Ενετικές αναφορές από την Πελοπόννησο #3: Jacomo Barbarigo (1465-6)

Στη σημερινή ανάρτηση θα περιγράψω λεπτομερέστερα το θέμα της πρώτης ανάρτησης της σειράς, που ήταν η λίστα μικροαναφορών που έγραψε σε ενετίζουσα ιταλική κατά το έτος 1465-6 ο Ενετός provveditore generale della Morea, Jacomo Barbarigo.

Όπως εξήγησα και στην πρώτη ανάρτηση της σειράς, οι αναφορές αυτές βρίσκονται στον 6° (VI) Τόμο των Μνημείων Ελληνικής Ιστορίας του Κων/νου Σάθα, τον οποίο μπορείτε να κατεβάσετε από εδώ (είναι ο πρώτος τόμος της λίστας).

1. Γεωγραφία

Κατά το έτος 1465-6 που ο Barbarigo ήταν provveditore του Μοριά ήταν εν εξελίξει ο ενετο-οθωμανικός πόλεμος 1463-79. Ο Μοριάς ήταν χωρισμένος σε δύο τμήματα, ένα ενετοκρατούμενο και ένα τουρκοκρατούμενο. Το ενετοκρατούμενο τμήμα είχε τη μορφή ενός παραλίου “U” που περιελάμβανε τη δυτική (Ηλεία, Μεσσηνία), νότια (Μεσσηνία, Μάνη, Μονεμβασιά) και ανατολική (Τσακωνιά, Αργολίδα) ακτή της Πελοποννήσου, ενώ το τουρκοκρατούμενο τμήμα περιείχε την ενδοχώρα εντός του “U” και τα κάστρα Κορίνθου, Πάτρας, Άργους, Μυζηθρά/Μυστρά και Καρύταινας. Ο Barbarigo αναφέρει υπό ενετική κατοχή και το κάστρο της «Μαντινείας» (Mantegna), και υποθέτω ότι εννοεί την Μαντίνεια της Έξω Μάνης και όχι την αρκετά βορειότερη της Αρκαδίας.

Στο τέλος της κάθε μικροαναφοράς ο Barbarigo παραθέτει την ημερομηνία και συχνά τον τόπο συγγραφής της κάθε μικροαναφοράς. Με διαφορά ο συχνότερα αναφερόμενος τόπος συγγραφής είναι η Μεθώνη (Mothon/Modon), ενώ άλλοι αναφερόμενοι τόποι συγγραφής είναι η Κορώνη (Coron) και η Καλαμάτα (C(h)al(l)amata). Με άλλα λόγια, ο Barbarigo φαίνεται πως σπάνια μετακινήθηκε εκτός Μεσσηνίας.

Ο Barbarigo αναφέρει δυο φορές την λίστα των περιοχών που σχημάτιζαν το ενετοκρατούμενο “U”. Στη σ. 78 (γγ. 40-1) γράφει «σε αυτές τις χώρες της Μεθώνης (Modon), Κορώνης (Coron), Ναυπλίου (Napoli de Romania), Μονεμβασιάς (Malvasia) και σ΄όλες τις άλλες χώρες που τελούν υπό τον έλεγχο της Υμετέρας Σινιορίας (Vostra Signoria) σ΄αυτήν την επαρχία (provincia = Μοριάς).» Στην επόμενη σελίδα (79) αναφέρει πάλι μια λίστα με τα «κύρια μέλη» (principali menbri) που έλεγχε η Βενετία στο Μοριά: Ναύπλιο (Napoli de Romania), Μοναμβασιά (Malvasia), Τσακωνιά (Brazo dela Zachonia), Μάνη (Brazo de Maina) «και οι χώρες που ελέγχει ο κυρ Μιχαήλ Ραούλ/Ράλλης [ο Ισής] (misser Michali Ralli).» Αυτός ο Μιχαήλ Ράλλης Ισής είχε την έδρα του στο κάστρο του Χελιδονιού (Chilidoni) της Ηλείας, ενώ ο συνονόματός του Μιχαήλ Ράλλης ο Δρίμης (Drimi) είχε την έδρα του κάπου στη Μάνη (βλ. παρακάτω Προσωπογραφία).

Τα κάστρα γύρω απ΄το Χελιδόνι (Chilidoni) που ήλεγχε ο Μιχαήλ Ράλλης Ισής είναι η Ώλενα (Olena), το Βούμερο, (Vomero, Vinero) το Στάμηρον (Sanctomeri) και το Γρεβενόν (Greveno).

Ο Ρωμαίος Γεώργιος Σφραντζής είναι μια χρήσιμη σύγχρονη με τον Barbarigo ελληνόγλωσση πηγή. Αναφέρει τα κάστρα της περιοχής του Χελιδονιού στα εξής χωρία: Βούμερον, Ώλενα και Χελιδών (46.7), Γρεβενόν (38.3), Στάμηρον (20.9).

