Οι Θρακο-Ρωμαίοι #3

Στην προηγούμενη ανάρτηση, διέκοψα την παρουσίαση των διάσημων Θρακο-Ρωμαίων (και των άμεσων ΝΑ Παννονιο-Ρωμαίων γειτόνων τους) στη μάχη της Χρυσουπόλεως (324), η οποία ανέδειξε το Μεγάλο Κωνσταντίνο μονοκράτορα της ρωμαϊκής οικουμένης. Στη σημερινή ανάρτηση θα παρουσιάσω τους διάσημους Θρακο-Ρωμαίους από το θάνατο του Μεγάλου Κωνσταντίνου (337) μέχρι την βασιλεία του Λέοντος του Βέσσου/Θρακός (457-474). Στην επόμενη ανάρτηση θα περιγράψω τους Θρακο-Ρωμαίους του 6ου αιώνα μαζί με κάποια γενικά συμπεράσματα.

Τα ανεκπλήρωτα σχέδια και οι διάδοχοι του Μεγάλου Κωνσταντίνου

Η σημερινή ανάρτηση είναι συμπλήρωμα στις δύο προηγούμενες αναρτήσεις για τον Μεταβατικό Ρωμαϊκό Αιώνα (ανάρτηση #1, ανάρτηση #2). Θα περιγράψω τα σχέδια του Μεγάλου Κωνσταντίνου που παρέμειναν ανεκπλήρωτα λόγω του απρόοπτου θανάτου του, τις στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις που σχετίζονται με αυτά τα σχέδια, καθώς και την ιστορία των διαδόχων του Κωνσταντίνου (οι γιοι του Κωνσταντίνος Β΄, Κωνστάντιος Β΄ και Κώνστας/Constans).

Όπως και στις προηγούμενες δύο αναρτήσεις, το βιβλίο που θα χρησιμοποιήσω είναι το “The Roman Empire at Bay: AD 180-395″ του David S. Potter (1η έκδοση, Routledge, 2004, πλέον στην αγορά κυκλοφορεί η 2η έκδοση του 2013). Ο γερο-Βάταλος, ως συνήθης «δώτωρ ἐάων», παρέθεσε αυτόν τον σύνδεσμο όπου μπορείτε να κατεβάσετε την ηλεκτρονική εκδοχή pdf της πρώτης εκδόσεως (κάντε κλικ στο download στην άνω δεξιά γωνία της σελίδας).

Το Σχέδιο της Περσικής Κατάκτησης και της Πενταρχίας των Καισάρων

Επειδή ο Κωνσταντίνος γεννήθηκε γύρω στο 275, όταν αναδείχθηκε μονοκράτωρ το 324 ήταν περίπου 50 ετών. Στα υπόλοιπα 13 έτη της μονοκρατορίας του (324-337) το μεγάλο του σχέδιο ήταν η κατάκτηση της Σασσανιδικής Περσίας. Ο Walter Kaegi σε ένα άρθρο που έγραψε το 1981 συγκέντρωσε μερικές μαρτυρίες του 6ου αιώνα που δείχνουν ότι ο Κωνσταντίνος άφησε πίσω του συγγράμματα στα οποία εξηγούσε πως έπρεπε να διεξαχθεί ο πόλεμος κατά των Περσών. Αυτές οι αναφορές θέλουν τους Ρωμαίους στρατηγούς του 6ου αιώνα να χρησιμοποιούν τα συγγράμματα αυτά ως βοήθημα για τις δικές τους μάχες κατά των Περσών.

Το σχέδιο διαδοχής του Κωνσταντίνου ήταν ένα είδος Οικουμενικής Πενταρχίας. Τέσσερεις διάδοχοι Καίσαρες θα διοικούσαν τις τέσσερεις Ρωμαϊκές Τετραρχικές Μερίδες και ένας πέμπτος διάδοχος Καίσαρ θα διοικούσε την κατεκτημένη Περσία ως πέμπτη Ρωμαϊκή μερίδα.

Οι «Πεντάρχες» Καίσαρες που επέλεξε ο Κωνσταντίνος ήταν:

• Ο μεγαλύτερος σε ηλικία γιος του Κωνσταντίνος έλαβε την «Γαλλική» μερίδα (Ισπανία, Γαλλία, Βρετανία) με πρωτεύουσα την Augusta Treverorum (Trier).
• Ο μικρότερος σε ηλικία γιος του Κώνστας έλαβε την «Ιταλική» μερίδα (Ιταλία και Αφρική δυτικά της Λιβύης) με πρωτεύουσα τα Μεδιόλανα (Μιλάνο).
• Ο γιος του Κωνστάντιος έλαβε την «Ανατολική» μερίδα (Ασία και Αίγυπτος) με πρωτεύουσα την Αντιόχεια.
• Ο ανιψιός του Δαλμάτιος έλαβε τα Βαλκάνια με πρωτεύουσα μάλλον την γενέτειρα της δυναστεία Ναϊσσό.
• Τέλος, ο αδελφός του Δαλματίου Αννιβαλιανός θα έπαιρνε την μερίδα που θα προέκυπτε από την κατεκτημένη Περσία.

