Ο Οίκος των Μουζακαίων #1

Στη σημερινή και την επόμενη ανάρτηση θα περιγράψω τις επινοημένες γενεαλογίες του Οίκου των Μουζακαίων (αλβ. Muzaka, ιταλ. Musachi) που συνέγραψαν στην Ιταλία πρώτα ο Don Giovanni Musachi (κάποια σιτγμή μετά το 1514) και αργότερα ο γιος του Don Costantino Musachi (κάποια στιγμή μετά το 1545). Χρησιμοποιώ τον πληθυντικό «γενεαλογίες» γιατί, όπως θα φανεί στην επόμενη ανάρτηση, ο γιος (Costantino) απέρριψε την γενεαλογία του πατέρα και παρουσίασε μια διαφορετική γενεαλογία. Ενώ ο Don Giovanni Musachi κατανοούσε συγχρονικά τον εαυτό του ως εθνοτικό Αλβανό με μητρική γλώσσα την αλβανική και επινόησε μια αρχαία μολοσσική καταγωγή για τους Μουζακαίους και μια αρχαία τρωική καταγωγή για τους Dukagjini (ο γκεγκικός οίκος της γυναίκας του Μαρίας), ο γιος του Don Costantino Musachi επελεξε να τονίσει τις «ιλλυρο–σκλαβουνικές» καταβολές των Μουζακαίων, παρουσιάζοντας τον Ανδρέα Β΄ Μουζάκη ως «αδελφό» του Σέρβου βασιλιά Vukašin (Rè Vucasino) με απώτερη υποτιθέμενη καταγωγή των αδελφών αυτών από τον εφήμερο Ρωμαίο αυτοκράτορα του Ιλλυρικού «Βριττανίωνα» = Βετρανίωνα (4ος μ.Χ. αι.) που είχε γεννηθεί στην Άνω Μυσία (η μετέπειτα Σερβία).

Εδώ μπορείτε να διαβάσετε/κατεβάσετε την έκδοση του Karl Hopf (Παρίσι 1873) στο Chroniques gréco-romaines, σσ. 270-340.

Το κεφάλαιο του Hopf αρχίζει στη σ. 270. Στις σσ. 270-272 γράφει ο γιος Costantino (πρβ. σ. 270: a me Costantino Musachi = «σ΄εμένα τον Δον Κων/νο Μουζάκη) που στο τέλος της σ. 272 παραθέτει ως ξεχωριστή έντιτλη ενότητα την ιστορία που έγραψε ο πατέρας του, Don Giovanni Musachi, για τους γιους του. Η ενότητα της ιστορίας και των σημειώσεων του πατρός καλύπτει τις σσ. 272-302. Στη συνέχεια αρχίζουν νέες ενότητες που έγραψε ο γιος Κων/νος για τους δικούς του γιους (σ. 304: Notamento per me Costantino Musachi a voi figlioli miei = σημείωση που εγώ ο Κων/νος Μουζάκης αφήνω σ΄εσάς τους γιους μου). Η ιστορία του γιου Κων/νου περιλαμβάνεται στις σσ. 304-315. Στη σ. 315 ο Κων/νος έχει προσθέσει μια ιστορία (σσ. 315-335), της οποίας ο σκελετός είναι η οθωμανική ιστορία του Θεοδώρου Σπανδούνη (ο Κων/νος ισχυρίζεται στον τίτλο ότι του την έδωσε ο ίδιος ο Σπανδούνης στη Ρώμη το 1535), όπου ο Κων/νος έχει προσθέσει/τροποποιήσει σημεία που αφορούν την οικογένειά Μουζάκη. Στις σσ. 335-6 αρχίζει ως νέα ενότητα ένα νέο notamento του Κων/νου Μουζάκη με μια συνέχεια της τροποποιημένης ιστορίας του Σπανδούνη και στις σ. 336-8 υπάρχει μια νέα ενότητα με την σύντομη πολιτική ιστορία του οίκου των Οθωμανών από τον Οσμάν μέχρι τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή. Στη σ. 338 αρχίζει μια τρίτη συνοπτική ιστορία της οικογένειας Μουζάκη που έγραψαν οι απόγονοι του Κων/νου που έζησαν τον 17ο αιώνα (στη σ. 339 αναφέρονται οι ημερομηνίες 1639 και 1648).

