Η ενετική γεωγραφική ορολογία του πρώτου μισού του 15ου αιώνα #1 (ΜΕΙ2: 1400-1412)

Σ΄αυτή τη σειρά αναρτήσεων θα παρουσιάσω την ενετική γεωγραφική ορολογία του πρώτου μισού του 15ου αιώνα για τα μέρη ανατολικά της Αδριατικής, η οποία απαντά στα ενετικά έγγραφα του Β΄ και Γ΄ τόμου των Μνημείων ελληνικής ιστορίας του Κωνσταντίνου Σάθα (ΜΕΙ2: 1400-1412, ΜΕΙ3: 1413-1444).

Σε ποιες ευρύτερες γεωγραφικές περιοχές πίστευαν οι Ενετοί/Βενέτικοι του πρώτου μισού του 15ου αιώνα ότι ανήκαν οι κτήσεις τους στην ανατολή;

Στην παρούσα ανάρτηση θα παρουσιάσω την γεωγραφική ορολογία των εγγράφων του Β΄ τόμου των Μνημείων ελληνικής ιστορίας (MEI2 = Tome II 1881) που μπορείτε να κατεβάσετε από εδώ. Ο Σάθας συνέλεξε 341 ενετικά έγγραφα (cancellaria secreta) της περιόδου 1400-1412 προς τους διοικητές των ενετικών κτήσεων του σημερινού ελλαδικού χώρου: Κέρκυρα (Κορυφοί/Κορυφώ > Corphoy/Corfù), Πάργα (la Barga > Labarga), Ναύπακτος (Nepantum/Lepanto), Πάτρα (Patrasso), Μεθώνη και Κορώνη (Mothonum/Modon & Coronum/Coron), Ναύπλιο (Neapolis Romani[a]e / Napoli di Romania), Εύβοια (Εὔριπος > Ἔγριπος > Νέγριπος > Nigropons/Negroponte), Μαρκιζάτο Βοδονίτσας/Μενδενίτσας (Bondeniza) και Κρήτη (Crete/Candia/Candida).

Παραθέτω από εδώ έναν πολιτικό χάρτη της υπό εξέτασης ευρύτερης περιοχής γύρω στο 1410 όπου οι ενετικές κτήσεις είναι πράσινες:

Τώρα παραθέτω και έναν χάρτη με την ενετική γεωγραφική ορολογία που θα βρείτε στα 341 ενετικά έγγραφα της περιόδου 1400-1412, τα οποία συνέλεξε ο Σάθας στα ΜΕΙ2:

Οι τρεις ευρύτερες γεωγραφικές περιοχές στις οποίες οι Ενετοί εντάσσουν τις κτήσεις τους είναι, από την ευρύτερη στην στενότερη: ο Λεβάντες (Levante), η Ρωμανία (Romania) και η Κάτω Ρωμανία (Romania Bassa = η νοτιοελλαδική χερσόνησος, τα Επτάνησα και το νότιο Αιγαίο). Ενώ ο όρος «Ρωμανία» (Romania) απαντά 80 φορές σ΄αυτά τα 341 έγγραφα (χωρίς να υπολογίζω σ΄αυτές τις 80 φορές τις πάμπολλες απαντήσεις του ενετικού ονόματος Neapolis Romanie του Ναυπλίου), ο όρος «Γραικία» (Grecia, Gretia) απαντά άπαξ (έγγραφο #527, σ. 263, γγ. 1-3: in partibus Gretie) ειδικά για την Άνω Ρωμανία (Romania Alta = Θράκη και βόρειο Αιγαίο).

Επειδή ο τόμος ΜΕΙ2 δυστυχώς δεν έχει ευρετήριο όρων, παραθέτω τα πρώτα έγγραφα κάθε έτους για να κατατοπιστείτε καλύτερα:

Το πρώτο έγγραφο του τόμου είναι το #209 (σ. 1) και φέρει την χρονολογία 7 Μαρτίου 1400. Το τελευταίο έγγραφο το τόμου είναι το #549 (σ. 280) και φέρει την χρονολογία 9 Φεβρουαρίου 1412.