Αυτοί οι πέντε Καίσαρες θα ήταν υφιστάμενοι του Κωνσταντίνου που, όσο ζούσε, θα συνέχιζε να είναι ο ανώτερος Αύγουστος. Αυτό που δεν πρόλαβε να ξεκαθαρίσει ο Κωνσταντίνος ήταν ποιος από τους πέντε Καίσαρες θα τον διαδεχόταν ως ανώτερος Αύγουστος. Ο Potter πιστεύει ότι ο Κωνσταντίνος μάλλον ήθελε ισότιμους τους «Πεντάρχες», αλλά δεν μπορούμε να ξέρουμε με βεβαιότητα, επειδή ο Κωνστάντιος Β΄ μάλλον άλλαξε την διαθήκη του Κωνσταντίνου και ο Ευσέβιος που έγραψε την βιογραφία του Κωνσταντίνου, έγραφε για λογαριασμό του Κωνσταντίου.

Το 330 ο Μέγας Τιριδάτης (ή Τιριδάτης Γ΄) της Αρμενίας πέθανε χωρίς ενήλικα απόγονο. Είναι ο αρμένιος βασιλιάς που εξύψωσε τον Χριστιανισμό σε επίσημη θρησκεία του Βασιλείου της Αρμενίας (κατά την παράδοση το 301, αλλά οι περισσότεροι ιστορικοί πιστεύουν το 314). Οι «Ναχαράρ» (Αρμένιοι αριστοκράτες) διαιρέθηκαν σε μια φιλοπερσική μερίδα και σε μια αντιπερσική/χριστιανική μερίδα που ήθελε ν΄ανεβάσει στον θρόνο τον ανήλικο γιο του Τιριδάτη Αρσάκη. Τελικά, ο Αρσάκης κατέφυγε στους Ρωμαίους και στον θρόνο ανέβηκε ο Χοσρόης ο Μικρός που βασίλεψε την Αρμενία ως ρωμαϊκό προτεκτοράτο.

Ο Κωνσταντίνος εκμεταλλεύτηκε την αστάθεια στην Αρμενία και το 335 κατάφερε να διορίσει τον Αννιβαλιανό «Βασιλέα των Βασιλεών των Ποντικών Λαών» (Rex Regum et Ponticarum Gentium), δηλαδή κάτι σαν προϊστάμενο των ηγεμόνων των ιβηραρμενικών προτεκτοράκτων (Armeniam nationesque circumsocias κατά τον Αυρήλιο Βίκτωρα). Ο τίτλος «Βασιλεύς των Βασιλέων» ήταν αυτός του Πέρση βασιλιά (λ.χ. Šāhān Šāh Ērān ud Anērān = Βασιλεύς των Βασιλέων των Αρίων/Ιρανών και Αναρίων/μη Ιρανών). Εκείνη την περίοδο βασιλιάς της Σασσανιδικής Περσίας ήταν ο θρυλικός Σαπώρης Β΄ (Šāhpuhr II) που βασίλεψε 70 ολόκληρα χρόνια (309-379), επειδή στέφθηκε βασιλιάς όσο ήταν ακόμα στην μήτρα της μητέρας του και κατάφερε να παραμείνει στον θρόνο μέχρι τον θάνατό του.

Ο τίτλος του Αννιβαλιανού «Βασιλεύς των Βασιλέων» εξέφραζε την πρόθεση του Κωνσταντίνου να τον τοποθετήσει Καίσαρα στην κατεκτημένη Περσία. Αυτά που έγραψα μέχρι στιγμής θα τα βρείτε στις σελίδες 447,459 και 460 του Potter.

Μέρος της ιδεολογικής προπαγάνδας για την κατάκτηση της Περσίας ήταν η αναβίωση του ενδιαφέροντος για τον πιο ξακουστό κατακτητή της Περσίας, τον Μεγαλέξανδρο, και για τον αυτοκράτορα Τραϊανό που, κατά τον Παρθικό Πόλεμο του 113-116, εκπόρθησε και λεηλάτησε την παρθική πρωτεύουσα Κτησιφώντα και μετέτρεψε την Παρθική Περσία σε Ρωμαϊκό προτεκτοράτο. Έτσι, στα τελευταία χρόνια της μονοκρατορίας του Κωνσταντίνου, ο Ιούλιος Βαλέριος Αλέξανδρος Πολέμιος (κατά τον Potter και τον Robin Lane Fox ήταν o Φλάβιος Πολέμιος) μετέφρασε στα Λατινικά τον μυθιστορηματικό Βίο του Αλεξάνδρου και ο Κωνστάντιος, αργότερα, συγκρίνεται με τον Μεγαλέξανδρο και τον Τραϊανό. Η σύγκριση του Κωνσταντίου με τον Μεγαλέξανδρο είναι κοινός τόπος στους δύο πανηγυρικούς λόγους που συνέγραψε ο Ιουλιανός ο Αποστάτης για τον θείο του. Η σύγκριση είναι εντελώς αβάσιμη ιστορικά γιατί, όπως θα εξηγήσω και παρακάτω, αντίθετα με την επιθετική εκστρατεία του Αλεξάνδρου, στην οποία ο Μακεδόνας στρατηλάτης κατανίκησε τους Πέρσες σε αποφασιστικές μάχες που ο ίδιος επιδίωξε, ο Αμμιανός Μαρκελλίνος θα εκλάβει ως «αδυναμία» την συνετή -και μπορούμε να πούμε «βυζαντινή» κατά Edward Luttwak– απόφαση του Κωνσταντίου να αντιμετωπίσει τις περσικές εισβολές πίσω από την ασφάλεια των τειχών, χωρίς να τους συναντήσει σε αποφασιστική μάχη. Ο Πολέμιος περιγράφει την Περσία σαν «παλαιό ρωμαϊκό έδαφος που πρέπει να ανακτηθεί» (παλαιό γιατί το είχε κατακτήσει ο Τραϊανός).