Μια άλλη περιοχή που ο Barbarigo αναφέρει υπό ενετικό έλεγχο ήταν το Καταφύκι (Chataficho, Catafichi, βλ. και κάτω στα σχόλια) που κρατούσαν οι Αρβανίτες Μποζίκηδες/Μποζικαίοι (Busichei). Ο Barbarigo γράφει στη σ. 19 γι΄αυτό το Καταφύκι ότι οι Μποζίκηδες του «ζήτησαν [να τους διορίσει] ένα Φράγκο για διοικητή» (dimandar un Francho per rector) και ότι ο ίδιος έστειλε μέσω (ενετικής) Ναυπάκτου (Nepanto) ένα δικό του άνθρωπο για να πληρώσει τους στρατιώτες (Stratioti) του Καταφυκιού.

Τα οθωμανικά κάστρα της ενδοχώρας (Κόρινθος, Πάτρα, Καρύταινα, Μυστράς) θα τα αναφέρω παρακάτω κατά τον σχολιασμό των γεγονότων.

Από τις περιοχές εκτός Πελοποννήσου, ο Barbarigo αναφέρει συχνά τις γειτονικές ενετικές κτήσεις: η Ναύπακτος (Nepanto, Neopacto) δύο φορές αναφέρεται μαζί με τα γειτονικά Άγραφα (σσ. 12, 13, 14: Aggrapha), η Εύβοια (Negroponte), η Κρήτη (Candia) και τα Επτάνησα (Κέρκυρα (Corfu) και Ζάκυνθος (Zante)). Η Αθήνα (Sethines) και η Θήβα (Sthives) αναφέρονται ως οθωμανικές πόλεις.

Αναφέρονται γενοβέζικα πλοία (zenovese) από τους «Μαονέζους» (Maonesi) της Χίου (Sio) και πλοία που έρχονται από την Ρόδο (Rodi), την Κύπρο (Cipri) και τη Συρία (Soria, Suria).

Στα δυτικά Βαλκάνια, ο Barbarigo αναφέρει τις περιοχές Αλβανία (σ. 6: Albania), Σκλαβονία (σ. 8: Schiavonia) και Βοσνία (σ. 8: Bossina), την γειτονική Ουγγαρία (σ. 8: Ungaria), ενώ χρησιμοποιεί δύο φορές τον όρο «Γραικία» (σσ. 27, 30: Gretia) για τα νότια Βαλκάνια, περιοχή στην οποία συμπεριλαμβάνει και το Μοριά (σ. 30). Στην επόμενη ανάρτηση θα δείξω ένα χωρίο του Bartolomeo Minio (1479-83) όπου χρησιμοποιεί τον όρο μπεηλέρμπεης «Γραικίας» για τον οθωμανό μπεηλέρμπεη Ρούμελης.

Από τις παράλιες πόλεις της Δαλματίας ο Barbarigo αναφέρει το Σιβένικο (σ. 84, γ. 32, σ. 91, γγ. 4-5: Sibinico = Šibenik) και δυο γαλέες από το Σιβένικο και το Τραγούριον (Trogir) (σ. 90, γ. 23: le galie Sebinzana e Tragurina) που προσέφεραν ναυτική υπηρεσία στο Μοριά.

Δυτικά της Αδριατικής, ο Barbarigo αναφέρει συχνά την Ιταλία (σσ. 4, 29, 81-2, 89: Italia), ιταλικές πόλεις (συχνότερα την Βενετία, λ.χ. σσ. 6, 9, 11: Venexia, Veniexia, Veniezia) και άπαξ την Φράντζα (σ. 68: Franza) και το νησί Μαγιόρκα (σ. 68: Maiolica).

2. Προσωπογραφία

Jacomo Barbarigo

Ο Jacomo Barbarigo αυτοπροσδιορίζεται στη σ. 55 (γγ. 21-2) ως io Jacomo Barbarigo … provededor general de la Morea:

Ο Σφραντζής αναφέρει τον Barbarigo ως «πρεβεδοῦρο» (provveditore) στα χωρία 43.4-7 όπου περιγράφει τον ανασκολοπισμό (ἐκάθησαν αὐτὸν εἰς τὸν πᾶλον) του Μιχαήλ Ραούλ/Ράλλη Ισή (ο Michali Ralli του Barbarigo, βλ. παρακάτω) από τους Τούρκους του Αμάρμπεη (Αμάρης, Ομάρης = Ομέρ Τουραχάνογλου, βλ. παρακάτω).

Amarbei

Ο ανώτερος ιθύνων oθωμανός αξιωματούχος στο Μοριά είναι ο «Αμάρμπεης» Ομέρ Τουραχάνογλου (Amarbei, Ἀμάρης (Σφραντζής), Ὀμάρης (Χαλκοκονδύλης)), τον οποίο ο Barbarigo προσδιορίζει ως φλαμπουρ(ι)άρη του Μοριά (σ. 31, γ. 4, σ. 81, γγ. 9, 18, σ. 84, γ. 11: Amarbei flamburiaro).