Το πρώτο έγγραφο του 1401 είναι το #235 (σ. 17), του 1402 το #282 (σ. 69), του 1403 το #321 (σ. 108), του 1404 το #336 (σ. 119), του 1405 το #347 (σ. 126), του 1406 το #363 (σ. 134), του 1407 το #401 (σ. 166), του 1408 το #433 (σ. 195), του 1409 το #461 (σ. 220), του 1410 το #490 (σ. 234), του 1411 το #520 (σ. 257) και του 1412 το #535 (σ. 268).

Η γλώσσα της πλειοψηφίας των 341 εγγράφων είναι η μεσαιωνική λατινική, εκτός από μια ντουζίνα έγγραφα που είναι γραμμένα σε ενετίζουσα ιταλική (τα #429, #459, #480-489, #492-3).

1. Λεβάντες

Ο ιταλικός όρος levante και ο λατινικός όρος oriēns/orientem κυριολεκτικά σημαίνουν «ανατολή» (λατ. orior «σηκώνομαι, υψώνομαι», levō «σηκώνω» > (για τον ήλιο) «ανατέλλω»). Οι Ιταλοί του ύστερου μεσαίωνα και της οθωμανικής περιόδου χώριζαν τη Μεσόγειο σε δύο μέρη: Η Μεσόγειος δυτικά της Ιταλίας ήταν η «δύση» (ιταλ. ponente > νεοελλ. πουνέντες = «δυτικός άνεμος») και η Μεσόγειος ανατολικά της Ιταλίας ήταν η «ανατολή» (ιταλ. levante > νεοελλ. Λεβάντες και λεβάντες = «ανατολικός άνεμος»).

Το έγγραφο #437 (σσ. 198-200) παραθέτει την εξής λίστα με «τα μέρη μας» (locorum nostrorum, i.e., ενετοκρατούμενα): Κέρκυρα, Μεθώνη, Κορώνη, νήσος Κρήτη, Ναύπλιο και Εύβοια (Corphoy, Mothoni, Coroni, Insule Crete, Neapolis Romanie et Nigropontis). Λίγες γραμμές παρακάτω τα μέρη αυτά αναφέρονται ως «τα προρρηθέντα μέρη μας στο Λεβάντε» (σ. 199 ad dictas partes Levantis) και, τέλος, ακόμα παρακάτω γίνεται αναφορά «στη νήσο Κρήτη και τα άλλα μέρη της Ρωμανίας» (σ. 200: in Inslula Crete et aliis partibus Romanie). Απ΄αυτό το έγγραφο, λοιπόν, μαθαίνουμε ότι οι προρρηθέντες ενετικές κτήσεις εντάσσονται στις ευρύτερες περιοχές «Λεβάντες» και «Ρωμανία».

Το έγγραφο #390 (σ. 157) καθιστά σαφές ότι η «Ρωμανία» θεωρείται υποσύνολο του «Λεβάντε»: «οι γαλέες μας που εμπορεύονται στα μέρη του Λεβάντε … στην Ρωμανία, και [γενικά] σε όλα τα μέρη του Λεβάντε» (galee nostre a mercato partium levantis … de Romania, et de omnibus partibus levantis). Το έγγραφο #444 (σσ. 209-10) εντάσσει στο Λεβάντε (ad partes levantis), εκτός από τα μέρη Κέρκυρα, Μεθώνη, Κορώνη, Κρήτη και Εύβοια, και τη Συρία (σ. 209: consulibus nostris Sirie, σ. 210: ad partes Sirie) και τη νήσο Κύπρο (ad Insulam Cipri).

Στο έγγραφο #537 (σσ. 269-70) τα κάστρα Κορώνης, Μεθώνης και Πατρών [στην Πελοπόννησο] εντάσσονται στο σύνολο «τα μέρη μας στο Λεβάντε» (nostrorum partium Levantis … alii nostri Rectores Levantis).

