Από τον Ιουλιανό μέχρι τον Θεοδόσιο #1: Ο Ιουλιανός

Έκλεισα την προηγούμενη ανάρτηση στην μάχη του όρους Σέλευκος (353, στην νότια Γαλλία), μετά την οποία ο γιος του Μεγάλου Κωνσταντίνου Κωνστάντιος Β΄ εξήλθε αναντίλεκτος μονοκράτωρ της ενιαίας αυτοκρατορίας. Μετά την πολιτική ενοποίηση, ο Κωνστάντιος θέλησε να επιτύχει και εκκλησιαστική ενοποιήση, αλλα εκεί έδωσε μια μάχη από την οποία βγήκε ηττημένος.

Το πρόβλημα του Κωνσταντίου στο εκκλησιαστικό μέτωπο ήταν ότι ο ίδιος ήταν αρειανόφρων/αρειανίζων (~ αντινικαιακός), ενώ όλη η δυτική εκκλησία και μεγάλο μέρος της ανατολικής (με πρωταγωνιστή στην ανατολή τον πολυεξόριστο θεολογικό Άγιο Αθανάσιο/ιστορικό Αθανάσιο Πατριάρχη της Αλεξανδρείας) προτιμούσε την Νικαιακή εκδοχή του δόγματος.

Η δυναστεία του Μεγάλου Κωνσταντίνου άφησε διττό στίγμα στην «νικαιακή» πλειοψηφία των επισκόπων. Το ότι ο Κωνσταντίνος ήταν ο Πρώτος Χριστιανός αυτοκράτορας επισκίαζε το ότι είχε βαπτιστεί από τον «αιρετικό» αρειανό επίσκοπο Ευσέβιο της Νικομήδειας. Ο Κωνσταντίνος ήταν «Άγιος» και «Ισαπόστολος». Όταν όμως ο γιος και διάδοχός του Κωνστάντιος Β΄ προσπάθησε να επιβάλει επίσημα τον Αρειανισμό, ο Ιλάριος του Πικταβίου τον αποκάλεσε «Αντίχριστο». Η Κωνσταντίνειος δυναστεία θα παραμείνει αρειανόφρονη μέχρι το τέλος της. Όπως θα εξηγήσω σε επόμενη ανάρτηση αναλυτικότερα, όταν η αυτοκράτειρα Ιουστίνη (η γυναίκα του αυτοκράτορα Βαλεντινιανού Α΄ και εγγονή του αδελφού του Μεγάλου Κωνσταντίνου Ιουλίου Κωνσταντίου) προσπάθησε να μετατρέψει την Βασιλική του Αγίου Λαυρεντίου στο Μιλάνο σε αρειανικό ναό (ήταν ο πλησιέστερος στο παλάτι των Μεδιολάνων και η Ιουστίνη τον ήθελε για να γιορτάσει το Πάσχα), ο Αμβρόσιος του Μιλάνου έκανε κατάληψη του ναού με όχλο πιστών αποκαλώνταςι «Ιεζάβελ» την αυτοκράτειρα.

Με άλλα λόγια, η δυναστεία που ίδρυσε ο «Άγιος Ισαπόστολος» στα μάτια των χριστιανών, έβγαλε στην συνέχεια έναν «Αντίχριστο» και μια «Ιεζάβελ», πάντοτε στα μάτια των ίδιων χριστιανών.

Ο Κωνστάντιος Β΄ είναι και ο πρώτος αυτοκράτορας που διέταξε με διάταγμα (19 Φεβρουαρίου 356) το κλείσιμο των πολυθεϊστικών ναών και την εφαρμογή της θανατικής ποινής σε όποιον τελούσε αιματηρή θυσία. Αυτή η πολιτική απαγόρευσης του πολυθεϊσμού έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την πολιτική ισορροπίας/ανοχής του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Το διάταγμά του Κωνσταντίου σώζεται στον Θεοδοσιανό (CTh. 16.10.4) και Ιουστινιανικό Κώδικα (JC 1.11.1).

[CTh. 16.10.4]

Placuit omnibus locis adque urbibus universis claudi protinus templa et accessu vetito omnibus licentiam delinquendi perditis abnegari. Volumus etiam cunctos sacrificiis abstinere. Quod si quis aliquid forte huiusmodi perpetraverit, gladio ultore sternatur.

Μας ευχαριστεί να κλείσουν αμέσως/μονίμως (protinus) τα τεμένη (templa) σε κάθε τόπο (omnibus locis) και σε όλες τις πόλεις (adque urbibus universis) και να απαγορευθεί (vetito) στους πάντες (omnibus) η πρόσβαση [στα τεμένη], έτσι ώστε να αφαιρεθεί (abnegari) η άδεια  (licentia)  του  «ἁμαρτεῖν»  (delinquendi)  στους  απολωλότες  (perditis). Επιθυμούμε επίσης την αποχή των πάντων από θυσίες (cunctos sacrificiis abstinere). Αν κάποιος τύχει και κάνει κάτι τέτοιο, να πέσει νεκρός (sternatur) από το τιμωρόν ξίφος (gladius ultor).

O David Potter πιστεύει πως η τροπή του Ιουλιανού προς τον πολυθεϊσμό ήταν προϊόν αντίδρασης στην παραπάνω απαγορευτική στάση του Κωνσταντίου. Αυτοί που εστιάζουν την προσοχή τους στα θρησκευτικά γεγονότα του 4ου αιώνα βλέπουν τον Ιουλιανό ως «Παραβάτη/Αποστάτη». Όποιος όμως ενδιαφέρεται για την πολιτικο-στρατιωτική ιστορία του 4ου αιώνα, πρέπει να κρίνει τον Ιουλιανό για την καταστροφική περσική του εκστρατεία. Οι άμεσες συνέπειες αυτής της εκστρατείας ήταν η καταστροφή του διοκλητιανικού συνοριακού προγράμματος στην ανατολή και η απώλεια της ρωμαϊκής ηγεμονικής θέσης στην ίδια περιοχή. Επειδή θα τα περιγράψω αναλυτικά παρακάτω, σε αυτό το σημείο θα αρκεστώ να παραθέσω την γνώμη του Potter πως η αποτυχημένη περσική εκστρατεία του Ιουλιανού το 363 και η αποτυχία του Βάλεντος να χειριστεί «το Γοτθικό ζήτημα» μια δεκαετία αργότερα (αποτυχία που οδήγησε στον ξεκληρισμό του ανατολικού ρωμαϊκού στρατού στην μάχη της Αδριανουπόλεως το 378) είναι τα εναρκτήρια γεγονότα της διαδικασίας που θα οδηγήσει στην ρωμαϊκή στρατιωτική αποτυχία που, με τη σειρά της, θα οδηγήσει στην απώλεια της ρωμαϊκής ηγεμονικής θέσης στην Μεσόγειο και στην βαθμιαία παρακμή και τελική πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κατά τον επόμενο αιώνα.

Ο πρώιμος βίος του Ιουλιανού μέχρι την στέψη του

Η ιστορία του Ιουλιανού αρχίζει όταν ο Κωνστάντιος Β΄, μετά τον θάνατο του Μεγάλου Κωνσταντίνου το 337, διέταξε την θανάτωση των αρσενικών συγγενών που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν προβλήματα διαδοχής σε αυτόν και τους αδελφούς του. Επειδή ο Ιουλιανός και ο μεγαλύτερος αδελφός του Γάλλος ήταν πολύ μικροί (το 337 ο Ιουλιανός ήταν 5/6 χρονών και ο Γάλλος ~10) για να θεωρηθούν απειλή και επειδή ο Κωνστάντιος ήταν τότε παντρεμένος με την αδελφή τους (αργοτερα παντρεύτηκε την Θεσσαλονικιά Ευσεβία), τα δύο αδέλφια δεν θανατώθηκαν αλλά κλείστηκαν σε «χρυσό κλουβί» στην Νικομήδεια υπό την αρχική εποπτεία του Ευσεβίου της Νικομηδείας.

Όταν ο Κωνστάντιος Β΄ αποφάσισε να κινηθεί κατά του σφετεριστή Μαγνεντίου στην Δύση το 350 χρειαζόταν ν΄αφήσει πίσω στην Ανατολή έναν εκπρόσωπο της δυναστείας. Κάλεσε τον Γάλλο στο Σίρμιον, τον μετωνόμασε σε Κωνστάντιο Γάλλο, τον πάντρεψε με την αδελφή του Κωνσταντίνα, τον ανακήρυξε Καίσαρα και τον έστειλε στην Αντιόχεια. Ωστόσο ο Κωνστάντιος ξεκαθάρισε πως δεν χρειαζόταν έναν πραγματικό και λειτουργικό Καίσαρα, αλλά ένα «σύμβολο παρουσίας» (“figurehead“ είναι ο όρος που χρησιμοποιεί ο Potter) της δυναστείας στην Ανατολή, ενώ στην πραγματικότητα την εξουσία θα ασκούσαν έμπιστοι και έμπειροι αξιωματούχοι του Κωνσταντίου.

Ο Γάλλος δεν αρκέστηκε στον φαινομενικό του ρόλο αλλά σταδιακά προσπάθησε ν΄αποκτήσει την πραγματική εξουσία και, όταν ο Κωνστάντιος έστειλε τον ύπαρχο Δομιτιανό για να τον ανακαλέσει στην Ιταλία, ο Γάλλος τον συνέλαβε και, αργότερα, τον θανάτωσε.

Για να τον πείσει να έρθει στο Μιλάνο, ο Κωνστάντιος στην συνέχεια ειδοποίησε τον Γάλλο πως ήθελε να τον ανακηρύξει σε Αύγουστο. Ο Γάλλος τσίμπησε το δόλωμα και ξεκίνησε για το Μιλάνο. Όταν το 354 έφτασε στο Ποιτόβιον (Poetovium) του Νωρικού (Nōricum), ο Βαρβατίων (το όνομά του μου θύμισε μια παλιά ανάρτηση που έκανα για τον όρο βαρβάτος) συνέλαβε τον Γάλλο, του «ξήλωσε» την πορφύρα/πορφυρίδα και τον συνόδεψε στην Πόλα όπου ανακρίθηκε και, εν τέλει, θανατώθηκε ύστερα από διαταγή του Κωνσταντίου.

Όταν ο Κωνστάντιος διευθέτησε τα πράγματα της Δύσης όσο μπορούσε (εκκλησιαστικά δεν μπορούσε να κάνει τίποτε παρόλο που έφτασε σε σημείο να εξορίσει τον Πάπα της Ρώμης Λιβέριο) πριν επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη αποφάσισε πως χρειαζόταν έναν συμβολικό Καίσαρα στην Γαλλία. Η δεύτερη γυναίκα του Ευσεβία τον έπεισε να καλέσει τον Ιουλιανό. Έτσι το 355, ενώ ο Ιουλιανός σπούδαζε στην Αθήνα, έλαβε την διαταγή να παραστεί στο Μιλάνο, για να ανακηρυχθεί Καίσαρ. Έχοντας μάθει από το προηγούμενο του Γάλλου, ο Κωνστάντιος έστειλε τον Ιουλιανό στην Augusta Treverorum μαζί με μια λεπτομερή λίστα όπου του είχε επισημάνει τα όρια της εξουσίας και των αρμοδιοτήτων του.  Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος γράφει πως το βιβλίο που είχε γράψει ο Κωνστάντιος με το χέρι του ήταν τόσο λεπτομερές (ut privignum ad studia mittens = «σαν να έστελνε παραγιό στο σχολείο») που περιείχε μέχρι και το τι επιτρεπόταν να φάει για δείπνο ο Ιουλιανός. Το δείπνο του έπρεπε να ήταν τόσο «δαψιλές» (“munificus“) όσο ήταν αυτό του κοινού στρατιώτη (vilis miles).

