλος, «οἱ Ῥωμαίοι» των τελών του 4ου π.Χ. αιώνα πολεμούσαν ακόμα με δόρατα.

Οι «πάλαι Ῥωμαῖοι» ζούσαν στην Ῥώμη και μιλούσαν «Ῥωμαϊστί», δηλαδή την «Ῥωμαία γλῶσσα», οι πιο πρόσφατοι προγενέστεροι Ρωμαίοι, όπως αυτοί που ο Λέων αναφέρει ότι αντεπιτέθηκαν στους υπερδουνάβιους Σλάβους στα τέλη του 6ου μ.Χ. αιώνα, είχαν πια για πρωτεύουσα την Νέα Ρώμη και μιλούσαν ακόμα Ῥωμαϊστί (το παρερμηνευθέν «τόρνα τόρνα» που αναφέρει ο Σιμοκάττης στην ρωμαϊκή εκστρατεία του Κομεντίολου κατά των βαρβάρων Αβάρων στην Θράκη) και, τέλος, οι «νῦν Ῥωμαῖοι» θεματικοί στρατηγοί στους οποίους απευθύνεται ο Λέων έχουν πάντοτε για πρωτεύουσα την Νέα Ρώμη και η γλώσσα τους είναι πια η Ελληνική (στον πρόλογο ο Λέων εξηγεί ότι οι ελληνικοί όροι των παλαιών τακτικών κειμένων απλώς αποσαφηνίστηκαν, ενώ οι ρωμαϊκοί αντίστοιχοί τους διερμηνεύτηκαν = μεταφράστηκαν):

[Πρόλογος,6] Ὅθεν ταύτας παλαιὰς τῆς τακτικῆς πολλάκις Ἑλληνικὰς μὲν ἐσαφηνίσαμεν λέξεις, Ῥωμαϊκὰς δὲ διερμηνεύσαμεν, […] ἕνεκεν τῆς σαφοῦς καταλήψεως […]

Ο γιος του Λέοντος του Σοφού Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος, ο οποίος διαδέχθηκε τον πατέρα του στον ρωμαϊκό θρόνο μετά την σύντομη βασιλεία του θείου του Αλεξάνδρου, έχει την ίδια ακριβώς άποψη για την διαχρονική οντότητα «οἱ Ῥωμαῖοι», όπως φαίνεται ξεκάθαρα στον πρόλογο του «Περὶ τῶν Θεμάτων».

Ὅτε οἱ βασιλεῖς μετὰ τοῦ λαοῦ ἐπεστράτευον […] ὡς ὁ Καῖσαρ Ἱούλιος, ὡς ὁ σεβαστός Αὔγουστος, ὡς ὁ Τραἱανὸς ἐκεῖνος ὁ περιβόητος, ὡς ὁ μέγας ἐν βασιλεῦσι Κωνσταντῖνος καὶ Θεοδόσιος καὶ οἱ μετ΄ἐκείνους τὸν χριστιανισμὸν καὶ τὴν θεοσέβειαν ἀσπασάμενοι. […] Καὶ εἰς τοῦτο κατέληξαν ἡ τῶν Ῥωμαίων ἀρχὴ μέχρι τῆς σήμερον. Νυνὶ δὲ στενωθείσης κατὰ τε τὰς ἀνατολὰς καὶ δυσμὰς τῆς Ῥωμαϊκῆς βασιλείας καὶ ἀκρωτηριασθείσης ὰπὸ τῆς ἀρχῆς τοῦ Ἡρακλείου τοῦ Λίβυος, οἱ ἀπ΄ἐκείνου κρατήσαντες […] καὶ ἑλληνίζοντες καὶ τὴν πάτριον καὶ Ῥωμαϊκὴν γλῶτταν ἀποβαλόντες. Λογγίνους γὰρ ἔλεγον τους χιλιάρχους, καὶ κεντουρίωνας τοὺς ἑκατοντάρχους, καὶ κόμητας τοὺς νῦν στρατηγούς. Αὐτὸ γὰρ τὸ ὄνομα τοῦ θέματος Ἑλληνικόν ἐστι καὶ οὐ Ῥωμαϊκόν, ἀπὸ τῆς θέσεως ὀνομαζόμενον.