Μοραΐτες άρχοντες

Ο Barbarigo αναφέρει τρεις φορές λίστες εγχωρίων (paesani, Moraiti) αρχόντων που υπηρετούν την Βενετία ως «αρχηγοί στρατιωτών» (capi de stratioti) και κρατούσαν τα κάστρα της ενετικής επικράτειας. Οι όροι με τους οποίους ο Barbarigo προσδιορίζει αυτούς τους «άρχοντες» είναι ο άπαξ λατινικός όρος nobiles και ο ιταλικος αντίστοιχος notabili «εξέχοντες» και, συχνότερα, οι ιταλικοί όροι principali και zentilhomini ~ «κύριοι». Κάθε φορά που αναφέρεται σ΄αυτούς συλλογικά χρησιμοποιεί τον εθνοτικό μερισμό «Γραικοί και Αλβανίτες» (Greci et Albanesi = Ρωμαίοι και Αρβανίτες, βλ. παρακάτω).

Στις σσ. 28-9 οι «αφοσιωμένοι τα μάλα στην Γαληνοτάτη Γραικοί και Αλβανίτες άρχοντες» (molti homini notabili Grezi et Albanexi, et sono fidelissimi de la Celsitudine Vostra) που υπογράφουν είναι ο Πέτρος Μπούας, ο Αλέξιος Μπούας, ο Ισαάκιος Πρωτοστράτωρ (που κρατά την Τσακωνιά), ο Μιχαήλ Ράλλης «ο πρεσβύτερος/τρανός» (el grando / magnus = ο προρρηθείς Ισής), ο Γκίνης Μπούας, ο Μιχαήλ Ράλλης Δρίμης, ο Πελεγρίνος Μποζίκης και οι αδελφοί του, ο Ματθαίος (Σ)Φραντζής και οι αδελφοί Κλαδάδες, Επιφάνης και Κροκόντυλος. Αυτοί οι «Γραικοί και Αλβανίτες άρχοντες» (notabili Grezi et Albanexi), αν λάβουν τα απαραίτητα χρήματα και προμήθειες (provision) από τη Βενετία, υπόσχονται «πολύ μεγαλύτερο αριθμό Στρατιωτών» (molto mazor numero di Stratioti) στην υπηρεσία της Γαληνοτάτης και ότι θα κάνουν ό,τι μπορούν για να φέρουν στο ενετικό στρατόπεδο τους «άλλους Γραικούς και Αλβανίτες [άρχοντες] που υπηρετούν τους Τούρκους» (a ritrar quel altri Grezi et Albanexi che servino i Turchi).

Τα ίδια ονόματα εγχωρίων αρχόντων αναφέρονται στις λίστες των σσ. 38 και 60. Στη σ. 38 αναφέρεται επιπρόσθετα και ένας «κόμης Κομνηνός» (conte Comino).

Απ΄αυτούς τους εγχώριους άρχοντες ο Barbarigo διακρίνει τον Μιχαήλ Ράλλη Ισή με έδρα το κάστρο του Χελιδονιού ως τον «σημαντικότερο άνδρα του Μοριά» (il principal homo de questa Morea) και «καλό υπηρέτη της Γαληνοτάτης» (bon servitore de la Vostra Illustrissima Signoria), που ήταν ο μόνος απ΄αυτούς τους εγχώριους άρχοντες με προϋπηρεσία στην αυλή των Παλαιολόγων δεσποτών.

Μάλλον εξαιτίας αυτής του της προϋπηρεσίας στους Παλαιολόγους δεσπότες, επειδή οι Μοραΐτες -«Γραικοί και Αλβανίτες»- «μισούν τα μάλα τους Γραικούς [i.e. το καθεστώς των Ρωμαίων δεσποτών]» (hano in tanto odio questi Greci) και «ευχαριστούσαν το θεό που τους λύτρωσε απ΄τα χέρια των Γραικών [i.e., Ρωμαίων δεσποτών]» (ringratiavano dio, essere liberati di mano di Greci), οι υφιστάμενοι Μοραΐτες του Μιχαήλ «δυσανασχετούν ιδιαίτερα» (aggravandose molto) μαζί του και ζητούνε από τον Barbarigo να τον αντικαταστήσει με «Φράγκους διοικητές» (ha me dimandato fra l’altre cosse rectori Franchi), ακριβώς όπως παρακάτω ζητούνε «έναν Φράγκο για διοικητή» (per dimandar un Francho per rector) και οι Μποζίκηδες του Καταφυγίου.

Κάποια στιγμή ο «Φράγκος» Donado Civran αναφέρεται διοικητής του κάστρου του Χελιδονιού (σ. 51, γ. 7-8: Donado Civran governador ale parte di Chilidonio και ξανά στη σ. 64, γ. 42):

Ο συνονόματος του Ίση, Μιχαήλ Ράλλης Δρίμης, ήταν διοικητής στρατιωτών σε ένα κάστρο της Μάνης (σ. 12, γγ. 6-8: Spectabilis dominus Michael Ralli Drimi fidelissimus vestri dominii, qui ad presens gubernator nomine Celsitudine vestre certe parti istius Brachii Maine).