[Αmm. 16.5.3]

Denique cum legeret libellum assidue, quem Constantius, ut privignum ad studia mittens, manu sua conscripserat, praelicenter disponens quid in convivio Caesaris impendi deberet, phasianum et vulvam et sumen exigi vetuit et inferri, munificis militis vili et fortuito cibo contentus.

Lastly, though he constantly read the booklet which Constantius, as it sending a stepson to the university, had written with his own hand, making lavish provision for what should be spent on Caesar’s table, he forbade the ordering and serving of pheasants and of sow’s matrix and udders, contenting himself with the coarse and ordinary rations of a common soldier.

Εδώ πρέπει να τονίσω ότι ο τόσο ο Κωνστάντιος όσο και ο Ιουλιανός έζησαν ιδιαίτερα ασκητικές ζωές ως αυτοκράτορες. Επειδή ο ευλαβής και ασκητικός πολυθεϊστής δεν διέφερε στον καθημερινό του βίο από τον ευλαβή και ασκητικό χριστιανό, όποιος δεν γνώριζε ότι ο Ιουλιανός ήταν πολυθεϊστής τον νόμιζε για ευλαβή χριστιανό εξαιτίας του ασκητικού του βίου.

Ο χριστιανισμός απλώς τόνισε το ασκητικό προφίλ που ήδη προέβαλαν και οι παλαιότεροι ρωμαίοι αυτοκράτορες προκείμενου να δείξουν στους υπηκόους τους ότι -και καλά- δεν έκαναν κατάχρηση εξουσίας για προσωπικό τους όφελος. Ο πρώτος ρωμαίος αυτοκράτορας Οκταβιανός Αύγουστος κάποτε τόνισε την λιτοφαγία του στον προοριζόμενο διάδοχό του Τιβέριο λέγοντας:

[Σουητώνιος, Αύγουστος, 76.2]

“ne Iudaeus quidem, mi Tiberi, tam diligenter sabbatis ieiunium seruat quam ego hodie seruaui!”

«Ούτε Ιουδαίος σε σαββατιάτικη νηστεία, Τιβέριέ μου, δεν τρώει τόσο λιτά όσο έφαγα εγώ σήμερα!»

ieiunium = νηστεία, εξού και στην ανατομική ορολογία jejunum = νήστιδα (το τμήμα του λεπτού εντέρου μεταξύ δωδεκαδακτύλου και ειλεού).

Ο ακραίος χριστιανικός ασκητισμός του Κωνσταντίου Β΄ εκτός από την λιτοφαγία περιείχε και αποχή από σεξ κάτι που ίσως εξηγεί γιατί δεν άφησε απογόνους για να τον διαδεχτούν. Όπως έγραψα και παραπάνω, ο Ιουλιανός αν και πολυθεϊστής θα συνεχίσει τον ίδιο ασκητικό βίο με αυτόν του ξαδέλφου του.

Ο Potter εξηγεί στις σελίδες 496-498 την μόρφωση του Ιουλιανού και το πως κατέληξε εν τέλει πολυθεϊστής.

Όταν ο Κωνστάντιος ανέθεσε τα μικρά ξαδέλφια του Ιουλιανό και Γάλλο υπό την εποπτεία του Ευσεβίου Νικιμηδείας, ο τελευταίος ανέθεσε την μόρφωση του Ιουλιανού στον γότθο ευνούχο Μαρδόνιο, ο οποίος του δίδαξε για 4 χρόνια Ελληνικά και ανάγνωση του Ομήρου. Στην συνέχεια, ο Γεώργιος της Καππαδοκίας ανέλαβε την μόρφωση του Ιουλιανού, ο οποίος διέθετε μία εκλεκτή βιβλιοθήκη πλούσια τόσο σε χριστιανικό όσο και ελληνικό υλικό. Παρόλο που ο Ιουλιανός αργότερα θυμάται τα χρόνια με τον Γεώργιο ως «εφιάλτη», ο Potter πιστέυει πως εκεί εξοικειώθηκε για πρώτη φορά με την ελληνική γραμματεία. Αργότερα, ο Γεώργιος πήρε μαζί του την βιβλιοθήκη του στην Αλεξάνδρεια και μόλις ο Ιουλιανός έμαθε ότι σκοτώθηκε από όχλο «Ελλήνων» (είχε πει για έναν ναό τους «αυτό το έκτρωμα πότε θα το γκρεμίσουν;»), ζήτησε να κατασχεθεί και να του σταλεί η βιβλιοθήκη του. Το 348 ο Ιουλιανός επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη όπου μαθήτευσε δίπλα στον πολυθεϊστή Νικοκλή και τον χριστιανό Εκηβόλιο. Μετά από αυτούς μαθήτευσε στον τρανό Θεμίστιο (ο Θεμίστιος και ο Λιβάνιος ήταν αμφότεροι πολυθεϊστές και οι κυριότεροι ρήτορες του 4ου αιώνα), με τον οποίο αργότερα ο Ιουλιανός θα διαφωνήσει, επειδή ο Θεμίστιος (όπως και ο Λιβάνιος) πίστευε ότι χριστιανοί και πολυθεϊστές μπορούσαν κάλλιστα να συνυπάρξουν. Το 351 ο Ιουλιανός μετέβη στην Πέργαμο για να μαθητεύσει στον πολυθεϊστή φιλόσοφο Αιδέσιο που είχε υπάρξει μαθητής του Συρίου Ιαμβλίχου. Ο Αιδέσιος είχε έναν συγγενή ονόματι Ευστάθιο ο οποίος ήταν παντρεμένος με την Σωσιπάτρα, η οποία διαφήμιζε τον πολυθεϊστή φιλόσοφο Μάξιμο τον Εφέσιο επειδή της είχε λύσει τα ερωτικά μάγια που της είχε κάνει ένας Φιλομήτωρ. Έτσι ο Ιουλιανός απευθύνθηκε στον Μάξιμο, ο οποίος του συνέστησε να παρακολούθησει τον φιλόσοφο Πρίσκο που τότε δίδασκε στην Αθήνα και τον Χρυσάνθιο και τον Ευσέβιο που δίδασκαν στην Μικρά Ασία. Ο Ευσέβιος αρνήθηκε να δεχτεί τον Ιουλιανό ως μαθητή του (προφανώς επειδή δεν ήθελε μπλεξίματα με τον Κωνστάντιο Β΄) και τον έστειλε πίσω στον Μάξιμο. Ο Μάξιμος ο Εφέσιος είναι ο άνθρωπος που προσηλύτισε τον Ιουλιανό στον πολυθεϊσμό ή, με άλλα λόγια, ο Ιουλιανός εκπαγανίστηκε από έναν άνθρωπο που υποτίθεται ότι έλυσε τα ερωτικά μάγια κάποιας «Κατίνας». Το τονίζω αυτό για να δείξω σε τι μαύρα χάλια είχε περιπέσει ο πολυθεϊσμός εκείνα τα χρόνια. 🙂

Έτσι το 355 που ο Ιουλιανός στάλθηκε ως Καίσαρ στην Γαλλία ήταν κρυφός πολυθεϊστής. Τουλάχιστον από το 358, ο Ιουλιανός είχε εκμυστηρευτεί στον κλειστό πολυθεϊστικό του κύκλο ότι σκόπευε να κάνει πραξικόπημα κατά του Κωνσταντίου. Για να το επιτύχει αυτό χρειαζόταν την εύνοια του Γαλλικού στρατού και, για να κερδίσει την τελευταία, οδήγησε τα ρωμαϊκά στρατεύματα του Ρήνου σε νικηφόρες μάχες κατά των βάρβαρων γερμανικών φύλων (Φράγκοι και Αλαμανοί), η σημαντικότερη από τις οποίες ήταν η μάχη του Στρασβούργου το 357, στην οποία ο Ιουλιανός έδειξε τις στρατηγικές του ικανότητες. Σύμφωνα με τις πηγές που περιγράφουν την μάχη, τα ρωμαϊκά στρατεύματα μετά την νίκη στο Στρασβούργο θέλησαν να ανακηρύξουν Αύγουστο τον Ιουλιανό, αλλά αυτός αρνήθηκε την τιμή εξηγώντας τους πως μόνον ο Κωνστάντιος μπορούσε να ανακηρύξει κάποιον Αύγουστο. Ίσως ο Ιουλιανός να έκανε αυτήν την κίνηση, για να κερδίσει την εμπιστοσύνη του Κωνσταντίου. Πάντως, όπως ανέφερα και παραπάνω, οι επιστολές του προς τον κλειστό πολυθεϊστικό του κύκλο δείχνουν ότι από το 358 σκόπευε να πάρει την θέση του Κωνσταντίου. Για να μην φανερωθούν οι προθέσεις του στους άνδρες του Κωνσταντίου στην Γαλλία, άφησε την πρωτεύουσα Augusta Treverorum και μεταφέρθηκε στο Παρίσι.

Τέλος, γνωρίζοντας ότι τα δύο αντιμαχόμενα χριστιανικά στρατόπεδα (νικαιακοί ≠ αρειανοί) μισούσαν το ένα το άλλο πολύ περισσότερο απ΄όσο το καθένα τους αντιπαθούσε τους πολυθεϊστές, ο Ιουλιανός, μόλις τελικά ανακηρύχθηκε Αύγουστος το 360, κάλεσε στο Παρίσι τους επισκόπους της Γαλλίας και κατάφερε να βρει ως σύμμαχο κατά του Κωνστνατίου τον Ιλάριο του Πικταβίου. Τότε είναι που ο Ιλάριος θ΄αρχίσει να χαρακτηρίζει τον Κωνστάντιο Β΄ «Αντίχριστο» και θα επιτεθεί άφοβα εναντίον του με τα γραπτά του.

Το 360, δύο λεγεώνες (οι Celtae και οι Petulentes) ανακήρυξαν τον Ιουλιανό Αύγουστο στο Παρίσι. Ο Κωνστάντιος δεν μπορούσε να κάνει τίποτε, γιατί ήδη το 358 ο Σασσανίδης Σαπώρης Β΄ του έστειλε επιστολή με την οποία ζητούσε την παράδοση όλης της Ανατολικής Αυτοκρατορίας (Θράκη, Ασία και Αίγυπτος), γιατί αυτά ήταν εδάφη που κάποτε ανήκαν στους Αχαιμενίδες «προγόνους» του. Το 359 οι Πέρσες εισέβαλαν στα Ρωμαϊκά εδάφη και τότε είναι που ο Αμμιανός Μαρκελλίνος βρέθηκε στα Άμιδα (σημερινό τουρκικό όνομα Diyarbakir, κουρδικό Amed) πολιορκημένος για δύο μήνες από τους Πέρσες.

Το καλοκαίρι του 361 ο Ιουλιανός εισέβαλε στα βόρεια Βαλκάνια προκειμένου να ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς του με τον Κωνστάντιο. Στις αρχές του Δεκεμβρίου έμαθε ότι στις 3 Νοεμβρίου ο Κωνστάντιος πέθανε στην Κιλικία, καθώς ερχόταν με τον στρατό του από το ανατολικό μέτωπο για να τον αντιμετωπίσει. Ο Ιουλιανός ήταν επίσημα ο μόνος Αύγουστος σε όλη την αυτοκρατορία.