Παρακάτω, παραθέτω δύο σημειώσεις του Potter στις οποίες παραθέτει όλες τις φορές που ο Ιουλιανός θα χρησιμοποιήσει τον Αλέξανδρο ως μέτρο σύγκρισης για να εκθειάσει τις αρετές του θείου του Κωνσταντίου (σημ. 148) και άλλους ξακουστούς άνδρες της αρχαιότητας με τους οποίους συγκρίνει τον Κωνστάντιο (σημ. 149). Παραθέτω αναλυτικά μόνο την παραπομπή I.17c-d, γιατί εκεί ο Ιουλιανός γράφει λίγο πολύ πως «εμείς» [οι Ρωμαίοι], ως κατακτητές των Μακεδόνων που, με τη σειρά τους, κάποτε κατέκτησαν τους Πέρσες που κάποτε είχαν κατακτήσει τους Μακεδόνες, «κληρονομήσαμε» τον ρόλο των Μακεδόνων ως αντίπαλοι/κατακτητές των Περσών.

• Οι Πέρσες κάποτε έγιναν κύριοι των Μακεδόνων όταν επεκτάθηκαν στην Ευρώπη
• Οι Μακεδόνες επί Αλεξάνδρου κατέκτησαν τους Πέρσες
• Οι Πέρσες αργότερα εξεγέρθηκαν κατά των Μακεδόνων διαδόχων του Αλεξάνδρου
• Εμείς [οι Ρωμαίοι] κατακτήσαμε ό,τι έμεινε από την Αρχή των Μακεδόνων και «κληρονομήσαμε» τον πόλεμό τους με τους Πέρσες (καὶ ἡμῖν τὸ λειπόμενον τῆς Μακεδόνων ἀρχῆς κατακτησαμένης ἀξιόμαχοι διὰ τέλους ἔδοξαν εἶναι πολέμιοι)

Η αντίδραση των Σασσανιδών ήταν να ανατρέξουν και αυτοί στο κλασικό παρελθόν και να οικειοποιηθούν τους Αχαιμενίδες Πέρσες ως «προγόνους», ενώ μέχρι τότε δεν είχαν δείξει κανένα ενδιαφέρον ταύτισης μαζί τους. Το 358 ο Σαπώρης Β΄ θα στείλει γράμμα στον Κωνστάντιο στο οποίο του υπενθύμισε ότι «σύμφωνα με τους αρχαίους ιστορικούς σας, οι «πρόγονοί» μου κάποτε εξουσίαζαν όλα τα εδαφή μέχρι τον Στρυμόνα και τα σύνορα της Μακεδονίας.»

Ο Potter γράφει περιγράφει τις δύο αυτές ιδεολογικές προπαγάνδες στις σελίδες 470-1.

Οι στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις του Κωνσταντίνου και των προκατόχων του

Ο ιστορικός Ζώσιμος κατηγόρησε τον Κωνσταντίνο ότι εξασθένισε την φρούρηση των συνόρων που είχε εξασφαλίσει ο Διοκλητιανός, όταν αποφάσισε να αποτραβήξει τα στρατεύματα από τις «εσχατιές» (= σύνορα) και να τα συγκεντρώσει στις πόλεις του εσωτερικού. Έτσι, σύμφωνα πάντα με τον Ζώσιμο, απογυμνώθηκαν στρατιωτικά «οἱ ὑπό βαρβάρων ἐνοχλούμενοι» και, ταυτόχρονα, οι πόλεις τους εσωτερικού «επιλυμάνθηκαν» με την «λύμην τῶν στρατιωτῶν».Ο Ζωσιμός καταλήγει λίγο παρακάτω πως με αυτές του τις πράξεις ο Κωνσταντίνος «τῆς ἄχρι τοῦδε τῶν πραγμάτων ἀπωλείας αὐτός τὴν ἀρχήν καὶ τὰ σπέρματα δέδωκε» (ήταν η αρχή της παρακμής που βιώνουμε «εμείς τώρα» στον 5ο αιώνα). Η δήλωση αυτή [Ζώσιμος, 2.34] είναι λάθος σε όλα τα επι μέρους σημεία της, αλλά περιέχει έναν πολύ μικρό κόκκο αλήθειας.

Ο κόκκος αλήθειας είναι το ότι κατά τον σχηματισμό του Comitātus (στρατηγική εφεδρεία ~ εκστρατευτικό σώμα που ακολουθεί τον αυτοκράτορα σε εκστρατεία) αρκετοί στρατιώτες αποτραβήχθηκαν από τα φρούρια των συνόρων. Οι προδιοκλητιανικές Λεγεώνες αποτελούνταν από 3000-5000 λεγεωνάριους και οι κωνσταντίνειες Λεγεώνες αποτελούνταν από 1000-2000 άτομα. Βέβαια, ο comitātus δεν ήταν αποκλειστικό δημιούργημα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, αλλά προέκυψε σταδιακά από τις πρόσθετες και σταδιακές μεταρρυθμίσεις που ο Αυρηλιανός, ο  Διοκλητιανός και ο Κωνσταντίνος πραγματοποίησαν πάνω σε μια καινοτομία του αυτοκράτορα Γαλλιηνού.