Α. Η παλαιότερη εκδοχή του Giovanni Musachi

Ο Giovanni Musachi (σσ. 275, 299) χρονολογεί εσφαλμένα τον θάνατο του Σκεντέρμπεη το 1466 (αντί του 1468) και γράφει ότι μετά το θάνατό του, η χήρα του Scanderbega κατέφυγε με δύο αδελφές του Μουζάκη στην αυλή της Νάπολης. «Εγώ» (Io), συνεχίζει ο Μουζάκης στη σ. 276, «έμεινα πίσω στη χώρα μας» (restai nel paese nostro) για περίπου άλλα 6 χρόνια (circa sei anni) ως σύμμαχος των Ενετών. Όταν ο τότε πρίγκιπας της Αραγονίας Φρειδερίκος επιχείρησε να πάρει το Δυρράχιο από τους Ενετούς, ο Μουζάκης υπερασπίστηκε το Δυρράχιο πολεμώντας για τους Ενετούς. Όταν όμως είδε ότι οι Ενετοί δεν τον αντάμειψαν δεόντως για την υπηρεσία που τους προσέφερε, ο Μουζάκης αποφάσισε να διακόψει τη συμμαχία που είχε μαζί τους. Ο πρώτος που του έκανε πρόταση ήταν ο Μωάμεθ ο Πορθητής ο οποίος του πρότεινε πως, αν τούρκευε, θα του αποκαθιστούσε την «πατρώα» του επικράτεια, αλλά ο Μουζάκης απέρριψε την πρόταση επειδή δεν ήθελε ν΄απαρνηθεί την «άγια και αληθινή πίστη» (σ. 276: ma io non volsi mai lasciare la mia santa e vera fede). Τελικά (σσ. 276-7) ήταν «περίπου το 1476» (nelli 1476 in circa), όσο η σύζυγός του, Maria Ducaguina (του οίκου των Dukagjini), ήταν σχεδόν 9 μηνών έγκυος στον γιο του Don Andriano [sic], που ο Μουζάκης αποφάσισε να καταφύγει στην αυλή της Νάπολης στην Ιταλία.

Στη σ. 273 γράφει ότι έφτασε στο βασίλειο της Νάπολης δίχως οικονομικούς πόρους και χωρίς να γνωρίζει την ιταλική γλώσσα (privo de facultà e senza intendere la lingua italiana) και τον βοήθησε να κάνει νέα αρχή στην Ιταλία ο βασιλιάς της Νάπολης Φερδινάνδος Α΄ (Ferrante d’Aragonia) που του παρέσχε «τροφή και στέγη» (σ. 273: del vitto mio e de mia casa).

Ο Giovanni Musachi έγραψε την ιστορία του Οίκου των Μουζακαίων κάποια στιγμή μετά το 1514, γιατί στη σ. 287 εξηγεί ότι ο γιος του συγγενή του Πέτρου Μουζάκη (Pietro Musachi) ονόματι Χασάν (figlio Asan), τούρκεψε, έγινε «πασάς Ρωμανίας» (bassà de Romania, i.e., μπεηλέρμπεης Ρούμελης) και σκοτώθηκε το 1514 στον πόλεμο με την Περσία (ammazzato in Persia).