Η θρησκευτική «αποστασία» και η καταστρεπτική εκστρατεία στην Περσία

Με το που πάτησε το πόδι του στην Κωνσταντινούπολη ως μονοκράτωρ ο Ιουλιανός δημοσιοποίησε επίσημα τον πολυθεϊσμό του. Είναι ο πρώτος Ρωμαίος αυτοκράτορας που η εικόνα του στα νομίσματα του έχει φιλοσοφικό γένι. Η θρησκευτική του στάση μπορεί να περιγραφεί με τρία σημεία:

• Ήταν οπαδός της θεουργικής σχολής του Ιαμβλίχου
• Έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον στον θεό Μίθρα, όπως μαρτυρούν το Μιθραίον που έχτισε στο παλάτι και ο Ταύρος της Μιθραϊκής Ταυροκτονίας που εμφανίζεται στα νομίσματά του.
• Δείχνει μια προτίμηση σε πολυδάπανες θυσίες (σε ποσότητα αίματος και θυσιασμένων ζώων) την οποία επέκριναν και οι πολυθεϊστές.

Πέρα από αυτά, δεν προσπάθησε να επιβάλει κάποια συγκεκριμένη θεότητα ως επίσημη, ούτε αρνήθηκε την ύπαρξη του Θεού των Χριστιανών και των Εβραίων. Απλώς δεν πίστευε ότι ήταν οι μόνοι θεοί. Μάλιστα, η απόφαση του να απομακρύνει τα λείψανα του Αγίου Βαβύλα επειδή πίστευε πως εμπόδιζαν την μαντική δράση του ναού του Απόλλωνα στην Αντιόχεια, δείχνει ότι πίστευε στην ιερή ισχύ των Αγίων Λειψάνων, όπως και οι Χριστιανοί της εποχής του. Ωστόσο, το σφάλμα του ήταν ότι υιοθέτησε την καταπιεστική πολιτική του Κωνσταντίου για να περάσει τις όποιες θρησκευτικές ιδέες του. Στο τέλος, έφτασε στο σημείο να κατηγορεί τους πολυθεϊστές υπηκόους του ότι δεν ήταν «βέροι» πολυθεϊστές.

Όταν έφτασε στον ναό του Απόλλωνα στην Δάφνη της Αντιόχειας, ενώ περίμενε να τιμηθεί ως αρχιερεύς με χορούς, σπονδές και λαμπρειμονούσα λαοθάλασσα και να λάβει κατὰ φυλὰς βουθυσία (θυσία ενός βοός για κάθε φυλή της πόλεως) προς τιμή του, γράφει με παράπονο ότι τον υποδέχτηκε ένας ιερεύς που έσφαξε μόνο μια χήνα προς τιμή του, την οποία είχε φέρει από το σπίτι του. Με άλλα λόγια, η θυσία του πολυθεϊστή ιερέα δεν απείχε πολύ από τα όρια της χριστιανικής ανεκτικότητας, αν σκεφτεί κανείς ότι μέχρι σήμερα σφάζονται πετεινοί για τον εγκαινιασμό κτιριακών θεμελίων. 🙂

[Μισοπώγων, 361d-2c]

ἄλλης ἀπεχθείας ἐμῆς, ἔπειτα, ὅπερ εἴωθα ποιεῖν ἐπιεικῶς, ὀνειδίσαι ἐμαυτῷ καὶ ὑπὲρ ταύτης καὶ κατηγορῆσαι καὶ μέμψασθαι. Δεκάτῳ γάρ που μηνὶ τῷ παῤ ὑμῖν ἀριθμουμένῳ: Λῶον οἶμαι τοῦτον ὑμεῖς προσαγορεύετε: τοῦ θεοῦ τούτου πάτριός ἐστιν ἑορτή, καὶ ἔδει σπουδῇ πρὸς τὴν Δάφνην ἀπαντᾶν. ἐγὼ μὲν οὖν ἀπὸ τοῦ Κασίου Διὸς ἐπὶ τοῦτο ἔδραμον, οἰόμενος ἐνταῦθα μάλιστα τοῦ πλούτου καὶ τῆς φιλοτιμίας ὑμῶν ἀπολαύσειν. εἶτα ἀνέπλαττον παῤ ἐμαυτῷ πομπήν, ὥσπερ ὀνείρατα ὁρῶν, ἱερεῖα καὶ σπονδὰς καὶ χοροὺς τῷ θεῷ καὶ θυμιάματα καὶ τοὺς ἐφήβους ἐκεῖ περὶ τὸ τέμενος θεοπρεπέστατα μὲν τὰς ψυχὰς κατεσκευασμένους, λευκῇ δ̓ ἐσθῆτι καὶ μεγαλοπρεπεῖ κεκοσμημένους. ὡς δὲ εἴσω παρῆλθον τοῦ τεμένους, οὔτε θυμιάματα κατέλαβον οὔτε πόπανον οὔτε ἱερεῖον. αὐτίκα μὲν οὖν ἐθαύμασα καὶ ᾤμην ἔξω τοῦ τεμένους εἶναι, περιμένειν δ̓ ὑμᾶς, ἐμὲ δὴ τιμῶντας ὡς ἀρχιερέα, τὸ σύνθημα παῤ ἐμοῦ. ἐπεὶ δὲ ἠρόμην, τί μέλλει θύειν ἡ πόλις ἐνιαύσιον ἑορτὴν ἄγουσα τῷ θεῷ, ὁ ἱερεὺς εἶπεν: ἐγὼ μὲν ἥκω φέρων οἴκοθεν τῷ θεῷ χῆνα ἱερεῖον, ἡ πόλις δὲ τὰ νῦν οὐδὲν ηὐτρέπισται. Ἐνταῦθα ὁ φιλαπεχθήμων ἐγὼ πρὸς τὴν βουλὴν ἀνεπιεικεῖς πάνυ διελέχθην λόγους, ὧν ἴσως οὐκ ἄτοπον καὶ νῦν μνημονεῦσαι. ‘Δεινόν,’ ἔφην ἐγώ, ‘τὴν τοσαύτην πόλιν οὕτω τῶν θεῶν ὀλιγώρως ἔχειν, ὡς οὐδεμία παροικοῦσα ταῖς ἐσχατιαῖς τοῦ Πόντου κώμη: μυρίους κλήρους γῆς ἰδίας κεκτημένη, τῷ πατρίῳ θεῷ νῦν πρῶτον ἐπιστάσῃς ἑορτῆς ἐνιαυσίου, ἐπειδὴ διεσκέδασαν οἱ θεοὶ τῆς ἀθεότητος τὴν νεφέλην, μίαν ὄρνιν ὑπὲρ αὑτῆς οὐ προσάγει, ἣν ἐχρῆν μάλιστα μὲν καὶ κατὰ φυλὰς βουθυτεῖν, εἰ δὲ μὴ ῥᾴδιον, ἕνα γε κοινῇ πᾶσαν ὑπὲρ αὑτῆς προσφέρειν τῷ θεῷ ’

Με παράπονο λοιπόν, ο Ιουλιανός γράφει προς τον Αριστόξενο τον Τυανέα και προς τον αρχιερέα Γαλατίας Αρσάκιο τα παρακάτω:

[Ἀριστόξενῳ φιλοσόφῳ]

Ἔντυχε οὖν ἡμῖν περὶ τὰ Τύανα πρὸς Διός Φιλίου, καὶ δεῖξον ἡμῖν ἄνδρα ἐν Καππαδόκαις καθαρῶς Ἕλληνα.

[Ἀρσακίῶ ἀρχιερεῖ Γαλατίας]

Ὁ Ἑλληνισμός οὔπω πράττει κατὰ λόγον ἡμῶν ἕνεκα τῶν μετιόντων αὐτὸν.

[…] οὐδὲ ἀποβλέπομεν, ὡς μάλιστα τὴν «αθεότητα» (χριστιανισμό) συνηύξησεν ἡ περὶ τοὺς ξένους φιλανθρωπία και ἡ περὶ τᾶς ταφὰς τῶν νεκρῶν προμήθεια καὶ ἡ πεπλασμένη σεμνότης (πλαστή σεμνότης ~ ψευτοσεμνότητα) κατὰ τὸν βίον. Ὧν ἕκαστον οἴομαι χρῆναι παρ΄ἡμῶν ἀληθῶς ἐπιτηδεύεσθαι. […] Αἰσχρὸν γὰρ, εἰ τῶν μὲν Ἰουδαίων οὐδεῖς μεταιτεῖ, τρέφουσι δὲ οἱ δυσσεβεῖς Γαλιλαῖοι, πρὸς τοῖς ἑαυτῶν καὶ τοὺς ἡμετέρους, οἱ δὲ ἡμέτεροι τῆς παρ΄ἡμῶν ἐπικουρίας ἐνδεεῖς φαίνονται. Δίδασκε δὲ καὶ συνεισφέρειν τοὺς Ἑλληνιστὰς εἰς τὰς τοιάυτας λειτουργίας […] καὶ τοὺς Ἑλληνικούς ταῖς τοιάυταις εὐποιίαις προσέθιζε, διδάσκων αὐτοὺς ὡς τοῦτο πάλαι ἦν ἡμέτερον ἔργον.

Μετάφραση: ούτε βλέπουμε πόσο πολύ βοήθησε στην διάδοση (συνηύξησεν) της «αθεότητας» (Χριστιανισμού) η φιλανθρωπία προς τους ξένους και η προμήθεια για τις ταφές των νεκρών και η ψευτοσεμνότητα του βίου. Καθένα από αυτά πιστεύω πως πρέπει να το οικειοποιηθούμε πραγματικά στην συμπεριφορά μας. […] Γιατί είναι αισχρό, από τη μια, να μην ζητιανεύει κανένας από τους Ιουδαίους και οι δυσσεβείς «Γαλιλαίοι» (Χριστιανοί) να τρέφουν τόσο τους δικούς τους όσο και τους δικούς μας και, από την άλλη, οι δικοί μας να φαίνονται «ενδεείς» (~ «κακόμοιροι ζήτουλες») που έχουν ανάγκη της βοήθειάς μας. Να διδάσκεις και να προσφέρεις στους Ελληνιστές αυτές τις [χριστιανικές] λειτουργίες […] και να προσεθίζεις τους Ελληνικούς πληθυσμούς σε αυτές τις [χριστιανικές] ευποιίες, διδάσκοντάς τους ότι πρόκειται για παραδοσιακές δικές μας (πολυθεϊστικές) πρακτικές.

Βλέπουμε, με άλλα λόγια, ότι την ίδια περίπου εποχή που οι Χριστιανοί αντιγράφουν την γενέθλια ημερομηνία του Ανίκητου Ήλιου ως γενέθλια ημερομηνία του δικούς τους Ιησού, ο Ιουλιανός προτείνει στους πολυθεϊστές ιερείς να αντιγράψουν τις χριστιανικές «ευποιίες» και να τις παρουσιάζουν ως ανέκαθεν δικές τους, προκειμένου να «κερδίσουν πελατεία.» 🙂

Είναι σημαντικό το ότι ένας πολυθεϊστής όπως ο Αμμιανός Μαρκελλίνος θεωρούσε υπερβολικές τις θυσίες του Ιουλιανού και πίστευε ότι το «ελληναριό» που τον περιτριγύριζε (από το οποίο συχνά αναφέρει τους «Ετρούσκους Σπλαγχνομάντες/Haruspices») του έδινε συμβουλές από τις οποίες έλειπε η λογική και η παράδοση.