Υπάρχει, ωστόσο, και μία στενότερη γεωγραφική σημασία (sensu stricto) του όρου «Λεβάντε», η οποία στο έγγραφο #358 (σ. 132) αντιπαρατάσσεται στην περιοχή «Ρωμανία»: «στα μέρη του Λεβάντε και της Ρωμανίας» (ad partis levantis et Romanie). Εδώ ως «Λεβάντες» μάλλον εννοούνται τα μέρη που βρίσκονται νοτιοανατολικά του Αιγαίου (τα σκούρα πράσινα σ΄αυτόν εδώ τον χάρτη).

2. Ρωμανία

Εκτός από την ευρύτερη γεωγραφική περιοχή «Λεβάντες», τα ενετοκρατούμενα μέρη του τριγώνου Εύβοια-Μεθώνη-Κρήτη πολύ συχνά εντάσσονται στην στενότερη γεωγραφική περιοχή «Ρωμανία» (Romania), με την οποία οι Ενετοί/Βενέτικοι εννοούν τα νότια Βαλκάνια από την Θράκη ως το Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου.

Στο έγγραφο  #436 (σσ. 198-205) υπάρχουν πολλαπλές αναφορές σε Κρήτη, Κορώνη, Μεθώνη, Ναύπλιο και Εύβοια ως μέρη της Ρωμανίας, με φράσεις όπως «στη νήσο Κρήτη και τα άλλα μέρη της Ρωμανίας» (σ. 199, γ. 28: in Insula Crete et aliis partibus Romanie, σ 205, γ. 15: in Cretam, et alia loca Romanie), «της Εύβοιας και των άλλων μερών της Ρωμανίας» (σ. 203, γ. : Nigropontis, et aliorum locorum Romanie) κλπ.

Στο έγγραφο #307 (σ. 88) η Μοστενίτσα Ηλείας (la Mosteniza < σλαβ. *Moščenica «Γεφυρίτσα, Γεφυρότοπος» εκ του PSlav *mostŭ «γέφυρα», πρβ. Moštenica Σλοβακίας, Mostar Ερζεγοβίνης, Moșteni Ρουμανίας κλπ) τοποθετείται γεωγραφικά «στα μέρη της Ρωμανίας» (partium Romanie).

«Οι γαλέες μας που πλέουν στην Ρωμανία» (i.e., Αιγαίο, Ιόνιο, Δαρδανέλλια, Μαρμαράς) είναι η πιο συχνή φράση απάντησης του όρου «Ρωμανία»:

Στο έγγραφο #433 (σ. 195) η Ρωμανία αντιπαρατίθεται στα «μέρη μας στην Αλβανία» (loca nostra Albanie = τα ενετοκρατούμενα μέρη γύρω απ΄τη Λισσό και τη Σκόδρα, βλ. τον πολιτικό χάρτη που παρέθεσα αραπάνω), τα οποία αντιπαρατίθενται δυο φορές στο ενετοκρατούμενο Δυρράχιο (loca Albanie et Durachii … loca Albanie, et Durachii). Στο έγγραφο #271 (σσ. 56-7) το Δυρράχιο περιλαμβάνεται σε μια λίστα πόλεων της Ρωμανίας.

3. Άνω και Κάτω Ρωμανία

Μια άλλη γεωγραφική περιοχή στην οποία εντάσσεται ο νοτιοελλαδικός χώρος είναι η «Κάτω Ρωμανία» (Romania Bassa). Οι όροι Romania Alta & Bassa «Άνω και Κάτω Ρωμανία» είναι σαν τους ιταλικούς όρους Alto & Basso Egitto «Άνω και Κάτω Αίγυπτος».

