Οι παρεξηγημένοι «Βυζαντινοί» #2

(συνέχεια από το μέρος #1)

Όσον αφορά την υποτιμητική χρήση του όρου Graecus από τους δυτικούς και τους γερμανούς (Βανδάλους, Γότθους κλπ) για τους Ανατολικούς Ρωμαίους έχουμε:

[Προκόπιος, πόλεμοι, 4.27.38]

And Gontharis, after conferring with Pasiphilus,consented, indeed, to equip his whole army, but purposed to place a guard in Carthage, and in person to lead the army against the enemy. Each day, therefore, he was destroying many men toward whom he felt any suspicion, even though groundless. And he gave orders to Pasiphilus, whom he was intending to appoint in charge of the garrison of Carthage,to kill all the Greeks without any consideration.

Τῷ δὲ Πασιφίλῳ ἐπέστελλεν, ὃν δὴ καταστήσεσθαι ἐπὶ Καρχηδόνος φυλακῇ ἔμελλε, τοὺς Γραικοὺς ἅπαντας οὐδὲν ὑπολογισαμένῳ κτεῖναι.

Να σημειωθεί ότι ο Προκόπιος χρησιμοποιεί τον όρο «Γραικοί» μόνον όταν μεταφέρει τα λόγια δυτικών και γερμανών (ητική αντίληψη). Στην γενική του διήγηση χρησιμοποιεί τον όρο «Ρωμαίοι» λ.χ.:

[4.27.8] καὶ ὃς αὐτοὺς ἀσμένως τῇ πόλει ἐδέξατο. ἦσαν δὲ Ῥωμαῖοι μὲν πεντακόσιοι, Οὖννοι δὲ ὀγδοήκοντα μάλιστα, οἱ δὲ λοιποὶ Βανδίλοι ἅπαντες.

[4.27.12-14] ὁ μὲν γὰρ στρατιὰν ἀξιολογωτάτην καὶ χρήματα μεγάλα παρὰ βασιλέως λαβὼν ἐνταῦθα ἧκεν, ἄρχοντας μὲν ἔχων τούς οἱ ἑπομένους καὶ ξυμβούλους πολλούς, στόλον δὲ νηῶν οἷον οὔπω ἡμεῖς ἀκοῇ ἴσμεν, ἵππον τε πολλὴν καὶ ὅπλα καὶ τὰ ἄλλα ἁπλῶς εἰπεῖν ἅπαντα ἐπαξίως οἱ παρεσκευασμένα τῆς Ῥωμαίων ἀρχῆς. οὕτω τε πόνῳ πολλῷ ἀνεσώσατο Λιβύην Ῥωμαίοις. ἅπερ ἅπαντα οὕτως ἀπόλωλεν ὥστε, εἰ μηδὲ ἀρχὴν ἐγεγόνει, ἔν γε τῷ παρόντι ἐν ἴσῳ εἶναι: πλήν γε δὴ ὅτι ἀποκέκριται Ῥωμαίοις τανῦν ἐκ τῆς Βελισαρίου νίκης τοῖς τε σώμασι καὶ τοῖς χρήμασιν ἐζημιῶσθαι, καὶ πρός γε τὸ μηδὲ φυλάξαι τἀγαθὰ δυνατοῖς γεγονέναι.

[4.27.17] πολλὰ γοῦν σοι ἔργα ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας θαυμαστὰ πέπρακται. Ἀκάκιον γάρ, νέος ὢν ἔτι, τὸν Ἀρμενίων ἄρχοντα, καὶ Σίτταν τὸν Ῥωμαίων στρατηγὸν ἔκτεινας, καὶ ἀπ̓ αὐτοῦ Χοσρόῃ βασιλεῖ γνώριμος γεγονὼς ξὺν αὐτῷ ἐπὶ Ῥωμαίους ἐστράτευσας.