Η στάση του Ιουλιανού προς τους Χριστιανούς χειροτέρεψε σε βαθμό που έγινε επιβλαβής για το κράτος. Το 362 η Urbs Inexpugnabilis/Murus Provinciarum (Απόρθητος Πόλις/Τείχος των [ανατολικών] Επαρχιών) Νίσιβις, πόλη πλήρως χριστιανική που είχε κλείσει τους πολυθεϊστικούς ναούς και τα ιερά, ζήτησε την βοήθειά του για την επίσχεση επικείμενης Περσικής εισβολής και τους απείλησε ότι δεν πρόκειται να τους βοηθήσει και να δεχτεί άλλη τους πρεσβεία αν δεν μετέλθουν στον Ελληνισμό!

[Σωζομενός, Εκκλησιαστική ιστορία, 5.3.5]

Περὶ τῶν λυπούντων τὰς πρεσβείας δεχόμενος. ἀμέλει τοι προσδοκωμένων τότε Περσῶν ἐπιστρατεύειν, πρεσβευομένοις περὶ τούτου Νισιβηνοῖς ὡς παντελῶς χριστιανίζουσι καὶ μήτε τοὺς ναοὺς ἀνοίγουσι μήτε εἰς τὰ ἱερὰ φοιτῶσιν ἠπείλησε μὴ βοηθεῖν μήτε πρεσβείαν δέχεσθαι καὶ ὡς ἐναγοῦς τῆς αὐτῶν πόλεως μὴ ἐπιβήσεσθαι πρότερον, εἰ μὴ πύθοιτο εἰς ῾Ελληνισμὸν.

Τελικά, όπως θα εξηγήσω παρακάτω, η «Απόρθητος Πόλις» θα περάσει σε περσικά χέρια αμαχητί, ύστερα από την αποτυχημένη εκστρατεία του Ιουλιανού, ως μέρος της συμφωνίας με τους Πέρσες για την ασφαλή επιστροφή των ρωμαϊκών στρατευμάτων στα ρωμαϊκά σύνορα.

Αργότερα, ο Ιουλιανός θα απαγορέψει στους χριστιανούς να διδάσκουν Ελληνική παιδεία. Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος τον επέκρινε έντονα γι΄αυτήν του την κίνηση, θεωρώντας την «άσπλαγχνη» (inclemens) κίνηση που πρέπει να καλυφθεί με αιώνια σιγή (perenni silentio).

[Amm. 22.10.7]

Post multa enim etiam iura quaedam correxit in melius, ambagibus circumcisis, indicantia liquide, quid iuberent fieri vel vetarent. Illud autem erat inclemens, obruendum perenni silentio, quod arcebat docere magistros rhetoricos et grammaticos, ritus Christiani cultores.

For after many other things, he also corrected some of the laws, removing ambiguities, so that they showed clearly what they demanded or forbade to be done. But this one thing was inhumane, and ought to be buried in eternal silence, namely, that he forbade teachers of rhetoric and literature to practise their profession, if they were followers of the Christian religion.

Ο Ιουλιανός αποφάσισε να χρηματοδοτήσει την ανέγερση του κατεστραμμένου ναού του Σολομώντα στην Ιερουσαλήμ μόνο και μόνο για να αποδείξει τον Ιησού ως ψευτοπροφήτη (κατά τας γραφάς είχε προφητεύσει την παντοτινή καταστροφή του ναού). Και επειδή ο Ιησούς δεν μπορεί να αποδειχθεί ψευτοπροφήτης στην Εκκλησιαστική Ιστορία του Σωζομενού, «μόλις μπήκε το πρώτο θεμέλιο, την επόμενη ημέρα έγινε μέγας σεισμός και κλόνος και άνοιξε η γη και το κατάπιε.» 🙂

[Σωζομενός, 5.22.4-6] ἔδειξε δὲ ταύτην ἔχων τὴν γνώμην οἷς ἐπεχείρησε. μετακαλεσάμενος γὰρ τοὺς ἐξάρχους τοῦ ἔθνους προὐτρέψατο θύειν, Μωσέως νόμων καὶ πατρίων ἐθῶν ὑπομιμνήσκων. τῶν δὲ φησάντων κατερριμμένου τοῦ ἐν ῾Ιεροσολύμοις ναοῦ μὴ θεμιτὸν μηδὲ πάτριον ἐκπεπτωκόσι τῆς μητροπόλεως ἑτέρωθι τοῦτο ποιεῖν, χρήματα δοὺς κοινὰ ἐκέλευσεν ἐγείρειν τὸν νεὼν καὶ τοῖς προγόνοις ἐπίσης θρησκεύειν, τὸν παλαιὸν τρόπον θύοντας. οἱ μὲν οὖν μὴ λαβόντες εἰς νοῦν, ὡς οὐκ ἐνεχώρει κατὰ τὰς ἱερὰς προφητείας τοῦτο γενέσθαι, σπουδῇ τοῦ ἔργου εἴχοντο. καὶ τοὺς ἐπιστήμονας τῶν τεκτόνων ἀγείραντες τὰς ὕλας παρεσκευάζοντο καὶ τὸν χῶρον ἐκάθαιρον. σὺν τοσαύτῃ τε προθυμίᾳ περὶ ταῦτα ἐπόνουν, ὡς καὶ τὰς αὐτῶν γυναῖκας τὸν χοῦν τοῖς κόλποις ἐκφορεῖν, περιδέραιά τε καὶ πάντα τὸν ἄλλον γυναικεῖον κόσμον συνεισφέρειν ἑτοίμως τῇ δαπάνῃ τοῦ ἔργου. πάντα δὲ δεύτερα ἦν τοῦ πονουμένου βασιλεῖ καὶ τοῖς ἄλλοις ῞Ελλησι καὶ πᾶσιν ᾿Ιουδαίοις· οἱ μὲν γὰρ οὔτε ᾿Ιουδαίοις εὐνοοῦντες ἐκοινώνουν αὐτοῖς τῆς σπουδῆς, ὑπολαβόντες δύνασθαι κατορθοῦν τὸ ἐγχείρημα καὶ ψευδεῖς ἀπελέγξαι τοῦ Χριστοῦ τὰς προρρήσεις, οἱ δὲ ἅμα τοῦτο διενοοῦντο καὶ καιρὸν ἔχειν ᾤοντο ἀναστήσειν τὸ ἱερόν. ἐπεὶ δὲ τῆς προτέρας οἰκοδομίας τὰ λείψανα καθεῖλον καὶ ἀνέσκαψαν καὶ τὸ ἔδαφος ἐξεκάθηραν, λέγεται τῆς ἐπιούσης, καθ’ ἣν πρῶτον θεμέλιον ἤμελλον ὑποτίθεσθαι, σεισμὸν γενέσθαι μέγαν, ὑπὸ δὲ κλόνου τῆς γῆς ἐκ βάθρων ἀναδοθῆναι τοὺς λίθους, …

Ο Ιουλιανός πίστευε πως μία μεγάλη νίκη κατά των Περσών θα του βελτίωνε την δημοφιλία. Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος γράφει πως λαχταρούσε ν΄αποκτήσει τον τίτλο (του Τραϊανού) Parthicus ( «Παρθικός» = «κατακτητής/νικητής των «Παρθών»/Περσών).

[Amm. 22.12.2] Urebatur autem bellandi gemino desiderio, primo quod impatiens otii, lituos somniabat et proelia, dein quod in aetatis flore primaevo, obiectus efferatarum 1 gentium armis, recalentibus etiam tum regum precibus et regalium, qui vinci magis posse quam supplices manus tendere credebantur, ornamentis illustrium gloriarum inserere Parthici cognomentum ardebat.

He was inflamed besides with a twofold longing for war, first, because he was tired of inactivity and dreamed of clarions and battle; and then, exposed as he had been in the first flower of his youth to warfare with savage nations, while his ears were still warm with the prayers of kings and princes who (as it was believed) could more easily be vanquished than led to hold out their hands as suppliants, he burned to add to the tokens of his glorious victories the surname Parthicus.

Ξεκίνησε για την Περσία από την Αντιόχεια, δυσαρεστημένος με τον χριστιανικό πληθυσμό της και δίνοντας διαταγή να του ετοιμάσουν την Ταρσό ως πρωτεύουσα (δηλαδή τόπο κατοικίας του αυτοκράτορα) για όταν θα επέστρεφε. Για περισπασμό, έστειλε τον συγγενή του Προκόπιο επικεφαλής μιας μερίδας του στρατού στην βόρεια Μεσοποταμία κοντά στα σύνορα με την Αρμενία. Ήθελε ο Σαπώρης Β΄ να απομακρυνθεί με το μεγαλύτερο μέρος του στρατού του από την πρωτεύουσα Κτησιφώντα προς τον Προκόπιο, ώστε αυτός να έχει το ελεύθερο να φτάσει σχετικά ανενόχλητος στην Κτησιφώντα, να την εκπορθήσει και να ανεβάσει στον Περσικό θρόνο τον συγγενή του Σαπώρη Ορμίσδα που είχε καταφύγει στην Κωνσταντινούπολη. Ο ρωμαϊκός στρατός που διοικούσε ο Ιουλιανός έφτασε εύκολα έξω από τα τείχη της Κτησιφώντος, αλλά αμέσως ο Ιουλιανός και το επιτελείο του συνειδητοποίησαν πως δεν μπορούσαν να εκπορθήσουν την πόλη. Άρα ή οι πληροφορίες τους για την οχυρωματική κατάσταση της πόλης ήταν ανακριβείς ή κάποιος αμέλησε να φέρει επαρκή πολιορκητικό εξοπλισμό.

Μην μπορώντας να κάνει τίποτε άλλο, ο Ιουλιανός διέταξε την επιστροφή του στρατού στα ρωμαϊκά σύνορα. Παράλληλα όμως, οι Πέρσες έσπασαν τα αρδευτικά φράγματα και μετάτρεψαν τον δρόμο της επιστροφής του ρωμαϊκού στρατού σε απέραντα λασπόνερα. Ο στρατός κινούνταν πολύ αργά και οι Πέρσες κάθε τόσο τον παρενοχλούσαν με επιθέσεις φθοράς, με στόχο την ασφαλή (για τους Πέρσες) και βαθμιαία εξασθένιση των Ρωμαίων. Σε μία από αυτές τις μικροσυμπλοκές στην Σαμάρρα ο Ιουλιανός τραυματίστηκε θανάσιμα στην πλάτη από μία λόγχη που του τρύπησε το ήπαρ και τα ενδοπεριτοναϊκά σπλάγχνα. Πέθανε από αιμορραγία καθώς ο γιατρός του Ορειβάσιος προσπαθούσε να κάνει [πρωτόγονη] εντερορραφία.

Ποιος σκότωσε τον Ιουλιανό;

Ο Αμμιανός, που ήταν παρών στην εκστρατεία, γράφει ότι ο Ιουλιανός σκοτώθηκε από άγνωστο χέρι με δόρυ ρωμαίου ιππέα (equestris hasta, telum Romanum)

[25.3.6] Quos cum Iulianus cavendi immemor, diffluxisse trepidos elatis vociferando manibus aperte demonstrans, irasque sequentium excitans, audenter effunderet semet in pugnam, clamabant hinc inde candidati (quos disiecerat terror) ut fugientium molem tamquam ruinam male compositi culminis declinaret, et (incertum unde ¹ ) subita equestris hasta, cute brachii eius praestricta, costis perfossis, haesit in ima iecoris fibra.

Julian, careless of his own safety, shouting and raising his hands tried to make it clear to his men that the enemy had fled in disorder, and, to rouse them to a still more furious pursuit, rushed boldly into the fight. His guards, who had scattered in their alarm, were crying to him from all sides to get clear of the mass of fugitives, as dangerous as the fall of a badly built roof, when suddenly – no one knows whence – a cavalryman’s spear grazed the skin of his arm, pierced his ribs, and lodged in the lower lobe of his liver.

