Η παρούσα ανάρτηση είναι η τρίτη και τελευταία της σειράς με θέμα την ενετική γεωγραφική ορολογία των εγγράφων της περιόδου 1400-1440 που συνέλεξε ο Κωνσταντίνος Σάθας στον Γ΄ Τόμο των Μνημείων ελληνικής ιστορίας (ΜΕΙ3).
Στην πρώτη ανάρτηση της σειράς παρέθεσα τα στατιστικά από τα πρώτα 341 έγγραφα της περιόδου 1400-1412 και στη δεύτερη ανάρτηση παρέθεσα τα στατιστικά των επόμενων 336 εγγράφων της περιόδου 1413-1425. Στη σημερινή ανάρτηση θα παραθέσω τα στατιστικά από τα τελευταία 172 έγγραφα της περιόδου 1426-1440.
Τα στατιστικά των τελευταίων 172 εγγράφων έχουν ως εξής:
Στα 172 έγγραφα υπάρχουν 10 που είναι γραμμένα σε volgare (ενετίζουσα ιταλική).
Λεβάντες: ο όρος απαντά σε 14 έγγραφα (σε μερικά από αυτά πολλάκις, άρα συνολικά γύρω στις 20 φορές).
Ρωμανία: ο όρος απαντά 22 φορές.
Άνω και Κάτω Ρωμανία: η υποδιαίρεση αυτή απαντά 2 φορές.
«Γραικία»: Αναπάντητος όρος (∅ φορές)
Μοριάς: 23 φορές
«Δουκάμι» (ιταλ. ducame, λατ. ducamen, i.e., το Δουκάτο των Αθηνών των Acciaioli): 2 φορές
«Βλαχία»: 1 φορά. Σύμφωνα με το έγγραφο #903 (σσ. 319-20, έτος 1426) κάποιοι από τους Αλβανίτες που εγκαταστάθηκαν στην Εύβοια ήρθαν από «τα μέρη της Λιβαδιάς και την Βλαχία» (σ. 319, γ. 24: de Levadie partibus et de Blachia).
«Τουρκία»: 2 φορές. Υπάρχει ένα ενδιαφέρον εκτενές έγγραφο του 1439 (σσ. 451-7, το δεύτερο “1041” του Σάθα που στην πραγματικότητα είναι το #1049 γιατί ο Σάθας εκεί έχει χάσει το μέτρημα) όπου η ενετική Σινιορία απαντά στα λατινικά σε αιτήματα που της έθεσαν σε ενετίζουσα ιταλική οι κάτοικοι της Χαλκίδας (Εύριπος > τον Εύριπο > Νέγριπος > Negroponte). Στο έγγραφο αυτό οι Ευριπιώτες ονοματίζουν δύο φορές τη στεριά/ήπειρο (terra ferma) που βρίσκεται δυτικά του Ευβοϊκού κόλπου και ο όρος που χρησιμοποιούν γι΄αυτή τη στεριά σ΄αυτό το έγγραφο του 1439 είναι «Τουρκία».
Άλλες περιοχές που αναφέρονται σ΄αυτά τα 172 έγγραφα είναι:
Αλβανία: 13 φορές σε 3 έγγραφα (9 φορές στο #944, 3 φορές στο #976 και 1 φορά ως Albanenses στο #1025)
Δαλματία: 4 φορές στα έγγραφα #944, #975 και #1025 (ως Dalmatini).
Ιστρία: 3 φορές στα έγγραφα #944, #977 και #997)
Χρειάζεται προσοχή στα έγγραφα από τη σ. 450 και έπειτα γιατί εκεί ο Σάθας χάνει το μέτρημα και αριθμεί το έγγραφο που έπεται του #1047 ως “1040” (αντί για #1048) και συνεχίζει αυτή την λάθος αρίθμηση μέχρι το τέλος.
Για να δούμε αναλυτικότερα τους παραπάνω όρους.
1. Λεβάντες
Όπως προανέφερα ο όρος «Λεβάντες» απαντά σε 14 έγγραφα συνολικά γύρω στις 20 φορές. Με την sensu lato σημασία ο «Λεβάντες» εμπεριέχει την γεωγραφική ενότητα «Ρωμανία» (ο Αιγαιακός χώρος), ενώ με την sensu stricto σημασία ο «Λεβάντες» βρίσκεται νοτιοανατολικά της «Ρωμανίας».