Η «Άνω Ρωμανία» περιλαμβάνει τη Θράκη και το βόρειο Αιγαίο (Θάσος, Λήμνος, Λέσβος), ενώ η «Κάτω Ρωμανία» περιλαμβάνει με την ευρύτερη μεν σημασία της όλα τα μέρη μεταξύ Θεσσαλονίκης και Κρήτης, με την στενότερη δε σημασία της μόνο την Πελοπόννησο και την Αττικοβοιωτία (τα «Κατωτικά μέρη» της μέσης βυζαντινής γραμματείας).

Παραθέτω μια αναφορά στα «Κατωτικά μέρη» από την Χρονογραφία του Θεοφάνη του Ομολογητή:

[754/5 μ.Χ.] ὁ δὲ βασιλεὺς Κωνσταντῖνος Σύρους τε καὶ Ἀρμενίους, οὓς ἤγαγεν ἀπὸ Θεοδοσιουπόλεως καὶ Μελιτηνῆς, εἰς τὴν Θρᾴκην μετῴκισεν, ἐξ ὧν καὶ ἐπλατύνθη ἡ αἵρεσις τῶν Παυλικιάνων. ὁμοίως καὶ ἐν τῇ πόλει, ὀλιγωθέντων τῶν οἰκητόρων αὐτῆς ἐκ τοῦ θανατικοῦ, ἤνεγκε συμφαμίλους ἐκ τῶν νήσων καὶ Ἑλλάδος καὶ τῶν κατωτικῶν μερῶν, καὶ ἐποίησεν οἰκῆσαι τὴν πόλιν καὶ κατεπύκνωσεν αὐτήν.

Για να δούμε τώρα τις αναφορές των ενετικών εγγράφων σε «Άνω Ρωμανία» και «Κάτω Ρωμανία».

Οι δύο όροι εμφανίζονται μαζί στον τίτλο του εγγράφου #460 (σσ. 219-220) που αναφέρει «κυδώνια από την Κάτω και Άνω Ρωμανία» (gotonorum Romanie basse et alte), τα οποία προέρχονται «από τα μέρη» (de partibus) της Κρήτης, της Θεσσαλονίκης, της Εύβοιας, της Μεθώνης, της Κορώνης, και της Κάτω Ρωμανίας, της Κωσταντινούπολης, και της Τουρκίας (Crete … Salonichii, Nigropontis, Mothoni, Coroni, et Romanie basse, Constantinopolis, et Turchie).

Στο έγγραφο #235 (σσ. 17-8) «τα μέρη της Κάτω Ρωμανίας» (de locis Romanie basse) είναι η χώρα που βρίσκεται γύρω από τα ενετοκρατούμενα κάστρα της Κορώνης, Μεθώνης και Πατρών (de partibus Coroni, Mothoni, Patrassi), ενώ στο έγγραφο #242 (σσ. 31-2) η Κάτω Ρωμανία είναι η περιοχή που βρίσκεται κοντά στη Μεθώνη, την Κορώνη και την Εύβοια: Mothonum, Coronum, et in Romaniam bassam, et Nigropontem.

Στο έγγραφο #243 (σ. 32-4) η Μεθώνη και η Κέρκυρα αναφέρονται ως λιμάνια φορτώματος (για τα καράβια που πλέουν προς Βενετία) των εμπορευμάτων που προέρχονται από την Κάτω Ρωμανία (mercationes Romanie basse … de partibus illis Romanie basse) και στην επόμενη σελίδα η Κάτω Ρωμανία αναφέρεται ως περιοχή που βρίσκεται κοντά στη Μεθώνη, την Κορώνη και την Εύβοια (Mothonum, Coronum, Romanian bassam et Nigropontem).

Στο έγγραφο #385 (σ. 154) βρίσκουμε τη φράση «στις νήσους της Κρήτης και της Εύβοιας, και στα άλλα μέρη της Κάτω Ρωμανίας» (Insule Crete, Nigropontis, et aliorum locorum Romanie basse), ενώ στο έγγραφο #472 (σ. 226) η Κάτω Ρωμανία αναφέρεται στην εξής λίστα: κυδώνια από τα μέρη της Θεσσαλονίκης, Εύβοιας, Μεθώνης, Κάτω Ρωμανίας, Κωνσταντινούπολης, και Τουρκίας (gothoni partium Salonichii, Nigropontis, Mothoni, Romanie basse, Constantinopolis, et Turchie).