[25.6.6] Hocque viso, e saltibus nos hostes diversitate telorum et verbis turpibus incessebant, ut perfidos, et lectissimi principis peremptores: audierant enim ipsi quoque referentibus transfugis, rumore iactato incerto, Iulianum telo cecidisse Romano.

On seeing this, the enemy from the wooded heights assailed us with weapons of all kinds and with insulting language, as traitors and murderers of an excellent prince. For they also had heard from the mouths of deserters, in consequence of an unfounded rumour, that Julian had been killed by a Roman weapon.

Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός έγραψε το 364 πως υπήρχαν 4 υποψήφιοι δολοφόνοι: ένας Πέρσης, ένας Άραβας, ένας βάρβαρος υπηρέτης και ένας Χριστιανός στρατιώτης.

Ο Λιβάνιος το 364 έγραψε πως ο φονιάς ήταν Χριστιανός, αλλά 14 χρόνια αργότερα, συμφωνούσε με τον γιατρό Ορειβάσιο ότι ο φονιάς ήταν Σαρακηνός με είδος λόγχης που χρησιμοποιούσαν τα αραβικά auxilia του περσικού στρατού. Σύμφωνα με την μεταγενέστερη χριστιανική παράδοση … «ήταν χέρι αγίου».

Ο Potter προτιμάει την υπόθεση Σαρακηνού φονιά, αλλά δεν αποκλείεται ο φονιάς να ήταν Ρωμαίος που ήθελε να βγάλει τον Ιουλιανό από την μέση για να διευκολύνει την συνθηκολόγηση με τους Πέρσες.

Ο Σαπώρης είχε δύο επιλογές μετά τον θάνατο του Ιουλιανού. Η μία ήταν να αποτελειώσει τον ρωμαϊκό στρατό. Αυτό όμως θα είχε ως συνέπεια την στέψη ενός νέου αυτοκράτορα στο ρωμαϊκό έδαφος με τον οποίο θα έπρεπε να διαπραγματευθεί εκ νέου. Η άλλη επιλογή του ήταν να αφήσει το παγιδευμένο ρωμαϊκό στράτευμα να εκλέξει νέο αυτοκράτορα και να διαπραγματευτεί μαζί του «έχοντας το μαχαίρι στον λαιμό του.» Προτίμησε την δεύτερη επιλογή. Το ρωμαϊκό στράτευμα εξέλεξε ως νέο αυτοκράτορα τον διοικητή της φρουράς του Ιουλιανού Ιοβιανό, ο οποίος τέλεσε την δύσκολη συνθηκολόγηση με τον Σαπώρη. Ο Σαπώρης δέχτηκε να αφήσει το ρωμαϊκό στράτευμα να επιστρέψει αβλαβές στην Ρωμανία, αλλά ως αντάλλαγμα ζήτησε όλες τις περιοχές που ο Διοκλητιανός είχε κατακτήσει από τον Ναρσή και την παράδοση της Νισίβεως και των Σιγγάρων με εκκένωση του πληθυσμού τους.

Σύμφωνα με τον Potter, παραδίδοντας την «απόρθητη πόλη και τείχος των ανατολικών επαρχιών» Νίσιβι στους Πέρσες, ο Ιοβιανός παρέδωσε την ρωμαϊκή ηγεμονική θέση στην Μέση Ανατολή. Καθώς έβλεπε τον πληθυσμό της Νισίβεως να φεύγει προς τα Άμιδα, ο επίσκοπος της πόλεως Εφραίμ έγραψε ένα ποίημα στο οποίο λίγο πολύ λέει ότι αυτό που οι Πέρσες δεν πέτυχαν με 30 χρόνια πόλεμο το πέτυχαν με το πτώμα του «καταραμένου» (Ιουλιανού).

Στον παρακάτω χάρτη που περιγράφει την καταστροφική εκστρατεία του Ιουλιανού, με την πράσινη καμπύλη σημαδεύω στο περίπου τα νέα ρωμαιοπερσικά σύνορα που προέκυψαν το 363 μετά την συνθηκολόγηση του Ιοβιανού.

Στην επόμενη ανάρτηση θα περιγράψω αυτά που ακολούθησαν μετά την επιστροφή του Ιοβιανού στο ρωμαϊκό έδαφος.

Τα ανεκπλήρωτα σχέδια και οι διάδοχοι του Μεγάλου Κωνσταντίνου

Η σημερινή ανάρτηση είναι συμπλήρωμα στις δύο προηγούμενες αναρτήσεις για τον Μεταβατικό Ρωμαϊκό Αιώνα (ανάρτηση #1, ανάρτηση #2). Θα περιγράψω τα σχέδια του Μεγάλου Κωνσταντίνου που παρέμειναν ανεκπλήρωτα λόγω του απρόοπτου θανάτου του, τις στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις που σχετίζονται με αυτά τα σχέδια, καθώς και την ιστορία των διαδόχων του Κωνσταντίνου (οι γιοι του Κωνσταντίνος Β΄, Κωνστάντιος Β΄ και Κώνστας/Constans).

Όπως και στις προηγούμενες δύο αναρτήσεις, το βιβλίο που θα χρησιμοποιήσω είναι το “The Roman Empire at Bay: AD 180-395″ του David S. Potter (1η έκδοση, Routledge, 2004, πλέον στην αγορά κυκλοφορεί η 2η έκδοση του 2013). Ο γερο-Βάταλος, ως συνήθης «δώτωρ ἐάων», παρέθεσε αυτόν τον σύνδεσμο όπου μπορείτε να κατεβάσετε την ηλεκτρονική εκδοχή pdf της πρώτης εκδόσεως (κάντε κλικ στο download στην άνω δεξιά γωνία της σελίδας).

Το Σχέδιο της Περσικής Κατάκτησης και της Πενταρχίας των Καισάρων

Επειδή ο Κωνσταντίνος γεννήθηκε γύρω στο 275, όταν αναδείχθηκε μονοκράτωρ το 324 ήταν περίπου 50 ετών. Στα υπόλοιπα 13 έτη της μονοκρατορίας του (324-337) το μεγάλο του σχέδιο ήταν η κατάκτηση της Σασσανιδικής Περσίας. Ο Walter Kaegi σε ένα άρθρο που έγραψε το 1981 συγκέντρωσε μερικές μαρτυρίες του 6ου αιώνα που δείχνουν ότι ο Κωνσταντίνος άφησε πίσω του συγγράμματα στα οποία εξηγούσε πως έπρεπε να διεξαχθεί ο πόλεμος κατά των Περσών. Αυτές οι αναφορές θέλουν τους Ρωμαίους στρατηγούς του 6ου αιώνα να χρησιμοποιούν τα συγγράμματα αυτά ως βοήθημα για τις δικές τους μάχες κατά των Περσών.

Το σχέδιο διαδοχής του Κωνσταντίνου ήταν ένα είδος Οικουμενικής Πενταρχίας. Τέσσερεις διάδοχοι Καίσαρες θα διοικούσαν τις τέσσερεις Ρωμαϊκές Τετραρχικές Μερίδες και ένας πέμπτος διάδοχος Καίσαρ θα διοικούσε την κατεκτημένη Περσία ως πέμπτη Ρωμαϊκή μερίδα.

Οι «Πεντάρχες» Καίσαρες που επέλεξε ο Κωνσταντίνος ήταν:

• Ο μεγαλύτερος σε ηλικία γιος του Κωνσταντίνος έλαβε την «Γαλλική» μερίδα (Ισπανία, Γαλλία, Βρετανία) με πρωτεύουσα την Augusta Treverorum (Trier).
• Ο μικρότερος σε ηλικία γιος του Κώνστας έλαβε την «Ιταλική» μερίδα (Ιταλία και Αφρική δυτικά της Λιβύης) με πρωτεύουσα τα Μεδιόλανα (Μιλάνο).
• Ο γιος του Κωνστάντιος έλαβε την «Ανατολική» μερίδα (Ασία και Αίγυπτος) με πρωτεύουσα την Αντιόχεια.
• Ο ανιψιός του Δαλμάτιος έλαβε τα Βαλκάνια με πρωτεύουσα μάλλον την γενέτειρα της δυναστεία Ναϊσσό.
• Τέλος, ο αδελφός του Δαλματίου Αννιβαλιανός θα έπαιρνε την μερίδα που θα προέκυπτε από την κατεκτημένη Περσία.

Αυτοί οι πέντε Καίσαρες θα ήταν υφιστάμενοι του Κωνσταντίνου που, όσο ζούσε, θα συνέχιζε να είναι ο ανώτερος Αύγουστος. Αυτό που δεν πρόλαβε να ξεκαθαρίσει ο Κωνσταντίνος ήταν ποιος από τους πέντε Καίσαρες θα τον διαδεχόταν ως ανώτερος Αύγουστος. Ο Potter πιστεύει ότι ο Κωνσταντίνος μάλλον ήθελε ισότιμους τους «Πεντάρχες», αλλά δεν μπορούμε να ξέρουμε με βεβαιότητα, επειδή ο Κωνστάντιος Β΄ μάλλον άλλαξε την διαθήκη του Κωνσταντίνου και ο Ευσέβιος που έγραψε την βιογραφία του Κωνσταντίνου, έγραφε για λογαριασμό του Κωνσταντίου.

Το 330 ο Μέγας Τιριδάτης (ή Τιριδάτης Γ΄) της Αρμενίας πέθανε χωρίς ενήλικα απόγονο. Είναι ο αρμένιος βασιλιάς που εξύψωσε τον Χριστιανισμό σε επίσημη θρησκεία του Βασιλείου της Αρμενίας (κατά την παράδοση το 301, αλλά οι περισσότεροι ιστορικοί πιστεύουν το 314). Οι «Ναχαράρ» (Αρμένιοι αριστοκράτες) διαιρέθηκαν σε μια φιλοπερσική μερίδα και σε μια αντιπερσική/χριστιανική μερίδα που ήθελε ν΄ανεβάσει στον θρόνο τον ανήλικο γιο του Τιριδάτη Αρσάκη. Τελικά, ο Αρσάκης κατέφυγε στους Ρωμαίους και στον θρόνο ανέβηκε ο Χοσρόης ο Μικρός που βασίλεψε την Αρμενία ως ρωμαϊκό προτεκτοράτο.

Ο Κωνσταντίνος εκμεταλλεύτηκε την αστάθεια στην Αρμενία και το 335 κατάφερε να διορίσει τον Αννιβαλιανό «Βασιλέα των Βασιλεών των Ποντικών Λαών» (Rex Regum et Ponticarum Gentium), δηλαδή κάτι σαν προϊστάμενο των ηγεμόνων των ιβηραρμενικών προτεκτοράκτων (Armeniam nationesque circumsocias κατά τον Αυρήλιο Βίκτωρα). Ο τίτλος «Βασιλεύς των Βασιλέων» ήταν αυτός του Πέρση βασιλιά (λ.χ. Šāhān Šāh Ērān ud Anērān = Βασιλεύς των Βασιλέων των Αρίων/Ιρανών και Αναρίων/μη Ιρανών). Εκείνη την περίοδο βασιλιάς της Σασσανιδικής Περσίας ήταν ο θρυλικός Σαπώρης Β΄ (Šāhpuhr II) που βασίλεψε 70 ολόκληρα χρόνια (309-379), επειδή στέφθηκε βασιλιάς όσο ήταν ακόμα στην μήτρα της μητέρας του και κατάφερε να παραμείνει στον θρόνο μέχρι τον θάνατό του.