3. Paesani/Moraiti και Forestieri/Italici

Μια διάκριση που κάνει συχνά ο Barbarigo στους άνδρες που τελούν υπό τις διαταγές του είναι αυτή μεταξύ «εγχωρίων/Μοραΐτών» (paesani/Moraiti) και «ξένων/αλλοδαπών» (forestieri), οι συνηθέστεροι εκ των οποίων είναι «Ιταλοί» (Italici/Italiani).

Στην πρώτη μικροαναφορά του που έγραψε στα λατινικά, αφού ο Barbarigo αναφέρει τους Αρβανίτες Στρατιώτες (Stratiotorum Albanensium), σημειώνει στη συνέχεια πως «αυτοί οι εγχώριοι (paesani) είναι αποτελεσματικότεροι (potentiores) των Ιταλών ανδρών (gentibus Italicis)».

Στη σ. 6 (γ. 17) γράφει «θα έπρεπε να είχαμε Ιταλούς άνδρες (gente italiane), πεζούς και ιππείς (et da pie, et da cavallo)», στη σ. 19 (γ. 11) περιγράφει τους εγχώριους αρχηγούς Στρατιωτών ως «εγχώριους Γραικούς και Αλβανίτες» (sti Greci et Albanesi paesani), στη σ. 24 (γγ. 32-3) διακρίνει όλους τους ενόπλους που τελούν υπό τις διαταγές του σε «αλλοδαπούς και στρατιώτες» (tute queste gente, si forestiere, come Stratioti), στη σ. 27 (γ. 8) ο Αμάρμπεης διαθέτει ένα στράτευμα «χιλίων Τούρκων και εγχωρίων» (Amarbei con mille Turchi, et con paexani) και, τέλος, στη σ. 28 (γγ. 1-4) πιστεύει πως, αν η Βενετία διώξει τους Τούρκους απ΄το Μοριά και καταφέρει να κρατήσει το Εξαμίλι, «αυτοί οι Μοραΐτες» (questi Moraiti) θα αισθανθούν ασφαλείς να σπείρουν και να θερίσουν τα χωράφια τους και θα πληρώσουν πρόθυμα στη Βενετία τον φόρο που συνήθιζαν να πληρώνουν «τον καιρό των Γραικών» (a tempo de Grezi, i.e., των Ρωμαίων δεσποτών). Στη σ. 72 (γγ. 22-8) ο Barbarigo αναφέρει ότι οι Στρατιώτες της Μάνης που τελούσαν υπό τις διαταγές του Πέτρου Μπούα και του Μιχαήλ Ράλλη Δρίμη, μόνοι τους και χωρίς να συνοδεύονται ούτε από Ιταλό ούτε από εγχώριο (ne Italico, ne paesano) έκαναν μια λαφυραγωγική επιδρομή στα μέρη της οθωμανικής Καρύταινας, κατά την οποία συνέλεξαν «καλό πλιάτσικο» (un botino dabene): 1300 αιγοπρόβατα, 250 γουρούνια, 200 βόδια και 15 άλογα. Λίγες γραμμές παρακάτω, ο Barbarigo ξανακάνει την διάκριση «και Ιταλοί και εγχώριοι, δηλαδή Αρβανίτες» (si Italici, come del paese, zoe Albanesi).

4. Οι Στρατιώτες (Stratioti)

Σε πολλά σημεία (σσ. 1, 5, 6, 14, 35) ο Barbarigo εξηγεί ότι η Βενετία έχει καταγεγραμμένους (scripti) στους καταλόγους (για υπηρεσία και πληρωμή) 1500 στρατιώτες στο Μοριά. Από αυτούς οι «Γραικοί» κυμαίνονται σε λίγες εκατοντάδες (σ. 7, γγ. 30-2: ο Μιχαήλ Ράλλης χρειάζεται χρήματα για να στρατολογήσει «άλλους 100 Γραικούς στρατιώτες» (altri Stratioti cento Greci) απ΄τα μέρη του Χελιδονιού, που είναι πιο ανδρείοι (più valenti) και πρακτικοί (pratici) από αυτούς που έχουμε εδώ [quelli de qui = στη Μεσσηνία]), ενώ όλοι οι υπόλοιποι είναι Αρβανίτες. Όταν κάποια στιγμή (σ. 14, γγ. 9-16) οι Αρβανίτες στρατιώτες (Stratioti … Albanexi), που συνιστούν την πλειοψηφία (gran parte), πήγαν να ελέγξουν τις οικογένειές τους (per andar a guardar le loro fameie), ο Barbarigo γράφει ότι του έμειναν στο στρατόπεδο «λίγοι … όχι πάνω από 500» (pocchi … non ce sono in campo ultre 500 Stratioti).