Υπάρχουν και μερικές ακόμα απαντήσεις του όρου Romania bassa, αλλά δεν προσφέρουν κάτι περισσότερο για την κατανόηση του γεωγραφικού όρου από τις απαντήσεις που ανέφερα παραπάνω.

4. «Γραικία» 

Στα 341 ενετικά έγγραφα της περιόδου 1400-1412 των ΜΕΙ2 υπάρχει μόνο μία άπαξ απάντηση του όρου «Γραικία» (Gretia = Grecia) για τα μέρη της Θράκης γύρω απ΄την Κωνσταντινούπολη και το ΒΑ Αιγαίο, δηλαδή για την «Άνω Ρωμανία». Στο έγγραφο #527 (σσ. 262-3) διαβάζουμε «κι αν δεν μπορέσει να πάρει από την Μεθώνη ακριβείς πληροφορίες για την αξία των εμπορευμάτων που μετέφεραν τα προρρηθέντα πλοία, όταν θα βρεθεί στα μέρη της «Γραικίας», να ειδοποιήσει τον μπάιλό μας στην Κωνσταντινούπολη να του στείλει αναλυτικές πληροφορίες» (σ. 263, γγ. 1-3: Et si in Mothono non posset veram informationem habere de valore mercationem, que erant super navibus predictis, quando erit in partibus Gretie, mittere debeat vel scribat baiulo nostro Constantinopolis).

Με άλλα λόγια, όπως εξήγησα και στην προηγούμενη ανάρτηση, όταν στο πρώτο μισό του 15ου αιώνα οι Ενετοί/Βενέτικοι μιλάνε αραιά και που για «Γραικία», ΔΕΝ εννοούν την αρχαία ρωμαϊκή επαρχία Αχαΐας/Ελλάδος που «αναβιώθηκε» ως σύγχρονη Ελλάδα μετά το 1821, αλλά τη Θράκη γύρω απ΄την Κων/πολη και το ΒΑ Αιγαίο. Τα πράγματα θα αλλάξουν τον 16° αιώνα, όταν πια οι Ιταλοί λόγιοι λόγω αναγεννησιακής κλασικής παιδείας θ΄ ανακαλύψουν την αρχαία έννοια «Γραικία» (Graecia/Grecia) = «Αχαΐα/Ελλάς», σε μια εποχή όμως που η βασική σύγχρονη σημασία του όρου «Γραικία» στα ιταλικά θα είναι πια αυτή της οθωμανικής Ρούμελης. Αυτή η νέα κατάσταση του 16ου αιώνα φαίνεται γλαφυρότατα στα Annali Veneti (1577) του Julio Faroldo, ο οποίος επιχείρησε να εξηγήσει τη σημασιακή εξέλιξη του όρου «Γραικία» (Grecia) από την αρχαιότητα ως την εποχή του.

5. Παράρτημα: Annali Veneti (1577)

Παραθέτω τις σσ. 40-1 από τα Annali Veneti (1577) όπου ο Julio Faroldo κάνει μια παρέκβαση για την ιστορική εξέλιξη του όρου «Γραικία» (Grecia). Αγνοώντας εντελώς την πρώιμη μεσαιωνική περίοδο (700-1100) κατά την οποία η Ρωμανία που οι δυτικοί αποκαλούσαν «Γραικία» ταυτιζόταν κυρίως με την Ανατολία (βλ. εδώ για το 700 και εδώ για το 1100), ο Faroldo γράφει τα εξής:

[σ. 40] Μας φαίνεται ιδιαίτερα αρμόζουσα (pare a noi essere molto opportuno) σ΄αυτό το σημείο μια παρέκβαση (interponer) για την περιγραφή της Γραικίας (la descrizzione de la Grecia).