Ο τίτλος του Αννιβαλιανού «Βασιλεύς των Βασιλέων» εξέφραζε την πρόθεση του Κωνσταντίνου να τον τοποθετήσει Καίσαρα στην κατεκτημένη Περσία. Αυτά που έγραψα μέχρι στιγμής θα τα βρείτε στις σελίδες 447,459 και 460 του Potter.

Μέρος της ιδεολογικής προπαγάνδας για την κατάκτηση της Περσίας ήταν η αναβίωση του ενδιαφέροντος για τον πιο ξακουστό κατακτητή της Περσίας, τον Μεγαλέξανδρο, και για τον αυτοκράτορα Τραϊανό που, κατά τον Παρθικό Πόλεμο του 113-116, εκπόρθησε και λεηλάτησε την παρθική πρωτεύουσα Κτησιφώντα και μετέτρεψε την Παρθική Περσία σε Ρωμαϊκό προτεκτοράτο. Έτσι, στα τελευταία χρόνια της μονοκρατορίας του Κωνσταντίνου, ο Ιούλιος Βαλέριος Αλέξανδρος Πολέμιος (κατά τον Potter και τον Robin Lane Fox ήταν o Φλάβιος Πολέμιος) μετέφρασε στα Λατινικά τον μυθιστορηματικό Βίο του Αλεξάνδρου και ο Κωνστάντιος, αργότερα, συγκρίνεται με τον Μεγαλέξανδρο και τον Τραϊανό. Η σύγκριση του Κωνσταντίου με τον Μεγαλέξανδρο είναι κοινός τόπος στους δύο πανηγυρικούς λόγους που συνέγραψε ο Ιουλιανός ο Αποστάτης για τον θείο του. Η σύγκριση είναι εντελώς αβάσιμη ιστορικά γιατί, όπως θα εξηγήσω και παρακάτω, αντίθετα με την επιθετική εκστρατεία του Αλεξάνδρου, στην οποία ο Μακεδόνας στρατηλάτης κατανίκησε τους Πέρσες σε αποφασιστικές μάχες που ο ίδιος επιδίωξε, ο Αμμιανός Μαρκελλίνος θα εκλάβει ως «αδυναμία» την συνετή -και μπορούμε να πούμε «βυζαντινή» κατά Edward Luttwak– απόφαση του Κωνσταντίου να αντιμετωπίσει τις περσικές εισβολές πίσω από την ασφάλεια των τειχών, χωρίς να τους συναντήσει σε αποφασιστική μάχη. Ο Πολέμιος περιγράφει την Περσία σαν «παλαιό ρωμαϊκό έδαφος που πρέπει να ανακτηθεί» (παλαιό γιατί το είχε κατακτήσει ο Τραϊανός).

Παρακάτω, παραθέτω δύο σημειώσεις του Potter στις οποίες παραθέτει όλες τις φορές που ο Ιουλιανός θα χρησιμοποιήσει τον Αλέξανδρο ως μέτρο σύγκρισης για να εκθειάσει τις αρετές του θείου του Κωνσταντίου (σημ. 148) και άλλους ξακουστούς άνδρες της αρχαιότητας με τους οποίους συγκρίνει τον Κωνστάντιο (σημ. 149). Παραθέτω αναλυτικά μόνο την παραπομπή I.17c-d, γιατί εκεί ο Ιουλιανός γράφει λίγο πολύ πως «εμείς» [οι Ρωμαίοι], ως κατακτητές των Μακεδόνων που, με τη σειρά τους, κάποτε κατέκτησαν τους Πέρσες που κάποτε είχαν κατακτήσει τους Μακεδόνες, «κληρονομήσαμε» τον ρόλο των Μακεδόνων ως αντίπαλοι/κατακτητές των Περσών.

• Οι Πέρσες κάποτε έγιναν κύριοι των Μακεδόνων όταν επεκτάθηκαν στην Ευρώπη
• Οι Μακεδόνες επί Αλεξάνδρου κατέκτησαν τους Πέρσες
• Οι Πέρσες αργότερα εξεγέρθηκαν κατά των Μακεδόνων διαδόχων του Αλεξάνδρου
• Εμείς [οι Ρωμαίοι] κατακτήσαμε ό,τι έμεινε από την Αρχή των Μακεδόνων και «κληρονομήσαμε» τον πόλεμό τους με τους Πέρσες (καὶ ἡμῖν τὸ λειπόμενον τῆς Μακεδόνων ἀρχῆς κατακτησαμένης ἀξιόμαχοι διὰ τέλους ἔδοξαν εἶναι πολέμιοι)

Η αντίδραση των Σασσανιδών ήταν να ανατρέξουν και αυτοί στο κλασικό παρελθόν και να οικειοποιηθούν τους Αχαιμενίδες Πέρσες ως «προγόνους», ενώ μέχρι τότε δεν είχαν δείξει κανένα ενδιαφέρον ταύτισης μαζί τους. Το 358 ο Σαπώρης Β΄ θα στείλει γράμμα στον Κωνστάντιο στο οποίο του υπενθύμισε ότι «σύμφωνα με τους αρχαίους ιστορικούς σας, οι «πρόγονοί» μου κάποτε εξουσίαζαν όλα τα εδαφή μέχρι τον Στρυμόνα και τα σύνορα της Μακεδονίας.»

Ο Potter γράφει περιγράφει τις δύο αυτές ιδεολογικές προπαγάνδες στις σελίδες 470-1.

Οι στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις του Κωνσταντίνου και των προκατόχων του

Ο ιστορικός Ζώσιμος κατηγόρησε τον Κωνσταντίνο ότι εξασθένισε την φρούρηση των συνόρων που είχε εξασφαλίσει ο Διοκλητιανός, όταν αποφάσισε να αποτραβήξει τα στρατεύματα από τις «εσχατιές» (= σύνορα) και να τα συγκεντρώσει στις πόλεις του εσωτερικού. Έτσι, σύμφωνα πάντα με τον Ζώσιμο, απογυμνώθηκαν στρατιωτικά «οἱ ὑπό βαρβάρων ἐνοχλούμενοι» και, ταυτόχρονα, οι πόλεις τους εσωτερικού «επιλυμάνθηκαν» με την «λύμην τῶν στρατιωτῶν».Ο Ζωσιμός καταλήγει λίγο παρακάτω πως με αυτές του τις πράξεις ο Κωνσταντίνος «τῆς ἄχρι τοῦδε τῶν πραγμάτων ἀπωλείας αὐτός τὴν ἀρχήν καὶ τὰ σπέρματα δέδωκε» (ήταν η αρχή της παρακμής που βιώνουμε «εμείς τώρα» στον 5ο αιώνα). Η δήλωση αυτή [Ζώσιμος, 2.34] είναι λάθος σε όλα τα επι μέρους σημεία της, αλλά περιέχει έναν πολύ μικρό κόκκο αλήθειας.

Ο κόκκος αλήθειας είναι το ότι κατά τον σχηματισμό του Comitātus (στρατηγική εφεδρεία ~ εκστρατευτικό σώμα που ακολουθεί τον αυτοκράτορα σε εκστρατεία) αρκετοί στρατιώτες αποτραβήχθηκαν από τα φρούρια των συνόρων. Οι προδιοκλητιανικές Λεγεώνες αποτελούνταν από 3000-5000 λεγεωνάριους και οι κωνσταντίνειες Λεγεώνες αποτελούνταν από 1000-2000 άτομα. Βέβαια, ο comitātus δεν ήταν αποκλειστικό δημιούργημα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, αλλά προέκυψε σταδιακά από τις πρόσθετες και σταδιακές μεταρρυθμίσεις που ο Αυρηλιανός, ο  Διοκλητιανός και ο Κωνσταντίνος πραγματοποίησαν πάνω σε μια καινοτομία του αυτοκράτορα Γαλλιηνού.

Ο Γαλλιηνός ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας που συνειδητοποίησε ότι ο πόλεμος με την Περσία απαιτούσε βαρύ ιππικό αντάξιο των Σασσανιδών Καταφρακτών. Μέχρι τότε ο Ρωμαϊκός στρατός αποτελούνταν από τις παραδοσιακά πεζικές Λεγεώνες και τα μόνα Ρωμαϊκά έφιππα σώματα ήταν το ελαφρύ ιππικό των Auxilia, που στρατολογούνταν από τους πρώην κατεκτημένους λαούς που είχαν παράδοση στην ιπποσύνη.

Επομένως, ο Γαλλιηνός είναι ο πρώτος Ρωμαίος αυτοκράτορας που δημιούργησε μια ευκίνητη εφεδρεία (mobile reserve) επίλεκτου ιππικού (elite cavalry) που μπορούσε να μετακινηθεί  ταχέως στα διάφορα πολεμικά μέτωπα.

Ο Potter αναφέρει όλα αυτά που έγραψα παραπάνω και αυτά που θα γράψω παρακάτω στις σελίδες 448-451:

Ο Αυρηλιανός πριν γίνει αυτοκράτορας, πολέμησε στην Μάχη της Ναϊσσού ως διοικητής αυτού του νέου Ρωμαϊκού ιππικού.

Ο Διοκλητιανός, συνειδητοποίησε την στρατηγική σημασία της Προποντίδας ως έδρα αυτού του ευκίνητου ιππικού ανάμεσα στα δύο επισφαλή σύνορα (ο Δούναβης και τα ασιατικά σύνορα με την Περσία), γι΄αυτό και επέλεξε την Νικομήδεια ως πρωτεύουσά του. Την ίδια σκέψη έκανε και ο Κωνσταντίνος αργότερα όταν αποφάσισε να ιδρύσει την Κωνσταντινούπολη στον Βόσπορο.

Αυτό το επίλεκτο ιππικό που συνόδευε τον αυτοκράτορα στα διάφορα πολεμικά μέτωπα ονομάστηκε comitātus και οι ιππείς ονομάστηκαν comitātēnsēs (πληθυντικός του επιθέτου comitātēnsis).

Ετυμολογικά, οι όροι comitātus και comitātēnsis προέρχονται από τον λατινικό όρο comēs/comitem = «κόμης» που κυριολεκτικά σημαίνει «συνοδίτης» (*k’om-h1i-t-, cum = συν και το -it- που είναι συγγενές με το -ιτ- του όρου πρόσειμι > προσιτός, από την ΙΕ ρίζα *h1ei- «πηγαίνω» > ελληνικό *h1ei-mi > εἶμι ~ λατινικό *h1ey-ō > eō).

Άρα:

comēs = συνοδίτης

comitātus = συνοδ[ε]ία

comitātēnsis = συνοδιακός

Ο Τάκιτος, νωρίτερα, χρησιμοποιήσε τον όρο comitātus για να περιγράψει την πρώιμη γερμανική *druhtiz = «συνοδεία στρατιωτών, συμμορία» (~ σλαβική družina) των γερμανών πολεμάρχων (*druhtinaz).

Όπως το Ιππικό των Εταίρων (= Συντρόφων) συνόδευε στην μάχη τον Μακεδόνα βασιλιά έτσι και ο Comitātus του Γαλλιηνού συνόδευε στην μάχη τον Ρωμαίο αυτοκράτορα.

Κάποια στιγμή μεταξύ του Διοκλητιανού και του Κωνσταντίνου, ο comitātus επεκτάθηκε αποκτώντας επιπλέον και μονάδες πεζικού.