5. Πόλεμος, ειρήνη και εμπόριο

Κάποια στιγμή «πολλοί καστρινοί» (molti citadini) Μοραΐτες που ήταν Ενετοί υπήκοοι και ασχολούνταν με το εμπόριο παραπονέθηκαν στον Barbarigo ότι ο ακατάπαυστος ενετο-οθωμανικός πόλεμος στο Μοριά έχει παραλύσει το εμπόριο και, συνεπώς, έχουν ζημιωθεί εξαιτίας της αφοσίωσής τους προς την Βενετία (del tuto sono remasti desfati in servitio dela Vostra Serenita). Η κατάστασή τους είναι χειρότερη (pezo) σε σχέση με τους άλλους υποτελείς (altri subditi) της Βενετίας (Κέρκυρα, Ναύπακτος, Εύβοια), στους οποίους επιτράπηκε η τοπική σνυθηκολόγηση (tregua) με τους γειτονικούς τους Τούρκους (Turchi vicini) για την συνέχεια του εμπορίου. Ζητούνε, επομένως, από τον Barbarigo να τους επιτραπεί να κάνουν κι αυτοί το ίδιο με τους γειτονικούς τους Τούρκους. Λίγο παρακάτω, ο διοικητής Μονεμβασιάς (el Rettor de Malvasia), προφανώς πιεζόμενος από τους εκεί εμπόρους, αναγκάστηκε να κάνει τέτοια τοπική συνθηκολόγηση (tregua) με τους Τούρκους του Μυστρά (i Turchi da Misistra) και των τριγύρω περιοχών, «ζημιώνοντας και ατιμάζοντας έτσι την Γαληνοτάτη».

Στην επόμενη ανάρτηση θα δείξω πως, σύμφωνα με τον Bartolomeo Minio, οι Αρβανίτες στρατιώτες σκέφτονταν αντίθετα από τους παραπάνω καστρινούς εμπόρους: δεν θέλουν την ειρήνη επειδή τότε διακόπτεται το πλιάτσικο.

6. «Γραικοί» και Αρβανίτες

Όπως προανέφερα ήδη, ο Barbarigo συνεχώς διακρίνει εθνοτικά τους εγχώριους σε «Γραικούς» και Αρβανίτες.

Ποια εθνότητα εννοεί ο Barbarigo ως «Γραικούς», όταν αντιπαραβάλλει εθνοτικά Greci και Albanesi;

Αφού εξήγησε την διάκριση μεταξύ ημικής (αυτοπροσδιορισμός) και ητικής (ετεροπροσδιορισμός) ταυτότητας, ο Walter Pohl κάποια στιγμή εξηγεί την προβληματικότητα της κατηγορίας των «πρώιμων μεσαιωνικών Γραικών» (early medieval Greeks) γιατί ‘Greek’ essentially remained an outside designation (η κατηγορία «Γραικός» (Graecus) ουσιαστικά παρέμεινε προσδιορισμός που χρησιμοποιούσαν οι [δυτικοί] «άλλοι»). 

Για να καταλάβετε τι εννοεί ο Pohl, θα κάνω ένα παράδειγμα με την κατηγορία «Γερμανοί» (λατ. Germānī) στην εποχή του Αυγούστου. Το ότι ο Στράβων και οι σύγχρονές του λατινόγλωσσες πηγές αναφέρουν τους «Γερμανούς» μεταξύ του Ρήνου και των «Σκυθών», δεν σημαίνει ότι υπήρχε ένας λαός με συλλογική αυτοσυνειδησία «Γερμανών».

[Στράβων, Γεωγραφικά, 7.1.2] Εὐθὺς τοίνυν τὰ πέραν τοῦ Ῥήνου μετὰ τοὺς Κελτοὺς πρὸς τὴν ἕω κεκλιμένα Γερμανοὶ νέμονται, μικρὸν ἐξαλλάττοντες τοῦ Κελτικοῦ φύλου τῶι τε πλεονασμῶι τῆς ἀγριότητος καὶ τοῦ μεγέθους καὶ τῆς ξανθότητος, τἆλλα δὲ παραπλήσιοι, καὶ μορφαῖς καὶ ἤθεσι καὶ βίοις ὄντες, οἵους εἰρήκαμεν τοὺς Κελτούς. Διὸ δὴ καί μοι δοκοῦσι Ῥωμαῖοι τοῦτο αὐτοῖς θέσθαι τοὔνομα ὡς ἂν γνησίους Γαλάτας φράζειν βουλόμενοι· γνήσιοι γὰρ οἱ Γερμανοὶ κατὰ τὴν Ῥωμαίων διάλεκτον.

Υπάρχει μια σκηνή στo πρώτο επεισόδιο της πρόσφατη σειράς Barbarians (2020) όπου δείχνεται πολύ ωραία η έλλειψη της ημικής «γερμανικότητας» λίγο πριν τη μάχη του Τευτοβουργίου Δρυμού (9 μ.Χ.). Σε μια συνάντηση των φυλάρχων των «γερμανικών» φύλων, γίνεται η εξής στιχομυθία (εδώ μπορείτε να δείτε όλο το επεισόδιο):

φύλαρχος των Χερούσκων: Οι Ρωμαίοι απαιτούν φόρους απ΄όλους τους Γερμανούς (from all Germans).

φύλαρχος των Χάττων: Κι από πότε είμαστε «Γερμανοί»; (Since when are we Germans?)