Ο Γαλλιηνός ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας που συνειδητοποίησε ότι ο πόλεμος με την Περσία απαιτούσε βαρύ ιππικό αντάξιο των Σασσανιδών Καταφρακτών. Μέχρι τότε ο Ρωμαϊκός στρατός αποτελούνταν από τις παραδοσιακά πεζικές Λεγεώνες και τα μόνα Ρωμαϊκά έφιππα σώματα ήταν το ελαφρύ ιππικό των Auxilia, που στρατολογούνταν από τους πρώην κατεκτημένους λαούς που είχαν παράδοση στην ιπποσύνη.

Επομένως, ο Γαλλιηνός είναι ο πρώτος Ρωμαίος αυτοκράτορας που δημιούργησε μια ευκίνητη εφεδρεία (mobile reserve) επίλεκτου ιππικού (elite cavalry) που μπορούσε να μετακινηθεί  ταχέως στα διάφορα πολεμικά μέτωπα.

Ο Potter αναφέρει όλα αυτά που έγραψα παραπάνω και αυτά που θα γράψω παρακάτω στις σελίδες 448-451:

Ο Αυρηλιανός πριν γίνει αυτοκράτορας, πολέμησε στην Μάχη της Ναϊσσού ως διοικητής αυτού του νέου Ρωμαϊκού ιππικού.

Ο Διοκλητιανός, συνειδητοποίησε την στρατηγική σημασία της Προποντίδας ως έδρα αυτού του ευκίνητου ιππικού ανάμεσα στα δύο επισφαλή σύνορα (ο Δούναβης και τα ασιατικά σύνορα με την Περσία), γι΄αυτό και επέλεξε την Νικομήδεια ως πρωτεύουσά του. Την ίδια σκέψη έκανε και ο Κωνσταντίνος αργότερα όταν αποφάσισε να ιδρύσει την Κωνσταντινούπολη στον Βόσπορο.

Αυτό το επίλεκτο ιππικό που συνόδευε τον αυτοκράτορα στα διάφορα πολεμικά μέτωπα ονομάστηκε comitātus και οι ιππείς ονομάστηκαν comitātēnsēs (πληθυντικός του επιθέτου comitātēnsis).

Ετυμολογικά, οι όροι comitātus και comitātēnsis προέρχονται από τον λατινικό όρο comēs/comitem = «κόμης» που κυριολεκτικά σημαίνει «συνοδίτης» (*k’om-h1i-t-, cum = συν και το -it- που είναι συγγενές με το -ιτ- του όρου πρόσειμι > προσιτός, από την ΙΕ ρίζα *h1ei- «πηγαίνω» > ελληνικό *h1ei-mi > εἶμι ~ λατινικό *h1ey-ō > eō).

Άρα:

comēs = συνοδίτης

comitātus = συνοδ[ε]ία

comitātēnsis = συνοδιακός

Ο Τάκιτος, νωρίτερα, χρησιμοποιήσε τον όρο comitātus για να περιγράψει την πρώιμη γερμανική *druhtiz = «συνοδεία στρατιωτών, συμμορία» (~ σλαβική družina) των γερμανών πολεμάρχων (*druhtinaz).

Όπως το Ιππικό των Εταίρων (= Συντρόφων) συνόδευε στην μάχη τον Μακεδόνα βασιλιά έτσι και ο Comitātus του Γαλλιηνού συνόδευε στην μάχη τον Ρωμαίο αυτοκράτορα.

Κάποια στιγμή μεταξύ του Διοκλητιανού και του Κωνσταντίνου, ο comitātus επεκτάθηκε αποκτώντας επιπλέον και μονάδες πεζικού.

Ο στρατός της κάθε τετραρχικής μερίδας χωριζόταν στους Comitātēnsēs και στους Ripēnsēs. Οι τελευταίοι ήταν οι στρατιώτες που φρορούσαν μονίμως τις «όχθες» (ripa = «όχθη») του Δούναβη και του Ρήνου και ονομάζονταν και Līmitānei =  «Συνορίτες». Ο μισθός των Comitātēnsēs ήταν μεγαλύτερος από αυτόν των Ripēnsēs. Όταν κάποιοι Ripēnsēs ακολουθούσαν εκτάκτως σε εκστρατεία τους Comitātēnsēs ονομάζονταν Pseudo-Comitātēnsēs και ο μισθός τους ήταν ενδιάμεσος των δύο μισθών.

Ο Κωνσταντίνος, που σκόπευε να χρησιμοποιήσει ως εκστρατευτικό σώμα στην Περσία έναν ενιαίο Comitātus αποτελούμενο από τους Comitātēnsēs και των τεσσάρων τετραρχικών μερίδων, διόρισε δύο Μαγίστρους (Magistri Militum, Στρατηλάται τῆς ἵππου καὶ τῶν πεζῶν στον Ζώσιμο) σε κάθε μερίδα Comitātēnsēs. Ο Magister Peditum διοικούσε τους πεζούς Comitātēnsēs και ο Magister Equitum τους έφιππους.

Με τον διορισμό Δουκών/Στρατηγών και Μαγίστρων/Στρατηλατών, οι Ύπαρχοι (Praefecti Praetorii) έχασαν κάθε στρατιωτική εξουσία που είχαν προηγουμένως και περιορίστηκαν μόνο στην πολιτική διοικήση της τετραρχικής τους μερίδας.