Παραδείγματα της sensu lato σημασίας έχουμε στα έγγραφα #895 (έτος 1426, σσ. 306-7) και #933 (έτος 1429, σ. 348) όπου η Εύβοια εντάσσεται στον «Λεβάντε» τόσο από τους εγχώριους Ενετούς υπηκόους του νησιού (#895) όσο και από την Ενετική Σινιορία πίσω στην Βενετία (#933).
Έγγραφο #895 (1426):
Οι Ευριπιώτες θέτουν το πρώτο αίτημά τους στην Ενετική Σινιορία με τα εξής λόγια σε ενετίζουσα ιταλική:
[σ. 306, γ. 19] Prima nui domandemo ala nostra excelsia Signoria = Πρώτα εμείς (nui = ιταλ. noi) ζητούμε από την Εξέχουσα Σινιορία μας
Η Σινιορία απαντά (σ. 307, γ. 12: respondeatur) στο πρώτο αίτημα στα λατινικά προσδιορίζοντας τους Ευριπιώτες ως «αφοσιωμένους υπηκόους μας στο Νεγροπόντε» (nostros fideles et subditos Nigropontis).
Στην γ. 4 της σ. 307 οι Ευριπιώτες αντιπαραθέτουν την Εύβοια ως «αυτό [εδώ] το νησί» (questa Ixola) στην στεριά/ήπειρο (terra ferma) και παρακάτω αναφέρουν «αυτήν [εδώ] την χώρα» (γ. 9: questa terra, i.e., Εύβοια) «και όλους τους άλλους τόπους σας αυτού εδώ του Λεβάντε» (γ. 11: tuti altri suo luogi de questo Levante), εντάσσοντας έτσι την Εύβοια στον sensu lato «Λεβάντε».
Έγγραφο #933 (1429):
Η Σινιορία απευθύνεται στη «διοίκησή μας του Νεγροποντίου» (Regimen nostrum Nigropontis) χρησιμοποιώντας παρακάτω την φράση «στους προρρηθέντες διοικητές του Νεγροποντίου, και σε όλους τους άλλους διοικητές του Λεβάντε» (predictis Rectoribus Nigropontis, et omnibus aliis Rectoribus Levantis), εντάσσοντας έτσι την Εύβοια στον ευρύτερο χώρο του [ενετοκρατούμενου] «Λεβάντε».
Το έγγραφο #969 (σ. 381, έτος 1430) φέρει στον τίτλο του την φράση «στα μέρη του Λεβάντε» (ad partes Levantis) και μέσα στο κείμενο περιέχει μια λίστα με τα εξής μέρη: Κρήτη, Εύβοια, Ναύπλιο, Κορώνη και Μεθώνη, Ναύπακτος και Κέρκυρα. Η φράση «μέρη του Λεβάντε» (partium Levantis) απαντά άλλη μια φορά μέσα στο κείμενο και τα μέρη αυτά περιγράφονται παρακάτω με το εναλλακτικό σχήμα «μέρη της Κρήτης, της Ρωμανίας και τα άλλα μέρη» (partibus Insule Crete, vel Romanie, vel aliis locis), «μέρη της Κρήτης, της Ρωμανίας και τα άλλα προρρηθέντα μέρη» (locorum Crete, Romanie, et aliorum locorum suprascriptorum).
2. Ρωμανία
Στο τελευταίο έγγραφο της ενότητας «Λεβάντες» ανέφερα και την χρήση του όρου «Ρωμανία» που, όπως ανέφερα παραπάνω, απαντά συνολικά 22 φορές.
Στο έγγραφο #896 (σσ. 313-4, έτος 1426) αναφέρονται 3 φορές οι «γαλέες [μας] που πλέουν στην Ρωμανία [στα νερά της Εύβοιας]» (galearum Romanie in aquis Nigropontis, galeis nostris Romanie, galearum Romanie) και στο έγγραφο #898 (σσ. 314-5, έτος 1426) «τα μέρη της Ρωμανίας» (de partibus Romanie) αναφέρονται δίπλα στα τοπωνύμια Μεθώνη και Ναύπλιο (Neapolis Romanie).