Στο βιβλίο της για την ιστορία των Αλβανών προσφύγων στην Βενετία (1479-1553) μετά την οθωμανική κατάκτηση της Σκόδρας, η Lucia Nadin αναφέρει ότι σε μια διαθήκη που διαβάστηκε το 1517, ο κανονικός του Δριβάστου (αλβ. Drisht, ιταλ. Drivasto), Marco Elia, αφήνει χρήματα μεταξύ άλλων και σε κάποιον Giovanni Musachi που τότε κατοικούσε στο Τρεβίζο του Βένετο:

[σ. 126] Marco Elia, canonico di Drivasto (1517), che lascia denari anche a Giovanni Musachi residente in Treviso

Συνεπώς, ο Μουζάκης έγραψε την ιστορία του Οίκου των Μουζακαίων ύστερα από τουλάχιστον 38 χρόνια διαμονής στην Ιταλία. Την εποχή εκείνη οι Ιταλοί λόγιοι συνήθιζαν στα πλαίσια της αναγεννησιακής κλασικίζουσας ορολογίας ν΄αποκαλούν τους Αλβανούς «Ηπειρώτες» και αυτό μάλλον εξηγεί γιατί ο Μουζάκης επέλεξε να παρουσιάσει ως απώτερους προγόνους του οίκου του, τους αρχαίους Μολοσσούς.

1. Οι επινοημένες αρχαίες γενεαλογίες

Για να καταλάβετε το κλίμα της Ιταλίας στο οποίο έζησε για σχεδόν 40 χρόνια ο Giovanni Musachi μέχρι να γράψει την «Ιστορία» του, παραθέτω μια σελίδα από την «Πτολεμαϊκή» Γεωγραφία των Ruscelli & Rosaccio (1599) όπου εξηγείται ότι «οι Αλβανοί, τους οποίους οι αρχαίοι συγγραφείς αποκαλούσαν Ηπειρώτες» (li Albanesi, che gli antichi chiamorno Epiroti):

Σύμφωνα με το Μουζάκη, λοιπόν, το επώνυμο Musachi ήταν «παραφθορά» (corrotto il vocabolo) του Molossi > Molosachi (σ. 272: Io Don Giovanni Molosachi Despoto d’Epiro, σ. 278: il nostro cognome … noi semo cognominati Molosacchi … il nostro cognome deriva dal detto paese de’ Molossi … Molosachi corrotto il vocabolo dicono Mosachi).

Η επινοημένη μολοσσική καταγωγή των Μουζακαίων:

Φυσικά, ο Giovanni Musachi δεν έχει να πει απολύτως τίποτε για την ιστορία του Οίκου κατά τους 15 αιώνες που χωρίζουν τους αρχαίους Μολοσσούς από τον παλαιότερο Μουζάκη πρόγονο (Andrea I Musachi, θ. 1319) που μνημονεύει στην ιστορία του.

Ο Giovanni Musachi επινόησε επιπρόσθετα και μια αρχαία τρωική καταγωγή για τον Οίκο των Dukagjini, που ήταν ο οίκος της γυναίκας του Μαρίας: Οι Dukagjini κατάγονται από τους Τρώες πρόσφυγες που μετανάστευσαν στην Φράντζα (Γαλλία). Δυο αδέλφια από τους απογόνους αυτών των Τρώων άφησαν την Φράντζα για την Ιταλία τον καιρό της Α΄ Σταυροφορίας και ένας εξ αυτών ονόματι Ducaguino πέρασε από την Ιταλία απέναντι στην περιοχή Zadrima της βορείου Αλβανίας και έγινε ο γενάρχης του Οίκου των Dukagjini (σ. 292: della casa de vostra madre … de casa Ducaguina … loro origine discesero da Troyani, e poi quelli se trasferirno in Francia … in Italia … in Albania prese un paese nominato la Sadrima).