Η Στρατολόγηση των Γερμανικών Φύλων

Κατά την τετραετία 328-332, ο Μέγας Κωνσταντίνος γεφύρωσε τον Δούναβη στην πόλη Οίσκο και ηγήθηκε μιας τριετούς εκστρατείας κατά των υπερδουνάβιων Γότθων. Τα αποτελέσματα της εκστρατείας ήταν το «ανέβασμα» στην εξουσία φιλορωμαίων φυλάρχων και η τίμησή τους με δώρα (πάγια ρωμαϊκή συνοριακή πολιτική), η στρατολόγηση Γότθων στον ρωμαϊκό στρατό και οι προσηλυτιστικές ιεραποστολές προς τους Γότθους. Στο τελευταίο έτος της ζωής του (337) ο Κωνσταντίνος έστειλε στους Γότθους τον Ουλφίλα με μεταφρασμένη την Βίβλο στην Γοτθική γλώσσα που, αργότερα, το 348 θα εκδιωχθεί από τον Αόρικο νοτίως του Δούναβη στην Μυσία μαζί με τους εκχριστιανισμένους Γότθους.

Εδώ βλέπουμε τον Κωνσταντίνο να χρησιμοποιεί το χαρτί του χριστιανισμού στην εξωτερική πολιτική της αυτοκρατορίας, για να επεκτείνει την ρωμαϊκή σφαίρα επιρροής πέρα από τα ρωμαϊκά σύνορα. Ο εκχριστιανισμός των Γότθων πρέπει να ιδωθεί μαζί με τον εκχριστιανισμό της Αρμενίας (314) και της Γεωργίας (~330) και τον εκχριστιανισμό του Αξουμιτικού βασιλείου στην σημερινή Αιθιοπία (~330), όπου ο Φρουμεντάριος κατέληξε αρχισύμβουλος του ανήλικα βασιλιά και έδωσε οικονομικά προνόμια στους χριστιανούς εμπόρους.

Ο Potter γράφει πως, σε αντίθεση με την επιείκεια και ανοχή προς τους εσωτερικούς παγανούς, ο Κωνσταντίνος έδειξε μια «επιθετική» προώθηση του Χριστιανισμού στο εξωτερικό, επειδή έκρινε ως κατώτερες τις «βάρβαρες» παγανιστικές θρησκείες. Ο Potter γράφει για τον Χριστιανισμό ως Εξωτερική Πολιτική του Κωνσταντίνου στις σελίδες 444-5:

Ό,τι έγινε με τους Γότθους πέρα από τον Δούναβη προφανώς έγινε και με τους Φράγκους πέρα από τον Ρήνο, γιατί στα χρόνια που ακολούθησαν τον θάνατο του Κωνσταντίνου, άτομα φραγκικής καταγωγής κατάφεραν να αναρριχηθούν στις ανώτερες βαθμίδες του στρατού της «Γαλλικής» τετραρχικής μερίδας. Το αποκορύφωμα ήταν ο εν μέρει φραγκογενής σφετεριστής του δυτικού θρόνου Μαγνέντιος, ο επίσης φραγκογενής Magister Peditum per Gallias Κλαύδιος Σιλβανός που αργότερα εγκατέλειψε τον Μαγνέντιο για τον Κωνστάντιο και οι φράγκοι αξιωματικοί Μαλάριχος και Μαλλοβαύδης. Μετά την καταστρεπτική εμφύλια μάχη της Μούρσας του 351, όπου ξεκληρίστηκε περιπού το μισό συνολικό Ρωμαϊκό Comitatus (σύμφωνα με τον Ζωναρά, ο Μαγνέντιος έχασε τα 2/3 των δυνλαμεών του και ο Κωνστάντιος Β΄ το 40% των των δικών του), η στρατολόγηση των γερμανών foederati θα γίνει εντατικότερη και, μετά τον ξεκληρισμό του ανατολικού στρατού από τους Γότθους στην μάχη της Αδριανουπόλεως το 378, ο «ρωμαϊκός» στρατός για τον επόμενο αιώνα θα είναι ουσιαστικά μόνον οι γερμανοί foederati, οι οποίοι ήταν πιστοί σε λίγους γερμανούς πολέμαρχους που είχαν αναρριχηθεί στην στρατιωτική διοίκηση των δύο μισών της αυτοκρατορίας (λ.χ. Στιλίχων, Arbogast, ο Γοτθο-Αλανός Άσπαρ, Αλάριχος κλπ).

Το πως κατάφερε τελικά η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ν΄απεξαρτητοποιηθεί στρατιωτικά από τους Γότθους πολέμαρχους κατά το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα, ενώ ταυτόχρονα στην «πεπτωκυῖα» Δύση οι γερμανοί πολέμαρχοι έστηναν τα διάδοχα ημιβάρβαρα βασίλειά τους, το έχω εξηγήσει σε παλαιότερη ανάρτηση.

Θα ξαναεπιστρέψω στην καταστρεπτική μάχη της Μούρσας παρακάτω. Αυτό που θέλω να συμπληρώσω στο θέμα της γερμανοποίησης του Ρωμαϊκού στρατού κατά τον 4ο αιώνα είναι ότι ο Αμμιανός Μαρκελλίνος περιγράφει περιπτώσεις όπου ο ρωμαϊκός στρατός ξεκινάει την μάχη και χαιρετά αυτοκράτορες με Γερμανική πολεμική κραυγή (barritus) και αναφέρει περιπτώσεις Ρωμαίων στρατιωτών που κατά την άδειά τους ήθελαν να επισκεφτούν τις οικογένειές τους πέρα από τα σύνορα.