Αλλά ας συνεχίσουμε με το ητικό και υποτιμητικό «Γραικός» των δυτικών και των Γότθων και Βανδάλων:

[5.18.39-40] Οὐίττιγις δέ, Ῥωμαίων ἔτι ἐν θορύβῳ πολλῷ καθεστώτων, ἐς πύλην Σαλαρίαν τῶν τινα ἀρχόντων, Οὔακιν ὄνομα, ἔπεμψεν, οὐκ ἀφανῆ ἄνδρα.ὃς ἐνταῦθα ἐλθὼν καὶ Ῥωμαίους τῆς ἐς Γότθους ἀπιστίας κακίσας τὴν προδοσίαν ὠνείδιζεν ἣν αὐτοὺς ἐπί τε τῇ πατρίδι πεποιῆσθαι καὶ σφίσιν αὐτοῖς ἔλεγεν, οἳ τῆς Γότθων δυνάμεως Γραικοὺς τοὺς σφίσιν οὐχ οἵους τε ἀμύνειν ὄντας ἠλλάξαντο, ἐξ ὧν τὰ πρότερα οὐδένα ἐς Ἰταλίαν ἥκοντα εἶδον, ὅτι μὴ τραγῳδούς τε καὶ μίμους καὶ ναύτας λωποδύτας.

But Vittigis, while the Romans were still in great confusion, sent to the Salarian Gate one of his commanders, Vacis by name, a man of no mean station. And when he had arrived there, he began to reproach the Romans for their faithlessness to the Goths and upbraided the latter for the treason which he said they had committed against both their fatherland and themselves, for they had exchanged the power of the Goths for Greeks who were not able to defend them, although they had never before seen any of their kind come to Italy except actors of tragedy and mimes and thieving sailors.

[5.29.11] (μεταφέρει λόγια του Gelimer προς τους Βάνδαλους) εὔδηλόν τε ὡς, ἢν μετὰ τούτων ὑμεῖς τῶν λογισμῶν τήνδε τὴν ξυμβολὴν διενέγκητε, ῥᾷστα μὲν τοὺς ἐναντίους νικήσετε, ὀλίγους τε ὄντας καὶ Γραικούς, κολάσετε δὲ αὐτοὺς αὐτίκα δὴ μάλα τῆς τε ἀδικίας καὶ ὕβρεως ἧς ἐς ἡμᾶς ἦρξαν.

[7.9.11-12] (αποδίδει γράμμα του οστρογότθου Totila προς την δυτικορωμαϊκή σύγκλητο) καίτοι οὐκ ἔστι τούτων οὐδέτερον. οὐ γὰρ ἐπὶ φαύλοις τισὶν οὐδὲ εἰς τοὺς ὑμετέρους τὰς χάριτας αὐτούς, κατὰ δὴ τὸν παλαιὸν χρόνον, ἐπιδεδεῖχθαι ξυνέβη, ἀλλ̓ ἐν τοῖς ἀναγκαιοτάτοις ἔς γε ὑμᾶς αὐτοὺς ἔναγχός τε καὶ ἐξ ὑπογυίου, ὦ φίλοι Ῥωμαῖοι. ἀλλὰ τὴν Γραικῶν ἐς τὸ ὑπήκοον ἀρετὴν ἢ ἀκοῇ λαβόντες ἢ πείρᾳ μαθόντες οὕτω δὴ προήσεσθαι αὐτοῖς τὰ Γότθων τε καὶ Ἰταλιωτῶν πράγματα ἔγνωτε;

[7.21.4] Τῇ δὲ ὑστεραίᾳ Γότθους ἅπαντας ξυγκαλέσας ὁ Τουτίλας ἔλεξε τοιάδε: … λέγω δὲ ὅτι πρώην μὲν ἐς μυριάδας εἴκοσι μαχιμωτάτων ξυνιόντες στρατιωτῶν πλούτῳ τε ὑπερφυεῖ χρώμενοι καὶ ἵππων τε καὶ ὅπλων περιουσίαν τινά, ὡς ἔνι μάλιστα, ἐνδεικνύμενοι, καὶ γερόντων ξυνετωτάτων πολὺν ὅμιλον, ὅπερ τοῖς ἐς ἀγῶνας καθισταμένοις ξυμφορώτατον εἶναι δοκεῖ, πρὸς ἀνδρῶν ἑπτακισχιλίων Γραικῶν ἡσσηθέντες, τήν τε ἀρχὴν καὶ τὰ ἄλλα ξύμπαντα λόγῳ οὐδενὶ ἀφῃρήμεθα.

