Σέρβοι και Ρασκιανοί #1

Στη σημερινή, πρώτη και συντομη ανάρτηση της σειράς «Σέρβοι και Ρασκιανοί» θα εξηγήσω συνοπτικά τι σημαίνει το δυτικό εξώνυμο «Ρασκιανοί», όταν αντιπαρατίθεται στο εθνώνυμο «Σέρβοι» σε δυτικές πηγές της περιόδου 1500-1800. Θα αναπτύξω πειρσσότερο το θέμα στην επόμενη ανάρτηση της σειράς.

Στη σημερινή δυτική Σερβία υπάρχει η πόλη (Stari) Ras προς τιμήν της οποίας η περιοχή γύρω από αυτήν ονομάζεται «Ράσκα» (Raška). Το νοτιοσλαβικό τοπωνύμιο Ras μάλλον συνεχίζει το προσλαβικό τοπωνύμιο Arsa/Ἄρσα που αναφέρει ο Προκόπιος τον 6ο μ.Χ. αι. (στο Περί κτισμάτων) στην τότε επαρχία Δαρδανίας της Διοικήσεως Δακίας του Ιλλυρικού. Η εξέλιξη Arsa > σρβ. Ras δείχνει τη συνήθη νοτιοσλαβική μετάθεση των υγρών (πρβ. μάρμαρον > PSlav *mormorъ > OCS mramorъ) που συνέβη και στα κροατικά τοπωνύμια Scardona > κρ. Skradin και Albona > κρ. Labin.

[Προκόπιος, Περί κτισμάτων] Ἐπὶ ∆αρδανίας δὲ πεποίηται τάδε.

νέα μέν· Λαβέριον. Κάστιμον. Ῥαβεστόν. Καστέλλιον. Ἀκρένζα. Τεριάς. ∆ροῦλλος. Βικτωρίας. Ἀνενεώθη δὲ τάδε· Κεσίανα. Τεζούλη. Οὐσιανά. Βεσίανα. Μασκᾶς. Λίστη. Κελλιριανά. Ζυσβάες. Γένζανα. Πετρίζην. Εὐτυχιανά. Μουλατώ. Βελάς. Κάτταρος. Κατταρηκός. Πέντζα. Κατταφέτερος. ∆άβανος. Κούβινος. Γέρματζα. Βικτωριανά. Ἄζετα. ∆ουρβουλιανά. Σούρικον. Κούσινες. Τουττιανά. Βαλλεσιανά. Βήλλα. Κατρέλατες. Κασύελλα. Μανίανα. Πρισκούπερα. Μιλετής. ∆αρδάπαρα. Κέσουνα. Βερινιανά. Λάσβαρος. Καστελλοβρέταρα. Ἐδετζίω. ∆ίνιον. Κέκωλα. Ἔμαστος. Καστελῶνα. Καπόμαλβα. Σέρετος. Πτωχεῖον. Κουινώ. Βέρζανα. Βεσαΐανα. Ἄρσα. Βλεζώ. Λάβουτζα. Κυίντου. Βερμέζιον. Κατράσεμα. Ῥοτοῦν. Κοβέγκιλες. Μαρκελλιανά. Πριμονιανά. Παμίλινος. Ἀρία.

1. Η «Ράσα» και η (Παλαιά) «Ρασκία»

Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Ζ’ Πορφυρογέννητο που έγραψε γύρω στο 950, στα τέλη του 9ου αιώνα η «Ῥάση» ήταν ακριτικό κάστρο της Βουλγαρίας επί του συνόρου των Βουλγάρων με την ανατολική μερίδα των Σέρβων που εξουσίαζε ο Μουντίμηρος (Mutimir). Οι «Σέρβλοι» κρατούσαν αιχμάλωτο όμηρο τον Βλαδίμηρο που ήταν γιος του πρώτου χριστιανού ηγεμόνα των Βουλγάρων, Μιχαήλ Βορίση. Ο Βορίσης συμφώνησε να τερματίσει τον πόλεμο εναντίον των Σέρβων (εἰρήνευσε μετὰ τῶν Σέρβλων) υπό την προϋπόθεση ότι οι Σέρβοι θα άφηναν ελεύθερο τον γιο του Βλαδίμηρο. Όταν λοιπόν ο τελευταίος αφέθηκε ελεύθερος «ὑποστρέφειν ἐν Βουλγαρίᾳ» από τον ηγεμόνα της «Σερβλίας», Μουντίμηρο, ο Βλαδίμηρος, «φοβηθεὶς μήποτε ἐνεδρεύσωσιν αὐτὸν οἱ Σέρβλοι καθ’ὁδόν» ζήτησε να τον συνοδέψουν «ἀβλαβὴ μέχρι τῶν συνόρων, ἕως τῆς Ῥάσης» οι γιοι του Μουντιμήρου, Βόρενας και Στέφανος.