Παρακάτω, ο Αμμιανός Μαρκελλίνος περιγράφει τον χαιρετισμό του σφετεριστή Προκοπίου ως αυτοκράτορα το 365 από δύο λεγεώνες με την τρομακτική πολεμική κραυγή που οι βάρβαροι ονομάζουν barritus.

[Amm, 26.7.17] Hac sermonis placiditate molliti omnes, qui acriter venerant pugnaturi, signorum apicibus aquilisque summissis descivere libentes ad eum, et pro terrifico ¹ fremitu, quem barbari dicunt barritum, nuncupatum imperatorem, stipatumque de more, ² consentientes in unum, reduxerunt ad castra, testati more militiae Iovem, invictum Procopium fore.

Αγγλική μετάφραση του John Rolfe:

Through these calm words, all the men who had come to fight hotly against him were pacified, and willingly went over to his side with the eagles and the tips of their standards lowered; and in place of terrible shouts that the barbarians call barritus ¹ he was hailed as emperor; all crowded about him in the customary manner, and in harmony escorted him back to the camp, swearing, in the soldiers’ manner, by Jupiter that Procopius would be invincible.

1 The battle-cry, or war-song, of the Gauls and Germans described in xvi. 12, 43; the word seems to be of Germanic origin, but was borrowed, with the battle-cry itself, by the Romans, xxi. 13, 15; xxxi. 7, 11, quam, gentilitate, barri. turn vacant.

Οι διάδοχοι του Μεγάλου Κωνσταντίνου

«Όταν οι άνθρωποι κάνουν σχέδια, ο Θεός γελάει.» Η παροιμία αυτή ταιριάζει τέλεια, για να περιγράψει τα σχέδια του θεφρούρητου Κωνσταντίνου. Σχεδίαζε να βαπτιστεί στον Ιορδάνη ποταμό και μετά να κατακτούσε την Σασσανιδική Περσία. Όταν τον Μάιο του 337, σε ηλικία περίπου 62 ετών, ήταν έτοιμος να ξεκινήσει την εκστρατεία που τόσο καλά είχε σχεδιάσει, ξαφνικά αρρώστησε και πέθανε εντελώς απρόοπτα στην Κωνσταντινούπολη στις 22 Μαΐου 337. Κάποιες πηγές, όπως ο Ζωναράς (13.4.26), ισχυρίζονται ότι είχε δηλητηριαστεί από τους ετεροθαλείς αδελφούς του Φλάβιο Δαλμάτιο και Ιούλιο Κωνστάντιο (ο πατέρας του Ιουλιανού), αλλά αυτή μάλλον είναι κατασκευασμένη κατηγορία, για να δικαιολογηθούν οι δολοφονίες των ενήλικων αρσενικών συγγενών του που διέταξε ο Κωνστάντιος Β΄. Οι μόνοι που γλίτωσαν από αυτην την σειρά δολοφονιών ήταν οι αδελφοί του Κωνσταντίου Β΄, Κωνσταντίνος Β΄ και Κώνστας και τα ξαδέλφια τους Ιουλιανός, Γάλλος και Νεποτιανός που ήταν ακόμα πολύ μικροί για να θεωρηθούν απειλή για την διαδοχή.

Τουλάχιστον ο Κώνστας πρέπει να ήταν συνεργός του Κωνσταντίου, γιατί μόλις δολοφονήθηκε ο ξάδελφός τους Δαλμάτιος, τα δύο αδέλφια μοίρασαν τα βαλκανικά του εδάφη: ο Κωνστάντιος πήρε την Θράκη και ο Κώνστας πήρε την Υπαρχία του Ιλλυρικού (δυτικά Βαλκάνια). Έτσι προέκυψε η Τριαρχία  των Κωνσταντινιδών.

Επειδή όμως ο Κωνσταντίνος Β΄ δρούσε ως κηδεμόνας του Κώνσταντος, το πιθανότερο είναι ότι και αυτός ήταν συνεργός στους φόνους των συγγενών που διέταξε ο Κωνστάντιος.

Αυτή η διαίρεση των Βαλκανίων στον Νέστο θα έχει επιπτώσεις στην μελλοντική Εκκλησιαστική τους διαίρεση, με το Ιλλυρικό (δυτικά Βαλκάνια) να ανήκει στην δικαιοδοσία της Ρώμης μέχρι το 732 που ο Λέων ο Ίσαυρος θα φέρει το νότιο Ιλλυρικό στην δικαιοδοσία της Κωνσταντινουπόλεως και με τους Πάπες να απαιτούν για δυο γενιές να τους επιστραφεί η “Graecia.”

Το 340, καθώς ο Κωνσταντίνος Β΄ οδηγούσε τα στρατεύματά του στην βόρειο Ιταλία –υποτίθεται- για να πάει να βοηθήσει τον Κωνστάντιο στον πόλεμο κατά των Περσών, ο Κώνστας του επιτέθηκε αιφνιδίως έξω από την Ακουιλήια (Aquileia) και τον σκότωσε. Αυτό τον έκανε πολιτικό άρχοντα όλης της Δύσης, αλλά τα στρατεύματα του Κωνσταντίνου Β΄ δεν του συγχώρεσαν ποτέ την επίθεση και, αργότερα, θα εκταλέσουν με χαρά την διαταγή του σφερεριστή Μαγνέντιου για σύλληψη και θανάτωση του Κώνσταντός. Με τον θάνατο του Κωνσταντίνου Β΄ η Τριαρχία, μετατράπηκε σε Διαρχία. Η δικαιολογία του Κώνσταντος για την αιφνίδια επίθεση ήταν πως νόμιζε ότι ο Κωνσταντίνος είχε εισβάλει στα εδάφη του με σκοπό να τα κατακτήσει (μήπως όντως το είχε κάνει; ).