Η επινοημένη τρωική καταγωγή των Dukagjini:

2. Συγχρονική ταυτότητα

Ο Giovanni Musachi έχει πλήρη επίγνωση ότι είναι Αλβανός (Albanese) με μητρική γλώσσα την Αλβανική (lingua Albanese, in albanese). Η εθνοτική αντιπαράταξη των «Σκλαβούνων» (Schiavoni) κατοίκων της περιοχής Οπάρ(ι) στους «Αλβανούς» (Albanisi) κατοίκους των γειτονικών οικισμών (casali), δείχνει ότι κατανοεί το εθνώνυμο «Αλβανοί» με εθνοτική και όχι απλή γεωγραφική σημασία. Ισχυρίζεται ότι ο πρόγονός του Θεόδωρος Β΄ Μουζάκης (σ. 273: Theodoro Musachi) επικεφαλής «μεγάλου αριθμού Αλβανών στρατιωτών» (grossa banda d’Albanesi), συμμετείχε μαζί με «άλλους άρχοντες της Αλβανίας» (altri signori d’Albania) σε σημαντική μάχη εναντίον των Οθωμανών μαζί με τον «δεσπότη της Σερβίας Λάζαρο» (Lazaro Dispoto de Servia) και τον «βασιλιά της Βουλγαρίας Μάρκο» (Marco Rè di Bulgaria = αλλού στην ιστορία Marco Craglia = Κράλης Μάρκος), στην οποία οι Οθωμανοί νίκησαν τους Χριστιανούς (fur rotti i Cristiani). Μάλλον αναφέρεται στην περίφημη Μάχη του Κοσσυφοπεδίου (1389), στην οποία όμως δεν υπάρχει η παραμικρή ιστορική μαρτυρία ότι πολέμησε ο Κράλης Μάρκος (που τότε ήταν ήδη υποτελής ηγεμονίσκος του οθωμανού σουλτάνου), ο οποίος πέθανε αργότερα στη μάχη του Ρόβινε (1395) πολεμώντας στην οθωμανική παράταξη εναντίον του στρατού του ηγεμόνα της Βλαχίας, Mircea cel Bătrân.

Αλβανική γλώσσα (σσ. 278-9):

Η Ήπειρος λέγεται Pylloria «στην αλβανική γλώσσα» (Epiro ch’ in lingua albenese se dice Pylloria). Βοηθείστε με οι ίδριες της αλβανικής, αν ετυμολογώ σωστά το Pylloria ως «Δρυμών» (αλβ. pyll «δάσος, δρυμός» + συλλογικό επίθημα -ore).

Οι Musachi ονομάζονται Musachiti «στα Αλβανικά» (in Albanese se dice Musachiti).

Ο Θεόδωρος Α΄ Μουζάκης (θ. 1331) είχε το παρατσούκλι Chiscetisi που σημαίνει «μακρυμάλλης» (capilli longhi), γιατί «στην αλβανική γλώσσα» (in lingua albanese) chiscetisi (= këshetësi/gërshetesi, këshetëz) είναι οι κοτσίδες/πλεξούδες (πλόκαμοι) των μαλλιών (ιταλ. trezze = trecce, πρβ. και το γαλλογενές αγγλικό tress).

Ο παλαιότερος του Οίκου των Μουζακαίων που θυμάται ο Giovanni είναι ο Ανδρέας Α΄ Μουζάκης (θ. 1319) που έφερε τον τίτλο του Σεβαστοκράτορος. Ωστόσο, ο Giovanni Musachi ομολογεί πως αγνοούσε την σημασία του τίτλου αυτού μέχρι που βρήκε στο λεξικό του Ambrogio Calepino (dichiara il Calepino) ότι σεβαστόν κράτος σημαίνει latine augusta potentia, σημασία που του επιβεβαίωσαν αργότερα και «οι Γραικοί» (questo medesmo m΄hanno esposto li Greci) που συνάντησε στην Ιταλία. Εδώ ο Giovanni Musachi δείχνει ότι κατανοούσε τους «Γραικούς» = Ρωμαίους ως εθνογλωσσικούς «άλλους» (outgroup) σε σχέση με το αλβανικό του ingroup.