φ. των Χερούσκων: Έτσι μας αποκαλούν οι Ρωμαίοι … επειδή δεν μπορούν να μας ξεχωρίσουν. (That’s what the Romans call us … because they can’t tell us apart)

φ. των Χάττων: Τότε είναι τυφλοί! (Then they’re blind!) [Εγώ ο Χάττος] δεν έχω καμιά σχέση μ΄εσάς τους Χερούσκους, ούτε με τους κατσικοκλέφτες Μάρσους!

φ. των Μάρσων: Πάρε πίσω αυτό που είπες [για τους Μάρσους]!

Σ΄αυτή τη στιχομυθία, η σειρά δείχνει αυτό που ο Pohl εξηγεί στην σελίδα που παραθέτω παρακάτω, όταν γράφει πως οι αρχαίοι «Γερμανοί» δεν πληρούν τις προϋποθέσεις εθνότητας (ethnic group) επειδή δεν υπάρχει απόδειξη (there is no evidence) ότι είχαν φτάσει σε σημείο να ορίσουν ένα «εμείς» μέσα από κοινή συλλογική πράξη ή ότι είχαν καθιερώσει τη χρήση του εθνωνύμου «Γερμανοί» ως κοινό ενδωνύμιο.

Για να βρούμε, λοιπόν, αν υπήρχε κάποια εθνότητα πίσω από την ητική εθνοτική κατηγορία «Γραικοί» που ο Barbarigo αντιπαρατάσσει στους Αρβανίτες, πρέπει να ελέγξουμε τις ημικές πηγές αυτών των «Γραικών». Αν κάνουμε αυτόν τον έλεγχο, θα διαπιστώσουμε ότι το συχνότερο ενδωνύμιο που χρησιμοποιούν οι ελληνόγλωσσες πηγές για να διακρίνουν εθνοτικά (βάσει καταγωγής και «πατρίου» κουλτούρας) το «εμείς» από τους υπόλοιπους λαούς των Βαλκανίων είναι το ενδωνύμιο «Ρωμαίοι». Με άλλα λόγια, η ητικά αντιλαμβανόμενη εθνοτική κατηγορία «Γραικοί» του Barbarigo στην πραγματικότητα είναι μια δυτική διαστρέβλωση της ημικά αντιλαμβανόμενης εθνότητας των Ρωμαίων, όπως οι Λετονοί λ.χ. αποκαλούν «Κριβίτσους» (λετ. Krievi) τους Ρώσους (ρωσ. Ruskiye).

Σύμφωνα με ένα βραχύ μοραΐτικο χρονικό (το χρονικό 33 της συλλογής του Peter Schreiner) του οποίου την συγγραφή της πρώτης εκδοχής ο Peter Schreiner χρονολόγησε κατά την περίοδο «μεταξύ 1423 και 1443», το 1395 ο κυρ Δημήτριος Ραούλ Παλαιολόγος είχε ένα «φουσάτον ἐδικόν του, Ἀλβανίτας καὶ Ῥωμαίους».

Την ίδια εποχή, ο Γιαννιώτης συγγραφέας του Χρονικού των Τόκκων δυο φορές (στ. 137, 202) αναφέρει στρατεύματα των Τόκκων που αποτελούνταν από «Φράγκους, Ρωμαίους, Σέρβους και, κυρίως, Αρβανίτες».

Περισσότερα γι΄αυτό το θέμα θα βρείτε στις αναρτήσεις Όταν ο όρος Graecus σήμαινε Ρωμαίος, Ένας Ρωμιός διαβάζει τα Annali Turcheschi του Francesco Sansovino, Ιωαννίκιος Καρτάνος (1536): Ένας Ρωμαίος διαβάζει το Fioretto Hystoriato και Anton Maria Salvini: Ρωμαίοι και ρωμαίικα.

Για να δούμε τώρα τις διακρίσεις «Γραικών» και Αρβανιτών (Greci et Albanesi) που κάνει ο Barbarigo.

σ. 12: et alii nobiles, et Greci, et Albanenses = «και άλλοι εξέχοντες, τόσο Γραικοί όσο και Αλβανίτες»

σ. 18: molti principal Griexi, et Albanesi … moltissimi si Greci come de catune de Albanesi, che tutti dimanda dinari = «πολλοί εξέχοντες Γραικοί και Αλβανίτες … πάρα πολλοί, τόσο Γραικοί όσο και από τις κατούνες των Αλβανιτών, όλοι τους [έρχονται] ζητούνε χρήματα.

σ. 19: sti Greci, et Albanesi paexani … hanno in tanto odio questi Greci … deputati Greci et Albanesi ad governation di castelli, et luogi … ringratiavano dio, essere liberati di mano di Greci = «αυτοί οι εγχώριοι Γραικοί και Αλβανίτες … μισούνε ιδιαίτερα τους Γραικούς [i.e. καθεστώς των Ρωμαίων δεσποτών] … εντεταλμένοι Γραικοί και Αλβανίτες στη διοίκηση των κάστρων και των τόπων … ευχαριστούσαν το θεό που ελευθερώθηκαν απ΄τα χέρια των Γραικών [i.e., το καθεστώς των Ρωμαίων δεσποτών].»