[7.21.12-14] Τοσαῦτα ὁ Τουτίλας ἐς τοὺς Γότθους εἰπὼν καὶ τοὺς ἐκ τῆς Ῥωμαίων βουλῆς ξυγκαλέσας πολλὰ ὠνείδισέ τε καὶ ἐκάκισεν, οἳ δὴ πολλὰ  πρός τε Θευδερίχου καὶ Ἀταλαρίχου ἀγαθὰ πεπονθότες, ἐπί τε τῆς ἀρχῆς ἁπάσης αὐτοὶ ἐς ἀεὶ καταστάντες καὶ τήν τε πολιτείαν διοικησάμενοι, πλούτου τε περιβεβλημένοι μέγα τι χρῆμα, εἶτα ἐς Γότθους τοὺς εὐεργέτας πολλῇ ἀγνωμοσύνῃ ἐχόμενοι, ἐς ἀπόστασίν τε οὐ δέον ἐπὶ τῷ σφετέρῳ πονηρῷ ἴδοιεν καὶ τοὺς Γραικοὺς ἐπὶ τῇ πατρίδι ἐπαγάγοιντο, προδόται σφῶν αὐτῶν ἐκ τοῦ αἰφνιδίου γεγενημένοι. καὶ ἀνεπυνθάνετο μὲν εἴ τι πρὸς Γότθων πάθοιεν αὐτοὶ κακὸν πώποτε. λέγειν δὲ ἠνάγκαζεν, εἴ τι ἀγαθὸν σφίσι πρὸς Ἰουστινιανοῦ βασιλέως ξυμβαίνοι, καταλέγων ἐφεξῆς ἅπαντα, ὅτι δὴ τὰς μὲν ἀρχὰς ἀφῄρηντο σχεδόν τι ἁπάσας, πρὸς δὲ τῶν καλουμένων λογοθετῶν αἰκιζόμενοι λογισμοὺς ἐκτίνειν τῶν σφίσιν ἐς Γότθους πεπολιτευμένων ἀναγκασθεῖεν καὶ τῷ πολέμῳ κεκακωμένοι φόρους τοὺς δημοσίους οὐδέν τι ἐνδεέστερον ἢ ἐν τῇ εἰρήνῃ τοῖς Γραικοῖς φέροιεν: ἄλλα τε πολλὰ ἐνετίθει τῷ λόγῳ, ὅσα δεσπότην δυσμενῆ τοὺς δεδουλωμένους ὀνειδίζειν εἰκός.

[8.23.25] (καὶ οἱ Γότθων δὲ ἄρχοντες τοιάνδε τὴν παράκλησιν ἐποιήσαντο) … δείξατε τοίνυν αὐτοῖς ὅτι τάχιστα ὡς Γραικοί τέ εἰσι καὶ ἄνανδροι φύσει καὶ ἡσσημένοι θρασύνονται, μηδὲ συγχωρήσητε τὴν διάπειραν αὐτοῖς πρόσω ἰέναι.

Τελειώσαμε δηλαδή από εκεί που αρχίσαμε. Βλέπουμε εδώ τους Γότθους να θεωρούν τους ανατολικούς Ρωμαίους «Γραικούς και φύσει άνανδρους», ενώ τελειώσα το πρώτο μέρος με την αναφορά του Προκοπίου σε λατινόφωνους αξιωματικούς της Ανατολικής αυτοκρατορίας οι οποίοι αποκαλούσαν υποτιμητικά τους στρατιώτες από την Ελλάδα «Γραικούς» υπονοώντας ότι ήταν άνανδροι. Εδώ έχουμε ένα τυπικό παράδειγμα όπου η «ητική» αντίληψη επηρεάζει την «ημική». Οι λατινόφωνοι Ρωμαίοι της Ανατολής θεωρούσαν προσβλητικό το ότι τους αποκαλούσαν οι δυτικοί και οι γερμανοί «άνανδρους Γραικούς» και έβγαζαν τα απωθημένα τους στους (ελληνόφωνους) Ρωμαίους στρατιώτες από την Ελλάδα (Graecia).

Από τα παραδείγματα επίσης καταλαβαίνουμε ότι για τους γερμανικούς λαούς οι «γνήσιοι Ρωμαίοι» ήταν οι δυτικοί λατινόφωνοι, ενώ οι ανατολικοί Ρωμαίοι ήταν «Γραικοί». Αυτό θα μας ξαναπασχολήσει όταν θα εξετάσουμε την ητική αντίληψη των Σλάβων για τους «Βυζαντινούς».