Μετάφραση: Κάποτε οι βασιλεῖς επεστράτευαν μαζί με τον λαό […] όπως ο Ιούλιος Καίσαρας, όπως ο σεβαστός Αύγουστος, όπως εκείνος ο περιβόητος Τραϊανός, όπως ο μέγιστος των βασιλέων Κωνσταντίνος και ο Θεοδόσιος, και όπως αυτοί που τους διαδέχθηκαν ασπαζόμενοι τον Χριστιανισμό και την θεοσέβεια […] και οι οποίοι έφεραν την Αρχή των Ρωμαίων στην σημερινή της κατάσταση. Τώρα πια η Βασιλεία των Ρωμαίων έχει στενωθεί και ακρωτηριασθεί σε ανατολή και δύση ξεκινώντας από τα χρόνια του Ηρακλείου «τοῦ Λίβυος» (Αρμένιος ήταν που πριν γίνει αυτοκράτορας διαδέχθηκε τον συνώνυμο πατέρα του ως Έξαρχος Αφρικής στην Καρχηδόνα και αυτό μπέρδεψε τον Πορφ. και τον χαρακτήρισε «Λίβυο»). Οι δε διάδοχοι του Ηρακλείου ελλήνισαν και απέβαλαν την πάτριο Ρωμαϊκή γλώσσα. Γιατί κάποτε έλεγαν λογγίνους του χιλίαρχους και κεντουρίωνες τους εκατόνταρχους και κόμητες τους νυν στρατηγούς. Γι΄αυτόν τον λόγο (η εγκατάλειψη της πάτριας ρωμαϊκής γλώσσας) ο όρος «Θέμα» είναι Ελληνικός και όχι Ρωμαϊκός, προερχόμενο από την [ελληνική] λέξη «θέσις».

Μεταξύ των «πάλαι Ῥωμαίων» και «νῦν Ῥωμαίων» δεν υπάρχει καμία ασυνέχεια. Η λίστα των «ὅτε βασιλέων» ξεκινάει από τον Ιούλιο Καίσαρα και φτάνει «νωλεμέως» (αδιάκοπα, ακατάπαυστα) στους διαδόχους του Ηρακλείου μολονότι οι διάδοχοι του Κωνσταντίνου και του Θεοδοσίου «ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό και την θεοσέβεια», μολονότι έγινε η translatio Urbis από την Παλαιά Ρώμη στην Νέα Ρώμη (την αρρυτίδωτο και μήποτε γηρώσα) και μολονότι οι «ἑλληνίζοντες» διάδοχοι του Ηρακλείου «τὴν πάτριον καὶ Ῥωμαϊκὴν γλῶτταν ἀποβάλοντες».