Προς το τέλος της βασιλείας του Ιωάννη Α΄ Τσιμισκή (γύρω στο 971, μετά την κατάκτηση της Βουλγαρίας), μια βυζαντινή σφραγίδα πιστοποιεί την ίδρυση του «Κατεπανικίου Άρσης» με έδρα την Άρση/Ράσα. Το κατεπανίκιο Άρσης έπαψε να υφίσταται με την εξέγερση των αδελφών Κομητόπουλων στην Βουλγαρία το 976 και, όταν στα τέλη του 10ου αιώνα (το 998;), ο Σαμουήλ της Βουλγαρίας κατέκτησε τους Σέρβους, τους προσάρτησε εκκλησιαστικά στην βουλγαρική αρχιεπισκοπή Αχρίδος ως επισκοπή με έδρα την προρρηθείσα «Ράσα»/Ρας. Έκτοτε η «Ράσα» εξελίχθηκε στο πολιτικό κέντρο των Σέρβων ανατολικά του ποταμού Δρείνου (Drina) και τον 12ο αιώνα είναι πια η έδρα του «αρχισερβοζουπάνου» (Μέγας Ζουπάνος των Σέρβων, veliki župan) που αναφέρει στα ποιήματά του ο Πτωχοπρόδρομος. Η περιοχή γύρω από την «Ράσα» έγινε γνωστή ως «Ράσκα» (σρβ. Raška) και το παράγωγο εθνικό «Ρασκιανοί» συνυφάνθηκε με τους Σέρβους ανατολικά του ποταμού Δρείνου (Drina) που σήμερα χωρίζει τη Σερβία από την Βοσνία και Ερζεγοβίνη.

Παραθέτω από εδώ ένα χάρτη για την έννοια της «Ράσκας» (η ανατολική μερίδα των «Σερβικών χωρών») γύρω στο 1100:

Ποια είναι όμως η «Ρασκία» (λατ. Rascia) στις πλείστες δυτικές πηγές της περιόδου 1500-1800 που αντιπαραθέτουν την «Ρασκία» στην «Σερβία», τους «Ρασκιανούς» στους «Σέρβους» και την «Ρασκιανική» γλώσσα στην «Σερβική»;

2. Η (Νέα) «Ρασκία» μετά το ~1500

Σε ένα σύγγραμμά που εξέδωσε το 1566 ο Πολωνός αναγεννησιακός λόγιος Łukasz Górnicki (1527-1603) προσπαθεί να εξηγήσει γιατί η «ημετέρα Πολωνική [γλώσσα]» (Nasz … Polski) είναι η ιδανική γραπτή γλώσσα για κάθε «κόσμιο» (πολιτισμένο, μορφωμένο) Σλάβο που μιλάει (θυγατρική σλαβική) γλώσσα «που προέρχεται από την [κοινή αρχαία] σλαβική» (które z słoweńskiego poszły). Σύμφωνα με τον Górnicki, η Τσεχική γλώσσα (Czeski język) είναι κομψότερη της Πολωνικής, αλλά την απορρίπτει ως υπέρμετρα κομψή σε βαθμό που γίνεται θηλυπρεπής (a mężczyznie mało przystojny ~ «λίγο κατάλληλη για άνδρες» ~ «ελλιπούς ανδροπρέπειας»). Και αν ο Górnicki απορρίπτει την Τσεχική γλώσσα επειδή βρίσκεται στο άκρο της «θηλυπρεπούς κομψότητας», απορρίπτει επίσης και την «Ρωσική» (ruski) γλώσσα επειδή βρίσκεται στο άλλο άκρο της «τραχείας βαρβατίλας» ή, όπως γράφει κατά λέξη ο Górnicki, «η Ρωσική [γλώσσα] μου φαίνεται τραχ[ε]ιά» (ruski zasię surowy). Δεν ξέρω αν με τον όρο ruski ο Górnicki εννοεί την «Ρουθηνική» (ο πρόγονος της Ουκρανικής και της Λευκορωσικής), τη μοσχοβίτικη Ρωσική ή αν εννοεί αδιακρίτως και τις δύο μαζί. Τις νοτιοσλαβικές γλώσσες, δηλαδή «την Ρασκιανική, τη Σερβική, την Κροατική και την Βουλγαρική» (Racki, serbski, chorwacki, bułgarski), ο Górnicki τις απορρίπτει επειδή στο μυαλό του έχουν μαγαριστεί με «παγανικά» (pogańskiego, i.e., μη χριστιανικά) στοιχεία που δανείστηκαν από την γλώσσα των Τούρκων (od Turków) κατακτητών. Έτσι ο Górnicki, έχοντας απορρίψει όλες τις παραπάνω σλαβικές γλώσσες, προκρίνει την «ημετέρα Πολωνική» (Nasz … Polski) ως την ιδανική γραπτή γλώσσα των «κοσμίων» Σλάβων, αν και αναγνωρίζει ότι και η πολωνική έχει πολλούς παράξενους ήχους που κάποιος πρέπει να παραμορφώσει το πρόσωπό του για να τους προφέρει.