σσ. 28-9: molti homeni notabili, Griezi et Albanexi, et sono fidelissimi de la Celsitudine Vostra; et per che al mio iuditio la Vostra Illustrissima Signoria non die piu pender da Albanesi, che da Greci … capi de Stratioti … et a ritrar quel altri Grezi et Albanexi, che servino i Turchi … zentilhomeni, Grezi, et Albanexi = [η Γαληνοτάτη εδώ υπηρετείται] από πολλούς εξέχοντες άνδρες, Γραικούς και Αλβανίτες, που είναι τα μάλα αφοσιωμένοι στην Υμετέρα Σινιορία κατά τη γνώμη μου [όμως] η Γαληνοτάτη δεν πρέπει να εξαρτάται ούτε από Αλβανίτες, ούτε από Γραικούς … [αυτοί] οι αρχηγοί στρατιωτών … [υπόσχονται να κάνουν ό,τι μπορούν για να φέρουν στην ενετική παράταξη] και τους άλλους Γραικούς και Αλβανίτες που υπηρετούν τους Τούρκους … κύριοι, Γραικοί και Αλβανίτες.»

σ. 31: questi Greci et Albanexi principali … uno Moraito Grecho = «αυτοί οι εξέχοντες Γραικοί και Αλβανίτες … [σήμερα έφτασε εδώ] ένας Γραικός Μοραΐτης [που γνώριζε τα πράγματα των Τούρκων επειδή ήταν 12 χρόνια αιχμάλωτος στην Τουρκία].»

σσ. 34-5: questi zentilhomeni et capi, Greci et Albanexi … le molti de questi tal Greci et Albanexi principali … Amarbei a trovarsi con 9400 cavalli, chi diceva 9800, e chi con 10.000 Turchi, et con 2.000 Greci, Albanexi et Ulachi, a pe et a cavallo = «αυτοί οι κύριοι και αρχηγοί [στρατιωτών], Γραικοί και Αλβανίτες … πολλοί εξ αυτών των Γραικών και Αλβανιτών εξεχόντων … ο Αμάρμπεης διέθετε ένα στράτευμα περίπου 10.000 Τούρκων ιππέων και 2.000 Γραικών, Αλβανιτών και Βλάχων, πεζών και εφίππων.»

σ. 36: questi zentilhomeni Greci et Albanexi, cavi di Stratioti = «αυτοί οι Γραικοί και Αλβανίτες κύριοι, αρχηγοί στρατιωτών»

σσ. 42-3: uno Grecho de la Caritina, messo de dicto Amarbei … perche lui era christian, et ben che fosse homo de Turchi, ampuo li doleva el mal di cristiani. = «[ήρθε με γράμμα του Αμάρμπεη] ένας Γραικός απ΄την Καρύταινα, απεσταλμένος του προρρηθέντος Αμάρμπεη … επειδή ήταν χριστιανός και, παρόλο που υπηρετούσε τους Τούρκους, τον πονούσαν τα παθήματα των χριστιανών.»

σ. 46: io ho casado un miedego Griego = «έδιωξα έναν Γραικό μέτοικο» (γράφει από την Μαντίνεια, μάλλον της Μάνης)

σ. 50: Albanesi et Griesi, sotoposti a Turchi = «Αλβανίτες και Γραικοί, [που είναι] υποτελείς των Τούρκων»

σ. 54: Io sono tanto infestato dela piu parte de questi zentilhomeni Greci et Albanexi = «πολιορκούμαι διαρκώς από αυτούς τους Γραικούς και Αλβανίτες κυρίους [που θέλουν να τους γράψω συστατικές επιστολές για να έρθουν να μιλήσουν στην Υμετέρα Σινιορία]»

σ. 57: Brazo de Maina … questi zentilhomeni, et Greci et Albanexi, che sono deputati alla custodia de quelo = «αυτοί οι Γραικοί και Αλβανίτες κύριοι που είναι εντεταλμένοι στην φύλαξη της Μάνης»

σ. 59: Molti de questi zentilhomeni, Greci et Albanexi = «πολλοί από αυτούς τους Γραικούς και Αλβανίτες κυρίους»

σ. 64: esser intrato nela Morea Achizidi 1500, e con loro è la compania de Amarbei, et ch’el subassi del Coranto ha fatto assucianza de Albanesi e Griesi … in tutto da persone IIIm = «[με πληροφόρησε ο διοικητής του Ναυπλίου ότι] εισήλθαν στο Μοριά 1500 Ακιντζήδες μαζί με το σώμα του Αμάρμπεη, και ότι ο σούμπασης της Κορίνθου έκανε συμμαχία με Αλβανίτες και Γραικούς [έτσι που ο εν λόγω τουρκικός στρατός φαίνεται να είναι] συνολικά 3.000 άτομα.»