Ο Κωνστάντιος βρέθηκε από νωρίς μπλεγμένος σε εκκλησιαστικά ζητήματα. Την άνοιξη του 339 εξόρισε τον Άγιο/Μέγα Αθανάσιο που μόλις το 337 είχε επιστρέψει στην Αλεξάνδρεια από την πρώτη του διετή εξορία στην Δύση. Ο Αθανάσιος κατέφυγε ξανά στην Δύση, όπου ο Πάπας της Ρώμης συνεκάλεσε σύνοδο στην οποία οι δυτικοί επίσκοποι αθώωσαν τον Αθανάσιο από τις κατηγορίες των ανατολικών αρειανών και αρειανιζόντων επισκόπων. Ο Κωνστάντιος συνεκάλεσε την Σύνοδο της Σερδικής το 342/3 προκειμένου να επιτύχει εκκλησιαστική ομοφωνία, αλλά απλώς πέτυχε να εντείνει την εκκλησιαστική ρήξη Ανατολής-Δύσης, να κατηγορηθεί από τους δυτικούς επισκόπους γι΄αυτό που σήμερα ονομάζουμε «καισαροπαπισμό». Όταν ο Κωνστάντιος το 353 νίκησε τον σφετεριστή Μαγνέντιο και έγινε μονοκράτωρ, όπως θα εξηγήσω παρακάτω, στην αρχή έδειξε διαλλακτική στάση προς την Δυτική Εκκλησία και, συν τοις άλλοις, επέτρεψε στον εξόριστο Αθανάσιο να επιστρέψει στην Αλεξάνδρεια. Το 355, όμως, επέστρεψε στην αρχική του αδιάλλακτη στάση του και έφτασε σε σημείο να εξορίσει τον Πάπα της Ρώμης Λιβέριο και, συν τοις άλλοις, να ξαναεξορίσει τον Αθανάσιο. Το μόνο που κέρδισε ήταν να χαρακτηριστεί «Αντίχριστος» από τους δυτικούς επισκόπους και τον Αθανάσιο. Σύμφωνα με τον Potter, ήδη από το 343 είχε δημιουργηθεί ένα μόνιμο εκκλησιαστικό χάσμα μεταξύ της Λατινόφωνης Δύσης και της Ελληνόφωνης Ανατολής και ο καισαροπαπισμός του Κωνσταντίου απλώς το έσκαψε περισσότερο.

Στο ανατολικό σύνορο, ενώ τα σχέδια του Μεγάλου Κωνσταντίνου ήταν η Ρωμαϊκή εισβολή στην Περσία, τελικά το 337 ήταν οι Πέρσες που εισέβαλαν στην Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, μόλις ο Σαπώρης Β΄ πληροφορήθηκε τον θάνατο του Κωνσταντίνου. Στόχος του Περσικού στρατού ήταν η κατάληψη της Νισίβεως που ήταν το σημαντικότερο και ερυμνότερο ρωμαϊκό οχυρό στην περσορωμαϊκή παραμεθόριο και η παρεμπόδιση της ρωμαϊκής προσβάσεως στην Αρμενία όπου, μετά τον θάνατο του Μεγάλου Κωνσταντίνου και την δολοφονία του Αννιβαλιανού, οι ναχαράρ αποφάσισαν να δεχτούν την Περσική προστασία. Το 338, ο Κωνστάντιος κατέφερε να ξαναφέρει την Αρμενία στο ρωμαϊκό μαντρί. Εκτός από την πολιορκία της Νισίβεως του 337, κατά τα επόμενα 13 χρόνια οι Πέρσες θα επιχειρήσουν άλλες τρεις πολύμηνες πολιορκίες της Νισίβεως, αλλά η πόλη δεν θα πέσει σε καμιά από αυτές λόγω των ισχυρότατων οχυρώσεών της. Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος, που πολέμησε τους Πέρσες στις επάλξεις της Νισίβεως, χαρακτήρισε την πόλη “Urbs Inexpugnabilis” («Απόρθητη Πόλις») και “Murus Provinciarum” («Τείχος των [Ανατολικών] Επαρχιών»).