Ο στρατός της κάθε τετραρχικής μερίδας χωριζόταν στους Comitātēnsēs και στους Ripēnsēs. Οι τελευταίοι ήταν οι στρατιώτες που φρορούσαν μονίμως τις «όχθες» (ripa = «όχθη») του Δούναβη και του Ρήνου και ονομάζονταν και Līmitānei =  «Συνορίτες». Ο μισθός των Comitātēnsēs ήταν μεγαλύτερος από αυτόν των Ripēnsēs. Όταν κάποιοι Ripēnsēs ακολουθούσαν εκτάκτως σε εκστρατεία τους Comitātēnsēs ονομάζονταν Pseudo-Comitātēnsēs και ο μισθός τους ήταν ενδιάμεσος των δύο μισθών.

Ο Κωνσταντίνος, που σκόπευε να χρησιμοποιήσει ως εκστρατευτικό σώμα στην Περσία έναν ενιαίο Comitātus αποτελούμενο από τους Comitātēnsēs και των τεσσάρων τετραρχικών μερίδων, διόρισε δύο Μαγίστρους (Magistri Militum, Στρατηλάται τῆς ἵππου καὶ τῶν πεζῶν στον Ζώσιμο) σε κάθε μερίδα Comitātēnsēs. Ο Magister Peditum διοικούσε τους πεζούς Comitātēnsēs και ο Magister Equitum τους έφιππους.

Με τον διορισμό Δουκών/Στρατηγών και Μαγίστρων/Στρατηλατών, οι Ύπαρχοι (Praefecti Praetorii) έχασαν κάθε στρατιωτική εξουσία που είχαν προηγουμένως και περιορίστηκαν μόνο στην πολιτική διοικήση της τετραρχικής τους μερίδας.

Η Στρατολόγηση των Γερμανικών Φύλων

Κατά την τετραετία 328-332, ο Μέγας Κωνσταντίνος γεφύρωσε τον Δούναβη στην πόλη Οίσκο και ηγήθηκε μιας τριετούς εκστρατείας κατά των υπερδουνάβιων Γότθων. Τα αποτελέσματα της εκστρατείας ήταν το «ανέβασμα» στην εξουσία φιλορωμαίων φυλάρχων και η τίμησή τους με δώρα (πάγια ρωμαϊκή συνοριακή πολιτική), η στρατολόγηση Γότθων στον ρωμαϊκό στρατό και οι προσηλυτιστικές ιεραποστολές προς τους Γότθους. Στο τελευταίο έτος της ζωής του (337) ο Κωνσταντίνος έστειλε στους Γότθους τον Ουλφίλα με μεταφρασμένη την Βίβλο στην Γοτθική γλώσσα που, αργότερα, το 348 θα εκδιωχθεί από τον Αόρικο νοτίως του Δούναβη στην Μυσία μαζί με τους εκχριστιανισμένους Γότθους.

Εδώ βλέπουμε τον Κωνσταντίνο να χρησιμοποιεί το χαρτί του χριστιανισμού στην εξωτερική πολιτική της αυτοκρατορίας, για να επεκτείνει την ρωμαϊκή σφαίρα επιρροής πέρα από τα ρωμαϊκά σύνορα. Ο εκχριστιανισμός των Γότθων πρέπει να ιδωθεί μαζί με τον εκχριστιανισμό της Αρμενίας (314) και της Γεωργίας (~330) και τον εκχριστιανισμό του Αξουμιτικού βασιλείου στην σημερινή Αιθιοπία (~330), όπου ο Φρουμεντάριος κατέληξε αρχισύμβουλος του ανήλικα βασιλιά και έδωσε οικονομικά προνόμια στους χριστιανούς εμπόρους.

Ο Potter γράφει πως, σε αντίθεση με την επιείκεια και ανοχή προς τους εσωτερικούς παγανούς, ο Κωνσταντίνος έδειξε μια «επιθετική» προώθηση του Χριστιανισμού στο εξωτερικό, επειδή έκρινε ως κατώτερες τις «βάρβαρες» παγανιστικές θρησκείες. Ο Potter γράφει για τον Χριστιανισμό ως Εξωτερική Πολιτική του Κωνσταντίνου στις σελίδες 444-5:

Ό,τι έγινε με τους Γότθους πέρα από τον Δούναβη προφανώς έγινε και με τους Φράγκους πέρα από τον Ρήνο, γιατί στα χρόνια που ακολούθησαν τον θάνατο του Κωνσταντίνου, άτομα φραγκικής καταγωγής κατάφεραν να αναρριχηθούν στις ανώτερες βαθμίδες του στρατού της «Γαλλικής» τετραρχικής μερίδας. Το αποκορύφωμα ήταν ο εν μέρει φραγκογενής σφετεριστής του δυτικού θρόνου Μαγνέντιος, ο επίσης φραγκογενής Magister Peditum per Gallias Κλαύδιος Σιλβανός που αργότερα εγκατέλειψε τον Μαγνέντιο για τον Κωνστάντιο και οι φράγκοι αξιωματικοί Μαλάριχος και Μαλλοβαύδης. Μετά την καταστρεπτική εμφύλια μάχη της Μούρσας του 351, όπου ξεκληρίστηκε περιπού το μισό συνολικό Ρωμαϊκό Comitatus (σύμφωνα με τον Ζωναρά, ο Μαγνέντιος έχασε τα 2/3 των δυνλαμεών του και ο Κωνστάντιος Β΄ το 40% των των δικών του), η στρατολόγηση των γερμανών foederati θα γίνει εντατικότερη και, μετά τον ξεκληρισμό του ανατολικού στρατού από τους Γότθους στην μάχη της Αδριανουπόλεως το 378, ο «ρωμαϊκός» στρατός για τον επόμενο αιώνα θα είναι ουσιαστικά μόνον οι γερμανοί foederati, οι οποίοι ήταν πιστοί σε λίγους γερμανούς πολέμαρχους που είχαν αναρριχηθεί στην στρατιωτική διοίκηση των δύο μισών της αυτοκρατορίας (λ.χ. Στιλίχων, Arbogast, ο Γοτθο-Αλανός Άσπαρ, Αλάριχος κλπ).

Το πως κατάφερε τελικά η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ν΄απεξαρτητοποιηθεί στρατιωτικά από τους Γότθους πολέμαρχους κατά το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα, ενώ ταυτόχρονα στην «πεπτωκυῖα» Δύση οι γερμανοί πολέμαρχοι έστηναν τα διάδοχα ημιβάρβαρα βασίλειά τους, το έχω εξηγήσει σε παλαιότερη ανάρτηση.

Θα ξαναεπιστρέψω στην καταστρεπτική μάχη της Μούρσας παρακάτω. Αυτό που θέλω να συμπληρώσω στο θέμα της γερμανοποίησης του Ρωμαϊκού στρατού κατά τον 4ο αιώνα είναι ότι ο Αμμιανός Μαρκελλίνος περιγράφει περιπτώσεις όπου ο ρωμαϊκός στρατός ξεκινάει την μάχη και χαιρετά αυτοκράτορες με Γερμανική πολεμική κραυγή (barritus) και αναφέρει περιπτώσεις Ρωμαίων στρατιωτών που κατά την άδειά τους ήθελαν να επισκεφτούν τις οικογένειές τους πέρα από τα σύνορα.

Παρακάτω, ο Αμμιανός Μαρκελλίνος περιγράφει τον χαιρετισμό του σφετεριστή Προκοπίου ως αυτοκράτορα το 365 από δύο λεγεώνες με την τρομακτική πολεμική κραυγή που οι βάρβαροι ονομάζουν barritus.

[Amm, 26.7.17] Hac sermonis placiditate molliti omnes, qui acriter venerant pugnaturi, signorum apicibus aquilisque summissis descivere libentes ad eum, et pro terrifico ¹ fremitu, quem barbari dicunt barritum, nuncupatum imperatorem, stipatumque de more, ² consentientes in unum, reduxerunt ad castra, testati more militiae Iovem, invictum Procopium fore.

Αγγλική μετάφραση του John Rolfe:

Through these calm words, all the men who had come to fight hotly against him were pacified, and willingly went over to his side with the eagles and the tips of their standards lowered; and in place of terrible shouts that the barbarians call barritus ¹ he was hailed as emperor; all crowded about him in the customary manner, and in harmony escorted him back to the camp, swearing, in the soldiers’ manner, by Jupiter that Procopius would be invincible.

1 The battle-cry, or war-song, of the Gauls and Germans described in xvi. 12, 43; the word seems to be of Germanic origin, but was borrowed, with the battle-cry itself, by the Romans, xxi. 13, 15; xxxi. 7, 11, quam, gentilitate, barri. turn vacant.

Οι διάδοχοι του Μεγάλου Κωνσταντίνου

«Όταν οι άνθρωποι κάνουν σχέδια, ο Θεός γελάει.» Η παροιμία αυτή ταιριάζει τέλεια, για να περιγράψει τα σχέδια του θεφρούρητου Κωνσταντίνου. Σχεδίαζε να βαπτιστεί στον Ιορδάνη ποταμό και μετά να κατακτούσε την Σασσανιδική Περσία. Όταν τον Μάιο του 337, σε ηλικία περίπου 62 ετών, ήταν έτοιμος να ξεκινήσει την εκστρατεία που τόσο καλά είχε σχεδιάσει, ξαφνικά αρρώστησε και πέθανε εντελώς απρόοπτα στην Κωνσταντινούπολη στις 22 Μαΐου 337. Κάποιες πηγές, όπως ο Ζωναράς (13.4.26), ισχυρίζονται ότι είχε δηλητηριαστεί από τους ετεροθαλείς αδελφούς του Φλάβιο Δαλμάτιο και Ιούλιο Κωνστάντιο (ο πατέρας του Ιουλιανού), αλλά αυτή μάλλον είναι κατασκευασμένη κατηγορία, για να δικαιολογηθούν οι δολοφονίες των ενήλικων αρσενικών συγγενών του που διέταξε ο Κωνστάντιος Β΄. Οι μόνοι που γλίτωσαν από αυτην την σειρά δολοφονιών ήταν οι αδελφοί του Κωνσταντίου Β΄, Κωνσταντίνος Β΄ και Κώνστας και τα ξαδέλφια τους Ιουλιανός, Γάλλος και Νεποτιανός που ήταν ακόμα πολύ μικροί για να θεωρηθούν απειλή για την διαδοχή.

Τουλάχιστον ο Κώνστας πρέπει να ήταν συνεργός του Κωνσταντίου, γιατί μόλις δολοφονήθηκε ο ξάδελφός τους Δαλμάτιος, τα δύο αδέλφια μοίρασαν τα βαλκανικά του εδάφη: ο Κωνστάντιος πήρε την Θράκη και ο Κώνστας πήρε την Υπαρχία του Ιλλυρικού (δυτικά Βαλκάνια). Έτσι προέκυψε η Τριαρχία  των Κωνσταντινιδών.

Επειδή όμως ο Κωνσταντίνος Β΄ δρούσε ως κηδεμόνας του Κώνσταντος, το πιθανότερο είναι ότι και αυτός ήταν συνεργός στους φόνους των συγγενών που διέταξε ο Κωνστάντιος.

Αυτή η διαίρεση των Βαλκανίων στον Νέστο θα έχει επιπτώσεις στην μελλοντική Εκκλησιαστική τους διαίρεση, με το Ιλλυρικό (δυτικά Βαλκάνια) να ανήκει στην δικαιοδοσία της Ρώμης μέχρι το 732 που ο Λέων ο Ίσαυρος θα φέρει το νότιο Ιλλυρικό στην δικαιοδοσία της Κωνσταντινουπόλεως και με τους Πάπες να απαιτούν για δυο γενιές να τους επιστραφεί η “Graecia.”