σ. 87: el bombardiere de l’Archadia, qual e christian, de nation Albanese, fuzi de li = «αυτομόλησε εδώ [από τους Τούρκους] ένας μπομπαρδιέρης απ΄την Αρκαδία που είναι χριστιανός, το γένος Αλβανίτης» (να συγκριθεί με τον προρρηθέντα χριστιανό «Γραικό» απ΄την Καρύταινα).

7. Μεταβάσεις και επαμφοτερισμοί

Στην προηγούμενη ενότητα παρέθεσα τον Barbarigo να αναφέρει «έναν Γραικό απ΄την Καρύταινα» που, αν και υπηρετούσε τους Τούρκους, επειδή ήταν χριστιανός τον πονούσαν τα παθήματα των χριστιανών. Αυτή η επαμφοτερίζουσα συμπεριφορά είναι συνέπεια των πολλαπλών συλλογικών ταυτοτήτων (εθνοτική, πολιτική, θρησκευτική) που ο Barbarigo αναγνωρίζει στον συγκεκριμένο Καρυτινό (εθνοτικἀ «Γραικός»/Ρωμαίος, πολιτικά υπήκοος και υπηρέτης των Τούρκων, θρησκευτικά χριστιανός). Ανέφερα επίσης την πολιτική μετάβαση (αυτομόληση) από τους Τούρκους στους Ενετούς ενός μπομπαρδιέρη απ΄την Αρκαδία που περιγράφεται θρησκευτικά ως χριστιανός και εθνοτικά ως Αλβανίτης.

Για να δούμε άλλες τέτοιες μεταβάσεις:

σ. 13: Ο Barbarigo υποπτεύεται (sospecto) ότι οι Αλβανίτες που κατοικούν στις κατούνες (Albanesi, et catune) στα όρη πάνω απ΄την Καλαμάτα σκέφτονται να πάνε με το μέρος (de esser con quelli) των [Οθωμανών] εχθρών (nemici).

σ. 22-3: Γράφει ότι «χθες» (heri) έφτασε «εδώ» ένας Τούρκος (uno Turcho) που αυτομόλησε από την Πάτρα στη Ναύπακτο μαζί με τη γυναίκα του (con suo moier). «Αύριο ή την Κυριακή θα τον βαφτίσω [και θα του δώσω και κάνα φράγκο]» (Dimano over domenica el faro batizar).

σ. 46: «Ένας άλλος μπομπαρδιέρης Τούρκος αυτομόλησε σ΄εμάς» (un altro bombardiere Turco è fuzido da nui).

σ. 68: «Ο Καταλανός Ζουάν απ΄την Μαγιόρκα (Zuan de Maiolica Catelan), που υπηρέτησε για πολλά χρόνια τους Τούρκους (longamente è stato in li servisii del Turco), έχοντας υιοθετήσει τον χείριστο τρόπο ζωής της απατηλής τους πίστης (seguando el stilo e muodo pessimo dela perfida fede de quelli), λόγω θείας έμπνευσης επανήλθε στην χριστιανική πίστη (e venuto ala fede cristiana) [επειδή αποφάσισε να επιστρέψει στην χριστιανική δύση].»

σ. 74: Στην Ναύπακτο βρίσκεται ο Μάρκος Μπαλαμπάνης (Marco Balaban), πρώην Τούρκος που βαφτίστηκε [χριστιανός] (olim Turco, e baptizato) και έκτοτε ρογεύεται από την Γαληνοτάτη [υπηρετώντας την] (provisionato).»

Οι Αρβανίτες Μανεσαίοι/Μανέσηδες (Manassei, Manesei), που έχουν τις κατούνες τους στα όρη της Μάνης, τάσσονται με όποια παράταξη τους προμηθεύει τρόφιμα (subvention de vituaria), επειδή υποφέρουν από τόσο μεγάλη έλλειψη τροφίμων (gran mancamento) που έχουν βάλει τις οικογένειές τους να γραστίζουν χόρτα (paser loro fameie con erbazi) . Στη σ. 51 τάσσονται με τους Τούρκους και στη σ. 65 ξανατάσσονται με τον Barbarigo, πάντοτε με γνώμονα την προμήθεια τροφίμων.

σ. 84: Οι χριστιανοί Αρβανίτες Πέτρος και Γκίνης Μπούας που υπηρετούσαν πιστά τους Ενετούς ως αρχηγοί στρατιωτών είχαν πρώτο ξάδελφο (zerman cusin) τον τουρκευμένο Χάμζα Μπούα «τον Τούρκο» ([Ca]Camusa Bua Turco), τον οποίο σκότωσαν οι στρατιώτες του Ναυπλίου, μαζί με μεγάλο μέρος του οθωμανικού στρατεύματος στο οποίο υπηρετούσε, που αποτελούνταν από «γενίτσαρους, Γραικούς και Αλβανίτες» (janizari, Griexi et Albanesi).

Κλείνω εδώ την ανάρτηση για τις αναφορές του Barbarigo. Αν δω ότι ξέχασα να αναφέρω κάτι το αξιοσχολίαστο, θα το προσθέσω και θα σας ειδοποιήσω στα σχόλια για την προσθήκη.