Στο έγγραφο #1054 (“1046” στο λάθος μέτρημα του Σάθα, σσ. 461-2, έτος 1439) η «Ρωμανία» αντιπαρατάσσεται στον sensu stricto «Λεβάντε» και αναφέρονται μεταφορές μπαχαρικών (species) «από τα μέρη του Λεβάντε και/ή της Ρωμανίας στα μέρη του Πουνέντε» (Ponente «δύση»: de partibus Levantis vel Romanie ad partes Ponentis) και στην Βενετία. Η Κρήτη και η Μεθώνη εντάσσονται στην Ρωμανία: de Creta vel de Mothono Romania vel Levante species … pro Ponente.
3. Άνω και Κάτω Ρωμανία
Ο μερισμός «Άνω και Κάτω Ρωμανία» απαντά 2 φορές.
Το έγγραφο #913 (σσ. 326-7, έτος 1427) το έχω περιγράψει σε παλαιότερη ξεχωριστή ανάρτηση και περιέχει την φράση «προς Μεθώνη, Κρήτη και τα άλλα μέρη της Κάτω Ρωμανίας» (σ. 327, γγ. 24-5: pro Mothono, Creta, et aliis partibus Romanie basse), ενώ το έγγραφο #1027 (σσ. 433-4, έτος 1437) αναφέρει «τα μέρη του Λεβάντε και/ή της Άνω και Κάτω Ρωμανίας» (ad partes Levantis, vel Romanie alte et basse).
4. Μοριάς
Το τοπωνύμιο «Μοριάς» (Amorea) απαντά 23 φορές.
Μόνο στο έγγραφο #1014 (σ. 423, έτος 1434), ο όρος «Μοριάς» απαντά 7 φορές: ad loca Amoree, ad loca Amoree, in locis Amoree, totam Amoream, in Amoream, in Amorea και de partibus Amoree. Στην φράση «όλος ο Μοριάς» (totam Amoream) μάλλον εννοείται όλη η Πελοπόννησος, ενώ στον μερισμό «στα μέρη του Μοριά και του Δεσποτάτου» (in locis Amoree, et despotatus), «Μοριάς» είναι μόνο το [δυτικό] τμήμα του φραγκικού πριγκιπάτου Αχαΐας (το μπλε κομμάτι σ΄αυτόν εδώ τον χάρτη) που κατακτήθηκε από το Δεσποτάτο του Μυστρά το 1430.
4. Το «δουκάμι»
Το Δουκάτο των Αθηνών που έλεγχε η φλωρεντινική δυναστεία των Acciai[u]oli απαντά ως «δουκάμι» (ιταλ. ducame = λατ. ducamen). Στους όρους αυτούς το συλλογικό επίθημα -ame(n) είναι ισολειτουργικό του συλλογικού επιθήματος λατ. -ātus > ιταλ. -ato που στα λατινικά είναι υ-ληκτο και διαφορετικό του ο-ληκτου ταυτόμορφου μετοχικού επιθήματος *-ā-tos > λατ. -ātus > ιταλ. -ato.
υ-ληκτο συλλογικό επίθημα:
λατ. comes/comitem «ακόλουθος» > λατ. comit-ātus «ακολουθία»
ιταλ. parente «συγγενής» > parent-ado «συγγενολόι, σύνολο των συγγενών»
ο-ληκτο μετοχικό επίθημα:
λατ. dēliciō > dēlicātus > ιταλ. delicato > νεοελλην. ντελικάτος
Ιταλ. -ame = υ-ληκτο -ato:
ιταλ. re «ρήγας» > reame «ρηγάτο» (ο Ιωαννίκιος Καρτάνος το 1536 απέδωσε τον ιταλικό όρο reame στα ρωμαίικα ως «το ρεάμι» = «το βασίλειο/ρηγάτο»)
Έτσι, λοιπόν, στο έγγραφο #649 (σσ. 100-102, έτος 1415) ο Antuonio di Azaioli περιγράφεται ως ο «κύριος του δουκαμιού» (signor del ducame) που φυσικά είναι «το δουκάμι των Αθηνών» (el ducame d’Atene).