Όπως ανέφερα και παραπάνω, ο Κωνστάντιος θα αντιμετωπίσει την Περσική εισβολή εφαρμόζοντας την «βυζαντινή» αρχή της Οικονομίας, δηλαδή αποφεύγοντας να συναντήσει τους Πέρσες σε αποφασιστική μάχη και προτιμώντας να τους αντιμετωπίσει εκ του ασφαλούς από τις επάλξεις των πολιορκημένων ρωμαϊκών πόλεων. Μία φορά μόνο θα παρασυρθεί και το 344 θα δώσει την μάχη των Σιγγάρων, όπου το αποτέλεσμα ήταν τόσο αβέβαιο που και οι δύο αντίπαλοι θεώρησαν ότι νίκησαν. Ο Σαπώρης Β΄ αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Περσία, επειδή έπρεπε να αντιμετωπίσει μια εισβολή στεπαίων νομάδων στα βορειοανατολικά του σύνορα και αυτός είναι ο μόνος λόγος που η μάχη συνήθως περιγράφεται ως «πύρρειος» ρωμαϊκή νίκη. Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος θεώρησε ως «αδυναμία» την συνετή απόφαση του Κωνσταντίου να αντιμετωπίσει αμυντικά τους Πέρσες από τα τείχη, γιατί πίστευε ότι η «σωστή κίνηση» ήταν η επιθετική εκστρατεία κατά της Περσίας, όπως αυτή που πραγματοποίησε το 363 ο Ιουλιανός. Σύμφωνα με τον Potter, αυτή η αντίληψη του Αμμιανού προδίδει την περιορισμένη ικανότητα του ιστορικού για στρατηγικό διάβασμα των περιστάσεων. Ο Ιουλιανός το 363 είχε όλο το comitatus στην διάθεσή του (το οποίο ήταν αποδυναμωμένο κατά 50% μετά την μάχη της Μούρσας το 353, αλλά μέχρι το 363 είχε αναπληρώσει κάποιες από τις απώλειές του μέσα από την στρατολόγηση κυρίως Γερμανών), ενώ ο Κωνστάντιος κατά την περίοδο 337-353 είχε στην διάθεσή του μόνο το 1/3 του συνολικού comitatus που άφησε ο Κωνσταντίνος. Με άλλα λόγια, ο Ιουλιανός όταν επιτέθηκε το 363 είχε περίπου διπλάσιο αριθμό ανδρών, σε σχέση με αυτούς που είχε στην διάθεσή του ο Κωνστάντιος κατά την περίοδο 337-353. Επιπλέον, όπως είναι γνωστό, το μόνο που κατάφερε ο Ιουλιανός με την επίθεσή του κατά των Περσών ήταν να φτάσει έξω από την σασσανιδική πρωτεύουσα Κτησιφώντα, να την αντικρίσει γνωρίζοντας ότι δεν μπορούσε να την εκπορθήσει, και να δεχτεί ένα θανάσιμο πλήγμα κατά την επιστροφή προς τα ρωμαϊκά σύνορα, χωρίς να έχει κερδίσει κανένα απολύτως στρατηγικό πλεονέκτημα έναντι των Περσών!

Όπως έγραψα παραπάνω, τα «γαλλικά» στρατεύματα του Κωνσταντίνου Β΄ ποτέ δεν συγχώρεσαν τον Κώνσταντα που τους επιτέθηκε το 340 στην Ακουιληία. Όταν στις 18 Ιανουαρίου 350 ο φραγκογενής Μαγνέντιος ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας, τα «γαλλικά» στρατεύματα εκτέλεσαν μετά χαράς την εντολή του να συλλάβουν και να θανατώσουν τον Κώνσταντα. Ο Φλάβιος Μαγνέντιος ήταν πια Αυτοκράτορας της Δυτικής αυτκρατορίας, ο πρώτος αξιωματικός με πρόσφατη γερμανική καταγωγή που το πέτυχε.

Για να αποτρέψει τον Μαγνέντιο από το να πάρει με το μέρος του τους comitatenses του Ιλλυρικού, ο magister peditum του Κώνσταντος Βετρανίων, ανακηρύχθηκε με τη σειρά του αυτοκράτορας εφήμερα, για να παραδώσει στην αρχή του χειμώνα την εξουσία του Ιλλυρικού στον Κωνστάντιο που είχε φτάσει με τον στρατό του στα Βαλκάνια. Οι δύο άνδρες συναντήθηκαν στην Σερδική και αποφάσισαν να μιλήσουν μαζί στα στρατεύματα τα Χριστούγεννα στην Ναϊσσό, για να τους εξηγήσουν ότι η εφήμερη στέψη του Βετρανίωνα ήταν απλώς μια κίνηση νομιμοφροσύνης προς τον τελευταίο απόγόνο του Μεγάλου Κωνσταντίνου.

Τα στρατεύματά του Μαγνεντίου κατάφεραν να αποκρούσουν μια απόπειρα του Κωνσταντίου για εισβολή στην βόρεια Ιταλία. Στην συνέχεια, οι δύο στρατοί συναντήθηκαν στις 28 Σεπτεμβρίου 351 στην Μάχη της Μούρσας, σε μια περιοχή που απέχει λίγο από την Κιβάλη, όπου είχαν αναμετρηθεί για πρώτη φορά ο Κωνσταντίνος και ο Λικίνιος το 314. Νικητής αποδείχθηκε ο Κωνστάντιος, αλλά ο πραγματικός ηττημένος ήταν ο Ρωμαϊκός στρατός. Ο Μαγνέντιος έχασε τα 2/3 του στρατού του και ο Κωνστάντιος το 40% του δικου του. Σύμφωνα με τον Ζώσιμο, μετά την μάχη της Μούρσας ο εναπομείνας ρωμαϊκός στρατός των βαλκανίων δεν μπορούσε πια να κρατήσει τις ορδές των βαρβάρων πέρα από τον Δούναβη και τον Ρήνο.

Μετά την νίκη του, ο Κωνστάντιος το 352 εξεστραύτευσε κατά των Σαρματών και μετά εισέβαλε στην Ιταλία, όπου αποκατέστησε τον έλεγχο της χερσονήσου. Την άνοιξη του 353, τα στρατεύματα του Κωνσταντίου διέσχισαν τις Άλπεις και νίκησαν τα στρατεύματα του Μαγνεντίου στην Μάχη του όρους Σέλευκος. Ο Μαγνέντιος αργότερα αυτοκτόνησε και ο Κωνστάντιος Β΄ ήταν πια μονοκράτωρ της ενιαίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.