Η αρχαία Γραικία (L’antica Grecia = Ελλάδα) ήταν μόνο (fu solamente) τα μέρη [της χερσονήσου] που βρέχει η θάλασσα κατά τον περίπλου Δυρραχίου-Θεσσαλονίκης (quanto abbraccia il mare, da Durazzo fin appresso Salonicchi). Βορειότερα (verso Tramontana) από αυτήν την περιοχή βρισκόταν η Μακεδονία και η Θράκη (la Macedonia, e la Tracia). Συνεπώς, ούτε η Κωνσταντινούπολη (ne Constantinopoli), που στην αρχαιότητα ονομαζόταν Βυζάντιο (Bizanzio), ούτε κάποια πόλη βορείως της Θεσσαλονίκης, ούτε η ίδια η Θεσσαλονίκη, ούτε και το Δυρράχιο (ne anche Salonicchi, ne Durazzo) ανήκαν στην Γραικία (si conteneuano in la Grecia), επειδή ανήκαν, η μεν Θεσσαλονίκη και το Δυρράχιο στη Μακεδονία, το δε Βυζάντιο στη Θράκη (queste in Macedonia, e Bizanzio in Tracia). Αλλά με το πέρασμα του χρόνου (in processo di tempo) οι περιοχές αυτές γέμισαν με γραικικές πόλεις (funo impite quelle prouincie di città Greche) και, επειδή παντού μιλούσαν γραικικά (e che per tutto si parlaua Greco = ελληνικά), άρχισε όλη αυτή η περιοχή (νότια Βαλκάνια) να λέγεται «Γραικία» (comenziò tutto quel paese chiamarse Grecia). Και, επειδή η Βασιλεία/Αρχή των Ρωμαίων μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη (E, perche l’Imperio Romano fu trasferito in Constantinopoli) … όλη η Γραικία απέκτησε επιπρόσθετα και διατήρησε το όνομα Ρωμανία (auenne che tutta la Grecia riceuè anche, e ritenne, il nome di Romania): Και έτσι η περιοχή που στην αρχαιότητα ονομαζόταν [σ. 41] Θράκη μαζί με το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας ονομάστηκαν Άνω Ρωμανία (Romania alta), ενώ η αρχαία Γραικία (l’antica Grecia = Αχαΐα/Ελλάδα) ονομάστηκε Κάτω Ρωμανία (Romania bassa). … Φαίνεται, λοιπόν, ότι η «Γραικία» και η Ρωμανία είναι το ίδιο πράγμα (appare che la Grecia, e la Romania è vna cosa medesima). Αλλά σήμερα η περιοχή αυτή δεν είναι ούτε Ρωμανία ούτε Γραικία, αλλά δυστυχές τμήμα της Τουρκίας (ella non sia hormai più ne Romania, ne Grecia, me infelice parte de la Turchia). Το μικρό τμήμα της Μακεδονίας (Quella minor parte di Macedonia) που ΔΕΝ ανήκει στην Άνω Ρωμανία (che non s’intende sotto el nome di Romania alta), είναι το δυτικότερο τμήμα [της Μακεδονίας] (parte occidentale) που σήμερα λέγεται Αλβανία (che adesso se nomina Albania) και σ΄αυτήν βρίσκεται το Δυρράχιο (Durazzo). Δυτικότερα (da Ponente) βρίσκονται η Σερβία και η Σκλαβουνία (Servia e Schiavonia) και βορειότερα (da Settentrione) βρίσκεται η Βουλγαρία (Bulgaria) … [Το ανατολικό άκρο] της Άνω Ρωμανίας (la Romania alta) βρέχεται από το κανάλι της Κωνσταντινούπολης (il canal di Constantinopoli) που οι αρχαίοι ονόμαζαν Θράκιο Βόσπορο (da li antichi ditto Bosporo Tracio).

Θα συνεχίσω στην επόμενη ανάρτηση.