Το λατινικό αντίστοιχο, ducamen, του ιταλικού όρου ducame χρησιμοποιείται στο έγγραφο #866 (σσ. 287-8, έτος 1425) όπου προσκαλούνται 300 οικογένειες (numero familiarum trecentarum) «Αλβανιτών του δουκαμιού και ποικίλων άλλων μερών» (capita Albanensium ducaminis et diversorum locorum) να έρθουν και να εγκατασταθούν στην Εύβοια (intraverunt Insulam et illam volunt habitare).
Επειδή ανέφερα τον ιταλικό όρο parentado «συγγενολόι» σ΄αυτήν την ενότητα θυμήθηκα την αναφορά (1525) του Ενετού μπάιλου/βαιούλου του Ναυπλίου, Nicolò Giustiniani (ΜΕΙ6, σσ. 244-7), σύμφωνα με τον οποίο, «πολλοί «Γραικοί» δεν γουστάρουν να τελούν υπό τις διαταγές Αλβανιτών» (et molti Greci non voleno star sotto Albanesi) και, παρομοίως, «πολλοί Αλβανίτες δεν καταδέχονται (non se degna!) να τελούν υπό τις διαταγές ανδρών που δεν ανήκουν στο συγγενολόι τους»: molti Albanesi non se degna star sotto altri che quelli del suo parentà (parentado > βεν. parentào > parentà).
Η Μαρία Ευθυμίου εδώ (01:15:36-16:15) αναφέρει το ίδιο ακριβώς χούι στους Μανιάτες και τους Σουλιώτες της Επανάστασης: οι Μανιάτες δεν καταδέχονταν να υπακούσουν άνδρα που δεν ήταν Μανιάτης (έκαναν εξαίρεση με τον Κολοκοτρώνη επειδη τον θεωρούσαν μισομανιάτη) και οι σουλιώτικες φάρες δεν καταδέχονταν να υπακούσουν άνδρα που δεν ανήκε στη φάρα. Όποιος θέλει να ξεκαρδιστεί, ας ακούσει την Ευθυμίου στο 13:15 όπου αρχίζει να μιλάει για τους Μανιάτες, περιγράφοντας στο 14:19 τους Μανιάτες και τους Σουλιώτες ως «αδυσώπητες μηχανές ληστείας».
5. Βλαχία
Στο έγγραφο #903 (σσ. 319-20, έτος 1426) εξηγείται ότι κάποιοι από τους Αλβανίτες (Albanenses) που εγκαταστάθηκαν στην Εύβοια ήρθαν από «τα μέρη της Λιβαδιάς και της Βλαχίας» (de Levadie partibus et de Blachia). Η «Βλαχία» είναι η περιοχή της Λαμίας και της Θεσσαλίας.
6. Η «Τουρκία»
Στο έγγραφο #1049 (“1041” στο λάθος μέτρημα του Σάθα, σσ. 451-7, έτος 1439) οι Ευριπιώτες (κάτοικοι της Χαλκίδας) σε δύο σημεία ονοματίζουν τη στεριά/ήπειρο (terra ferma) που βρίσκεται δυτικά του Ευβοικού κόλπου και ο όρος που χρησιμοποιούν είναι «Τουρκία». Με άλλα λόγια, τα μέρη που βρίσκονται «εκτός της νήσου» (fuora de l Ixola) στην «στεριά/ήπειρο» (terra ferma) θεωρούνται πια «Τουρκία».
7. Αλβανία, Δαλματία, Ιστρία
Η Αλβανία αναφέρεται 13 φορές, 9 από τις οποίες στο έγγραφο #944 (σ. 356, έτος 1429) που μεταξύ άλλων αναφέρει τις πόλεις Δυρράχιο, Λισσό, Σκόδρα και Ουλκίνιο ως πόλεις της Αλβανίας. Στη γ. 14 του εγγράφου η Δαλματία και η Ιστρία αναφέρονται μαζί με την Αλβανία.
Εδώ κλείνω τη σειρά των τριών αναρτήσεων με θέμα την ενετική γεωγραφική ορολογία των 849 εγγράφων της περιόδου 1400-1440 που συνέλεξε ο Σάθας στο ΜΕΙ3. Σε μελλοντική ανάρτηση θα μαζέψω την εθνογραφία των πληθυσμών που αναφέρονται σ΄αυτά τα 849 έγγραφα.
smerdaleos 