Οι «ὅτε βασιλεῖς» του Πορφυρογέννητου, οι «ἀρχαῖοι βασιλεῖς» του Λέοντος που πολέμησαν το «πάλαι Περσικόν ἔθνος που κάποτε παρενοχλούσε τους Ρωμαίους, όπως τώρα οι Σαρακηνοί» και οι «ἀνέκαθεν βασιλεῖς» της Κομνηνής που επιτέλεσαν την translatio Urbis και -υποτίθεται- ότι έφεραν από την Παλαιά Ρώμη τον λίθο της πορφύρας που επενδύει την αίθουσα Πορφύρα στην οποία γεννιούνταν τα «βυζαντινά» πορφυρογέννητα πριγκηπόπουλα, στα μάτια των «βυζαντινών» δεν εμφανίζουν καμία ασυνέχεια διαδοχής. Γι΄αυτό ο Πορφυρογέννητος περιγράφει το «βυζαντινό» κράτος ως την «στενωθεῖσα καὶ ἀκρωτηριασθεῖσα Ἀρχή τῶν Ῥωμαίων» και γι΄αυτό η Κομνηνή θεωρεί ότι «οἱ ὅτε ὅροι τῆς Ῥωμαίων ἡγεμονίας» κατά την περίοδο της «πρότερης εὐδαιμονίας» είναι αυτοί που διαμόρφωσε «ὁ Τραϊανὸς ἐκεῖνος ὁ περιβόητος» (στο χωρίο του Πορφ.) από τις Στήλες του Ηρακλέους (Γιβραλτάρ) στην δύση μέχρι τα δυτικά σύνορα της Ινδίας στην ανατολή (υπερβάλλει βέβαια, γιατί τα ανατολικότερα ρωμαϊκά σύνορα ήταν αυτά του Τραϊανού μέχρι τον μυχό του Περσικού κόλπου) και, για να παινέψει τον πατέρα της, γράφει πως ο Αλέξιος ήταν τόσο ικανός -ως Βασιλεύς Ῥωμαίων- που «αν δεν του τύχαιναν τόσοι πολλοί και επάλληλοι εχθροί ταυτόχρονα» θα είχε αποκαταστήσει τα παλαιά αυτά σύνορα και την «πρότερη ευδαιμονία.»

[Αλεξιάδα, 1.13.4] Μεταπεπτωκότων γὰρ τῶν σκήπτρων ἐκεῖθεν ἐνθάδε εἰς τὴν ἡμεδαπήν τε καὶ ἡμετέραν βασιλίδα πόλιν καὶ δὴ καὶ τῆς συγκλήτου καὶ ἅμα πάσης τῆς τάξεως μεταπέπτωκε καὶ ἡ τῶν θρόνων ἀρχιερατικὴ τάξις. Καὶ δεδώκασιν ΟΙ ΑΝΕΚΑΘΕΝ ΒΑΣΙΛΕΙΣ τὰ πρεσβεῖα τῷ θρόνῳ Κωνσταντινουπόλεως,

[Αλεξιάδα, 7.2.3-4] Ἡ δὲ πορφύρα οἴκημά τί ἐστι κατὰ τὰ ἀνάκτορα […] οὐ τῶν τυχόντων οὐδὲ τῶν ἄλλων ὁπόσοι εὐποριστότεροι τῶν τιμιωτέρων λίθων εἰσίν, ἀλλ’ ἐξ ὧν ἀπὸ Ῥώμης ΟΙ ΑΝΕΚΑΘΕΝ ΒΑΣΙΛΕΙΣ ἐπεσύροντο. Ἔστι δὲ οὗτος ὁ λίθος τὸ ὅλον εἰπεῖν πορφυροῦς δι’ ὅλου καὶ οἷον στίγματά τινα ψαμμοειδῆ λευκὰ αὐτῷ περιτρέχουσιν. Ἐκ τουτωνὶ τῶν λίθων, οἶμαι, πορφύραν τὸ οἴκημα ΟΙ ΑΝΕΚΑΘΕΝ ὠνόμασαν.