Θα προσέξατε ότι στο παραπάνω χωρίο ο Górnicki το 1566 αντιπαραθέτει την «Ρασκιανική» (racki) γλώσσα στην «Σερβική» (serbski).

Ποια είναι αυτή η μυστήρια «Ρασκιανική» γλώσσα που ΔΕΝ είναι η «Σερβική»;

Στην πρώτη ανάρτηση της σειράς για την Ιστορία των Ουσκόκων του Minuccio Minucci (1603) παρέθεσα ένα χωρίο όπου ο Minucci περιγράφει την οθωμανική κατάκτηση των Βαλκανίων. Στην αριστερή (σ. 8) αυτών εδώ των σελίδων ο Minucci γράφει ότι «αφού τα Τουρκικά όπλα (le armi Turschesche) απλώθηκαν (esendosi distese) ανά την Ουγγαρία και την «Γραικία» [Ρωμανία/Ρούμελη] (per l’Ongaria, & per la Grecia], στην Βουλγαρία, τη Σερβία και την Ρασκία (nella Bulgheria, nella Seruia, & nella Rascia), άρχισαν να παρενοχλούν τα σύνορα της Κροατίας και της Δαλματίας (trauagliauano i confini della Crouatia, & della Dalmatia).

Παρατηρούμε ότι στη λίστα νοτιοσλαβικών χωρών ο Ενετός Minucci το 1603 αντιπαραθέτει τη «Σερβία» (Seruia) στην «Ρασκία» (Rascia), όπως ο Πολωνός Górnicki το 1566 αντιπαραθέτει την «Ρασκιανική» (racki) γλώσσα στην «Σερβική» (serbski).

Ποιοι είναι, λοιπόν, αυτοί οι μυστήριοι «Ρασκιανοί» που μιλάνε «Ρασκιανικά» και όχι «Σερβικά» και κατοικούν στην «Ρασκία» και όχι στην «Σερβία»;

Όταν για πρώτη φορά συνάντησα δυτική πηγή που αντιπαρέθετε «Ρασκιανούς» και «Σέρβους», η πρώτη μου αντίδραση ήταν να νομίσω πως πρόκειται για σφάλμα της συγκεκριμένης πηγής, λόγω ελλιπούς εθνογραφικής γνώσεως. Όταν όμως έγινε διψήφιος ο αριθμός των γνωστών σε μένα δυτικών πηγών που αντιπαραθέτουν «Ρασκιανούς» και «Σέρβους» (είτε ως λαό, είτε ως χώρα είτε ως γλώσσα) κατά την περίοδο 1500-1800, τότε συνειδητοποίησα ότι η διάκριση αυτή ήταν βάσιμη και εξέφραζε κάποια καθιερωμένη (δυτική) αντίληψη της εποχής.

Τότε, λοιπόν, παρατήρησα ότι οι «Ρασκιανοί» είναι σχεδόν πάντοτε οι ορθόδοξοι απόγονοι Σέρβων προσφύγων που κατοικούσαν βορείως του Δουνάβη στη Σλαβονία, σε εδάφη που ΔΕΝ είχαν γίνει οθωμανικά ως το 1500, αλλά ήταν ουγγρικά (ως το 1526) και, αργότερα, αψβουργικά. Με άλλα λόγια, ενώ οι «Σέρβοι» των σαντζιακιών του Σμεντέροβο και του Νόβι Παζάρ είχαν γίνει οθωμανοί υπήκοοι ΠΡΙΝ το 1500, οι «Ρασκιανοί» ήταν οι απόγονοι Σέρβων προσφύγων που μετανάστευαν βόρεια σε εδάφη που ΔΕΝ είχαν γίνει οθωμανικά ως το 1500 και ήταν υπήκοοι του ουγγρικού στέμματος (ως το 1526) και, αργότερα, των Αψβούργων. Για να το περιγράψω με τον πιο απλό τρόπο, οι «Σέρβοι» στις πηγές αυτές είναι οι «Τουρκομερίτες» Σέρβοι (νοτίως του Δούναβη) και οι «Ρασκιανοί» είναι οι «Ευρωπαίοι» Σέρβοι (βορείως του Δούναβη) που κατοικούν εντός της έννοιας της «Ευρώπης» (Europa) ~ «Χριστιανικής πολιτείας» (Res publica Christiana) που εκείνη την εποχή αντιπαραβάλλεται στην «Τουρκία».

Στον παρακάτω χάρτη του 1590 του Gerardus Mercator ο ποταμός Δούναβης χωρίζει την «Σερβία» από την βορειότερη (Νέα) «Ρασκία»:

Θα συνεχίσω στην επόμενη ανάρτηση της σειράς.