Το 340, καθώς ο Κωνσταντίνος Β΄ οδηγούσε τα στρατεύματά του στην βόρειο Ιταλία –υποτίθεται- για να πάει να βοηθήσει τον Κωνστάντιο στον πόλεμο κατά των Περσών, ο Κώνστας του επιτέθηκε αιφνιδίως έξω από την Ακουιλήια (Aquileia) και τον σκότωσε. Αυτό τον έκανε πολιτικό άρχοντα όλης της Δύσης, αλλά τα στρατεύματα του Κωνσταντίνου Β΄ δεν του συγχώρεσαν ποτέ την επίθεση και, αργότερα, θα εκταλέσουν με χαρά την διαταγή του σφερεριστή Μαγνέντιου για σύλληψη και θανάτωση του Κώνσταντός. Με τον θάνατο του Κωνσταντίνου Β΄ η Τριαρχία, μετατράπηκε σε Διαρχία. Η δικαιολογία του Κώνσταντος για την αιφνίδια επίθεση ήταν πως νόμιζε ότι ο Κωνσταντίνος είχε εισβάλει στα εδάφη του με σκοπό να τα κατακτήσει (μήπως όντως το είχε κάνει; ).

Ο Κωνστάντιος βρέθηκε από νωρίς μπλεγμένος σε εκκλησιαστικά ζητήματα. Την άνοιξη του 339 εξόρισε τον Άγιο/Μέγα Αθανάσιο που μόλις το 337 είχε επιστρέψει στην Αλεξάνδρεια από την πρώτη του διετή εξορία στην Δύση. Ο Αθανάσιος κατέφυγε ξανά στην Δύση, όπου ο Πάπας της Ρώμης συνεκάλεσε σύνοδο στην οποία οι δυτικοί επίσκοποι αθώωσαν τον Αθανάσιο από τις κατηγορίες των ανατολικών αρειανών και αρειανιζόντων επισκόπων. Ο Κωνστάντιος συνεκάλεσε την Σύνοδο της Σερδικής το 342/3 προκειμένου να επιτύχει εκκλησιαστική ομοφωνία, αλλά απλώς πέτυχε να εντείνει την εκκλησιαστική ρήξη Ανατολής-Δύσης, να κατηγορηθεί από τους δυτικούς επισκόπους γι΄αυτό που σήμερα ονομάζουμε «καισαροπαπισμό». Όταν ο Κωνστάντιος το 353 νίκησε τον σφετεριστή Μαγνέντιο και έγινε μονοκράτωρ, όπως θα εξηγήσω παρακάτω, στην αρχή έδειξε διαλλακτική στάση προς την Δυτική Εκκλησία και, συν τοις άλλοις, επέτρεψε στον εξόριστο Αθανάσιο να επιστρέψει στην Αλεξάνδρεια. Το 355, όμως, επέστρεψε στην αρχική του αδιάλλακτη στάση του και έφτασε σε σημείο να εξορίσει τον Πάπα της Ρώμης Λιβέριο και, συν τοις άλλοις, να ξαναεξορίσει τον Αθανάσιο. Το μόνο που κέρδισε ήταν να χαρακτηριστεί «Αντίχριστος» από τους δυτικούς επισκόπους και τον Αθανάσιο. Σύμφωνα με τον Potter, ήδη από το 343 είχε δημιουργηθεί ένα μόνιμο εκκλησιαστικό χάσμα μεταξύ της Λατινόφωνης Δύσης και της Ελληνόφωνης Ανατολής και ο καισαροπαπισμός του Κωνσταντίου απλώς το έσκαψε περισσότερο.

Στο ανατολικό σύνορο, ενώ τα σχέδια του Μεγάλου Κωνσταντίνου ήταν η Ρωμαϊκή εισβολή στην Περσία, τελικά το 337 ήταν οι Πέρσες που εισέβαλαν στην Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, μόλις ο Σαπώρης Β΄ πληροφορήθηκε τον θάνατο του Κωνσταντίνου. Στόχος του Περσικού στρατού ήταν η κατάληψη της Νισίβεως που ήταν το σημαντικότερο και ερυμνότερο ρωμαϊκό οχυρό στην περσορωμαϊκή παραμεθόριο και η παρεμπόδιση της ρωμαϊκής προσβάσεως στην Αρμενία όπου, μετά τον θάνατο του Μεγάλου Κωνσταντίνου και την δολοφονία του Αννιβαλιανού, οι ναχαράρ αποφάσισαν να δεχτούν την Περσική προστασία. Το 338, ο Κωνστάντιος κατέφερε να ξαναφέρει την Αρμενία στο ρωμαϊκό μαντρί. Εκτός από την πολιορκία της Νισίβεως του 337, κατά τα επόμενα 13 χρόνια οι Πέρσες θα επιχειρήσουν άλλες τρεις πολύμηνες πολιορκίες της Νισίβεως, αλλά η πόλη δεν θα πέσει σε καμιά από αυτές λόγω των ισχυρότατων οχυρώσεών της. Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος, που πολέμησε τους Πέρσες στις επάλξεις της Νισίβεως, χαρακτήρισε την πόλη “Urbs Inexpugnabilis” («Απόρθητη Πόλις») και “Murus Provinciarum” («Τείχος των [Ανατολικών] Επαρχιών»).

Όπως ανέφερα και παραπάνω, ο Κωνστάντιος θα αντιμετωπίσει την Περσική εισβολή εφαρμόζοντας την «βυζαντινή» αρχή της Οικονομίας, δηλαδή αποφεύγοντας να συναντήσει τους Πέρσες σε αποφασιστική μάχη και προτιμώντας να τους αντιμετωπίσει εκ του ασφαλούς από τις επάλξεις των πολιορκημένων ρωμαϊκών πόλεων. Μία φορά μόνο θα παρασυρθεί και το 344 θα δώσει την μάχη των Σιγγάρων, όπου το αποτέλεσμα ήταν τόσο αβέβαιο που και οι δύο αντίπαλοι θεώρησαν ότι νίκησαν. Ο Σαπώρης Β΄ αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Περσία, επειδή έπρεπε να αντιμετωπίσει μια εισβολή στεπαίων νομάδων στα βορειοανατολικά του σύνορα και αυτός είναι ο μόνος λόγος που η μάχη συνήθως περιγράφεται ως «πύρρειος» ρωμαϊκή νίκη. Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος θεώρησε ως «αδυναμία» την συνετή απόφαση του Κωνσταντίου να αντιμετωπίσει αμυντικά τους Πέρσες από τα τείχη, γιατί πίστευε ότι η «σωστή κίνηση» ήταν η επιθετική εκστρατεία κατά της Περσίας, όπως αυτή που πραγματοποίησε το 363 ο Ιουλιανός. Σύμφωνα με τον Potter, αυτή η αντίληψη του Αμμιανού προδίδει την περιορισμένη ικανότητα του ιστορικού για στρατηγικό διάβασμα των περιστάσεων. Ο Ιουλιανός το 363 είχε όλο το comitatus στην διάθεσή του (το οποίο ήταν αποδυναμωμένο κατά 50% μετά την μάχη της Μούρσας το 353, αλλά μέχρι το 363 είχε αναπληρώσει κάποιες από τις απώλειές του μέσα από την στρατολόγηση κυρίως Γερμανών), ενώ ο Κωνστάντιος κατά την περίοδο 337-353 είχε στην διάθεσή του μόνο το 1/3 του συνολικού comitatus που άφησε ο Κωνσταντίνος. Με άλλα λόγια, ο Ιουλιανός όταν επιτέθηκε το 363 είχε περίπου διπλάσιο αριθμό ανδρών, σε σχέση με αυτούς που είχε στην διάθεσή του ο Κωνστάντιος κατά την περίοδο 337-353. Επιπλέον, όπως είναι γνωστό, το μόνο που κατάφερε ο Ιουλιανός με την επίθεσή του κατά των Περσών ήταν να φτάσει έξω από την σασσανιδική πρωτεύουσα Κτησιφώντα, να την αντικρίσει γνωρίζοντας ότι δεν μπορούσε να την εκπορθήσει, και να δεχτεί ένα θανάσιμο πλήγμα κατά την επιστροφή προς τα ρωμαϊκά σύνορα, χωρίς να έχει κερδίσει κανένα απολύτως στρατηγικό πλεονέκτημα έναντι των Περσών!

Όπως έγραψα παραπάνω, τα «γαλλικά» στρατεύματα του Κωνσταντίνου Β΄ ποτέ δεν συγχώρεσαν τον Κώνσταντα που τους επιτέθηκε το 340 στην Ακουιληία. Όταν στις 18 Ιανουαρίου 350 ο φραγκογενής Μαγνέντιος ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας, τα «γαλλικά» στρατεύματα εκτέλεσαν μετά χαράς την εντολή του να συλλάβουν και να θανατώσουν τον Κώνσταντα. Ο Φλάβιος Μαγνέντιος ήταν πια Αυτοκράτορας της Δυτικής αυτκρατορίας, ο πρώτος αξιωματικός με πρόσφατη γερμανική καταγωγή που το πέτυχε.

Για να αποτρέψει τον Μαγνέντιο από το να πάρει με το μέρος του τους comitatenses του Ιλλυρικού, ο magister peditum του Κώνσταντος Βετρανίων, ανακηρύχθηκε με τη σειρά του αυτοκράτορας εφήμερα, για να παραδώσει στην αρχή του χειμώνα την εξουσία του Ιλλυρικού στον Κωνστάντιο που είχε φτάσει με τον στρατό του στα Βαλκάνια. Οι δύο άνδρες συναντήθηκαν στην Σερδική και αποφάσισαν να μιλήσουν μαζί στα στρατεύματα τα Χριστούγεννα στην Ναϊσσό, για να τους εξηγήσουν ότι η εφήμερη στέψη του Βετρανίωνα ήταν απλώς μια κίνηση νομιμοφροσύνης προς τον τελευταίο απόγόνο του Μεγάλου Κωνσταντίνου.

Τα στρατεύματά του Μαγνεντίου κατάφεραν να αποκρούσουν μια απόπειρα του Κωνσταντίου για εισβολή στην βόρεια Ιταλία. Στην συνέχεια, οι δύο στρατοί συναντήθηκαν στις 28 Σεπτεμβρίου 351 στην Μάχη της Μούρσας, σε μια περιοχή που απέχει λίγο από την Κιβάλη, όπου είχαν αναμετρηθεί για πρώτη φορά ο Κωνσταντίνος και ο Λικίνιος το 314. Νικητής αποδείχθηκε ο Κωνστάντιος, αλλά ο πραγματικός ηττημένος ήταν ο Ρωμαϊκός στρατός. Ο Μαγνέντιος έχασε τα 2/3 του στρατού του και ο Κωνστάντιος το 40% του δικου του. Σύμφωνα με τον Ζώσιμο, μετά την μάχη της Μούρσας ο εναπομείνας ρωμαϊκός στρατός των βαλκανίων δεν μπορούσε πια να κρατήσει τις ορδές των βαρβάρων πέρα από τον Δούναβη και τον Ρήνο.

Μετά την νίκη του, ο Κωνστάντιος το 352 εξεστραύτευσε κατά των Σαρματών και μετά εισέβαλε στην Ιταλία, όπου αποκατέστησε τον έλεγχο της χερσονήσου. Την άνοιξη του 353, τα στρατεύματα του Κωνσταντίου διέσχισαν τις Άλπεις και νίκησαν τα στρατεύματα του Μαγνεντίου στην Μάχη του όρους Σέλευκος. Ο Μαγνέντιος αργότερα αυτοκτόνησε και ο Κωνστάντιος Β΄ ήταν πια μονοκράτωρ της ενιαίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.