[Αλεξιάδα, 6.11.3] Ἦν μὲν γὰρ ὅτε οἱ ὅροι τῆς τῶν Ῥωμαίων ἡγεμονίας αἱ ἀμφότεραι στῆλαι ἦσαν ἀνατολὴν καὶ δύσιν περιορίζουσαι, ἐξ ἑσπέρας μὲν αἱ τοῦ Ἡρακλέους ὀνομαζόμεναι, ἐξ ἕω δὲ αἱ ἀγχοῦ που ἱστάμεναι τοῦ Ἰνδικοῦ πέρατος αἱ τοῦ Διονύσου. Κατὰ γὰρ πλάτος οὐκ ἔστιν εἰπεῖν ὅσον ἦν τῆς τῶν Ῥωμαίων βασιλείας τὸ κράτος Αἴγυπτος καὶ Μερόη καὶ Τρωγλοδυτικὴ πᾶσα καὶ τὰ ἐγγύθεν τῆς διακεκαυμένης καὶ τὰ ἐξ ἑτέρου μέρους ἡ περιθρύλλητος Θούλη καὶ ὅσα ἔθνη βόσκει τὸ κλίμα τὸ Βόρειον, οἷς κατὰ κορυφὴν ὁ Βόρειος ἵσταται πόλος. Ἀλλ’ ἐπ’ ἐκείνῳ γε τοῦ καιροῦ ἐκ μὲν ἀνατολῆς ὁ γείτων Βόσπορος ὅριον τῶν Ῥωμαϊκῶν σκήπτρων, ἐκ δὲ τῆς ἑσπέρας ἡ Ἀδριανοῦ καθίστατο πόλις. Ἀλλ’ ὅ γε βασιλεὺς Ἀλέξιος ἀμφοτέραις ὥσπερ παίων χερσὶ τοὺς ἑκατέρωθεν ἐπιτιθεμένους βαρβάρους καὶ καθάπερ ἀπὸ κέντρου τῆς Βυζαντίδος περιορχούμενος ηὐρύνετο τὸν κύκλον τῆς βασιλείας καὶ ἐκ μὲν ἑσπέρας τὸν Ἀδρίαντος πόντον ἔθετο ὅριον, ἐκ δὲ τῆς ἀνατολῆς Εὐφράτην καὶ Τίγρητα. Καὶ ἂν εἰς τὴν προτέραν εὐδαιμονίαν τὴν βασιλείαν ἀνενεώσατο, εἰ μή γε οἱ ἐπάλληλοι ἀγῶνες καὶ οἱ πυκνοὶ πόνοι καὶ κίνδυνοι (ἦν γὰρ καὶ ἀμφότερα ὁ αὐτοκράτωρ μεγαλοκίνδυνός τε καὶ πυκνοκίνδυνος) τοῦτον ἀπέστησαν τοῦ ὁρμήματος.

—Τέλος Ανάρτησης—

(Παρακάτω υπάρχουν κάτι επαναλήψεις χωρίων που δεν μπορώ να τις σβήσω γιατί δεν φαίνονται στην επεξεργασία της ανάρτησης)

[Πόλεμοι, [2.29.25] σκόπελοι γὰρ ὑπερφυεῖς ̓ ἑκάτερα τῆς χώρας ὄντες στενωποὺς ἐπὶ μακρότατον ἐνταῦθα ποιοῦνται: κλεισούρας ἑλληνίζοντες τὰς τοιαύτας ὁδοὺς Ῥωμαῖοι καλοῦσιν.

[2.29.25] σκόπελοι γὰρ ὑπερφυεῖς ̓ ἑκάτερα τῆς χώρας ὄντες στενωποὺς ἐπὶ μακρότατον ἐνταῦθα ποιοῦνται: κλεισούρας ἑλληνίζοντες τὰς τοιαύτας ὁδοὺς Ῥωμαῖοι καλοῦσιν.

[2.29.25] σκόπελοι γὰρ ὑπερφυεῖς ̓ ἑκάτερα τῆς χώρας ὄντες στενωποὺς ἐπὶ μακρότατον ἐνταῦθα ποιοῦνται: κλεισούρας ἑλληνίζοντες τὰς τοιαύτας ὁδοὺς Ῥωμαῖοι καλοῦσγγ

[2.29.25] σκόπελοι γὰρ ὑπερφυεῖς ̓ ἑκάτερα τῆς χώρας ὄντες στενωποὺς ἐπὶ μακρότατον ἐνταῦθα ποιοῦνται: κλεισούρας ἑλληνίζοντες τὰς τοιαύτας ὁδοὺς