2) Έλληνες και Χριστιανοί

Σαν να μην έφτανε η δυτική υποτιμητική συσχέτιση «Γραικός» = «άνανδρος» που στιγμάτιζε τους ελληνόφωνους της Ανατολής, ένα άλλο βαρύτερο στίγμα έκανε την «ελληνική» ταυτότητα κοινωνικά ανεπιθύμητη. Οι πρώτοι χριστιανοί έμαθαν να αυτοπροσδιορίζονται αντιθετικά ως προς το ελληνιστικό πολιτισμικό στρώμα μέσα στο οποίο ζούσαν. Με άλλα λόγια, ο όρος «Ἕλλην» από νωρίς απέκτησε την θρησκευτική σημασία του «μη Χριστιανού». Όσο περισσότερο κέρδιζε έδαφος κοινωνικά ο Χριστιανισμός (και κυβερνητική υποστήριξη) τόσο περισσότερο στιγματιζόταν ο όρος «Ἕλλην». Θυμίζω ότι ο 4ος αιώνας τελειώνει με τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο να απαγορεύει  «δια πυρός και σιδήρου» την «Ελληνική» θρησκεία (όλες τις μορφές πολυθεϊσμού και ειδωλολατρείας) και να ακυρώνει τους Ολυμπιακούς αγώνες, ενώ ο 5ος αιώνας ξεκινά με το λυντσάρισμα της Υπατίας και λοιπών «Ελλήνων» της Αλεξάνδρειας (συνιστώ την ταινία Agora [2009] με τη Rachel Weisz για το θέμα) από τον φανατισμένο χριστιανικό όχλο που παρακινήθηκε από τον «σκληροπυρηνικό» Κύριλλο. Ο μαθητής της Υπατίας Συνέσιος είναι από εκείνους τους «Ἕλληνες» που προσαρμόστηκαν στην νέα «χριστιανοκρατική» πραγματικότητα. Από τη μια συγγράφει ποιήματα στην Κυρηναϊκή δωρική διάλεκτο όπου αναφέρει ότι κατάγεται από τους Ηρακλείδες βασιλείς της Σπάρτης και από την άλλη χειροτονείται αρχιεπίσκοπος Πτολεμαΐδος. Επισκέφθηκε την Αθήνα όπου συγχύστηκε από την παρακμή της ως πνευματικό κέντρο, ενώ στην Κωνσταντινούπολη εκφώνησε έναν σημαντικό λόγο μπροστά στον αυτοκράτορα Αρκάδιο από τον οποίο ζητά επειγόντως την «απογοτθοποίηση» του Ρωμαϊκού στρατού. Θυμίζω ότι στη μάχη του ποταμού Frigidus το 394 μ.Χ. η πλειοψηφία των στρατιωτών και αξιωματικών (Arbogast, Stilicho, Alaric I, Gainas κλπ.) που συγκρούστηκαν ήταν γερμανοί foederati. Ο Συνέσιος έκρινε ότι η απομάκρυνση των «κοκκινοτρίχηδων σισυροφόρων βαρβάρων» από τον στρατό [14,15 εδώ] και ο σχηματισμός ενός στρατού πολιτών που πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι η φύλαξη της αυτοκρατορίας και η διατήρηση της Pax Romana είναι υποχρέωσή τους ήταν βασικά βήματα για την επιβίωση της αυτοκρατορίας.

Η Αρβελέρ έχει την άποψη ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος αποφάσισε να υποστηρίξει τον χριστιανισμό (χωρίς να έχει ο ίδιος βαπτιστεί) έχοντας κατά νου την επικείμενη σύγκρουση με την Σασσανιδική Περσία. Ο χριστιανισμός μπορούσε να δράσει σαν ενωτικό στοιχείο των ποικιλόγλωσσων και ποικιλόεθνων πληθυσμών της Ανατολής που θα έπρεπε να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες.

Η προσφορά της Ιουδο-χριστιανικής παράδοσης στην πολιτική ιδεολογία του Βυζαντίου ήταν σημαντικότατη. Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας γινόταν ο defensor christianitatis και ο μόνος πολιτικός εκπρόσωπος του Θεού στη γή, κάτι που δικαιολογούσε την επέκταση της εξουσίας του σε όλη την οικουμένη (συμβολικά στις εικόνες αυτό εκφράζεται με την σφαίρα που κρατάνε οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες και οι οποίες φέρουν τον σταυρό). Την ίδια στιγμή, οι υπήκοοι του Ρωμαίου αυτοκράτορα γινόταν ο «Νέος Ισραήλ», δηλαδή ο νέος «Περιούσιος λαός», ο οποίος είχε την υποστήριξη του μόνου αληθινού θεού. Τα νομίσματα του αυτοκράτορα Ηρακλείου -σε μια στιγμή όπου η αυτοκρατορία μάχεται για την επιβίωσή της- φέρουν την λατινική επιγραφή “Deus adiuta Romanis” («Ο Θεός βοηθάει τους Ρωμαίους»):

Ο Ηράκλειος αποφάσισε ν΄αποθανατίσει συμβολικά τον θρίαμβό του εναντίον των Σασσανιδών Περσών στην μάχη της Νινευί (627 μ.Χ.) παρουσιάζοντας τον εαυτό του σαν τον «εκλεκτό του θεού» Δαβίδ που νίκησε τον ισχυρό Γολιάθ:

Η ιουδο-χριστιανική ιδεολογία επιπλεόν επιτρέπει την εξήγηση των συμφορών και των αποτυχιών σαν προσωρινές τιμωρίες που ο Θεός επιβάλλει στον «Περιούσιο Λαό» του για να τον συνετίσει επειδή αμάρτησε. Υπό αυτό το πρίσμα το ρήμα «παιδεύω» άλλαξε σημασία και από «εκπαιδεύω» έγινε «βασανίζω», όπως σοφά παρατηρεί η Αρβελέρ:

Επειδή κατά την πρώτη φάση του ώριμου Βυζαντίου (610-850 μ.Χ.) ο κύριος εχθρός είναι οι αλλόθρησκοι Άραβες (και για λίγο στην αρχή οι αλλόθρησκοι Πέρσες), η κοινή χριστιανική θρησκεία παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο στην συνοχή, συσπείρωση και κινητοποίηση των ετερογενών πληθυσμών της αυτοκρατορίας.

Ο Ηράκλειος στην τελική σειρά των αναμετρήσεων που οδήγησαν στη μάχη της Νινευί το 627 μ.Χ. έπαιξε το χαρτί του θρησκευτικού φανατισμού με μεγάλη δεξιοτεχνία. Πρώτον, η αναμέτρηση παίρνει τη μορφή ιερού πολέμου αφού υποτίθεται ότι οι Ρωμαίοι εισέβαλαν στην Περσία για να πάρουν πίσω τον Τίμιο Σταυρό που οι Πέρσες -υποτίθεται- πως πήραν από την Ιερουσαλήμ και δεύτερον, σε έναν λόγο του προς το στρατό τον οποίο ο Stephen Mitchell παρομοίασε με λόγο σημερινού φονταμενταλιστή ηγέτη ο Ηράκλειος ζητά από τους στρατιώτες του να θυσιαστούν και να γίνουν μάρτυρες για την θρησκεία τους και να γνωρίζουν ότι με την βοήθεια του Θεού ένας Ρωμαίος μπορεί να τρέψει σε άτακτο φυγή 1000 Πέρσες.

Αργότερα, άλλα τέτοια θρησκευτικά αντικείμενα όπως το Μανδύλιον (ένα μαντύλι με το οποίο ο Χριστός σκούπισε τον ιδρώτα του όταν κουβαλούσε τον σταυρό και αποτυπώθηκε σε αυτό το πρόσωπό του) θα εμφανιστούν ως λάφυρα πολέμων με αλλόθρησκους (Άραβες), ενώ ο Λέων ο Σοφός και ο Νικηφόρος Φωκάς ήταν υπέρ της υιοθέτησης  της ισλαμικής τζιχάντ από την ορθοδοξία, γιατί παρατήρησαν ότι οι Άραβες στρατιώτες και στρατολογούνται πιο έυκολα και μάχονται αποφασιστικότερα εξαιτίας της. Σε μια στιγμή γνήσιας χριστιανικής διαφώτισης, η επίσημη εκκλησία αρνήθηκε την υιοθέτηση της ισλαμικής jihad.

(συνεχίζεται στο μέρος #3)