Εθνοτική αντιπαράταξη «Αλβανών» (Albanisi [sic]) και «Σκλαβούνων» (Schiavoni) στην Μουζακιά (σ. 280): Οι κάτοικοι του χωριού Όπαρ(ι) είναι «Σκλαβούνοι» (il paese d’Opari ch’è habità da Schiavoni), ενώ οι γειτονικοί οικισμοί κατοικούνται «όλοι τους από Αλβανούς» (che tutti habitano d’Albanisi).

Βουλγαρία

Μια ενδιαφέρουσα διαφορά μεταξύ πατρός (Giovanni) και υιού (Costantino) είναι ότι ο πρώτος, που γεννήθηκε στην Μουζακιά, κατανοεί ως «Βουλγαρία» την δυτική Μακεδονία, ενώ ο δεύτερος, που απέκτησε γνώσεις βαλκανικής γεωγραφίας στην Ιταλία, ταυτίζει την «Βουλγαρία» με την «κάτω Μυσία» (Servia inferiore ditta Bulgaria, “Servia” = Moesia/Misia).

Μετά τον διαμελισμό της σερβικής αυτοκρατορίας ο Σέρβος Κράλης Μάρκος κατέληξε να εξουσιάζει την δυτική Μακεδονία (τα μέρη γύρω απ΄την Πελαγονία) έχοντας ως έδρα του τον Πρίλαπο (Prilep). Ο Giovanni Musachi προσδιορίζει τον Μάρκο «βασιλιά της Βουλγαρίας» (σ. 273: Marco Rè di Bulgaria) και γράφει πως, όταν ο πρόγονός του, Ανδρέας Β΄ Μουζάκης, αποφάσισε να συγκρουστεί πολεμικά με τον (πατέρα του Μάρκου) Vukašin, που ήταν «βασιλιάς της Βουλγαρίας» (Rè Vucasino ch’è era Rè de Bulgaria) οι δύο στρατοί συναντήθηκαν στην πηγή Dobrida του όρους Περιστέρι (Baba, Pelister) που ήταν το σύνορο «Αλβανίας και Βουλγαρίας» (σ. 281: la Montagna de Peristeri … una fontana nominata Dobrida, e là se devide l’Albania dalla Bulgaria) και νικητής αναδείχθηκε ο Ανδρέας. Ο ίδιος Ανδρέας Β΄ Μουζάκης, σύμφωνα με τον Giovanni Musachi (σσ. 281), απέσπασε με τη δύναμη των όπλων την «όμορφη και πλούσια πόλη της Καστοριάς» (Costurri seu Castoria) και τα χωριά της από τον Κράλη Μάρκο (Marco Craglia).

Μπεράτι και Μουζακιά

Ο Giovanni Musachi αποκαλεί το σημερινό Μπεράτι (αλβ. Berat[i]) με το απαράφθαρτο σλαβικό του όνομα «Βελιγράδι» (Belgrado = OCS běli gradŭ = «το λευκό κάστρο») προσδιορίζοντάς το ως «την πρωτεύουσα της Μουζακιάς» (σ. 275: Belgrado capo de Musacchia, σ 280: La città de Belgrado quale è capo de Mosachia). Ως «Μικρή Μουζακιά» (η περιοχή που ο ίδιος εξουσίαζε την εποχή του Σκεντέρμπεη) ορίζει την Τομορνίτσα (σ. 276: Mosacchia minore ditta Tomorniza), εξηγώντας όμως ότι η Μουζακιά που εξουσίαζαν οι πρόγονοί του εκτεινόταν από την Καστοριά ως την ακτή της νοτίου Αλβανίας (σ. 280: insino alla marina). Δεν ξέρω σε τι βαθμό εδώ φουσκώνει την έκταση της «πατρώας» επικράτειας.

Στην επόμενη ανάρτηση θα περιγράψω τη μεταγενέστερη εκδοχή της γενεαλογίας των Μουζακαίων του γιου του Giovanni, Costantino, σχολιάζοντας τις ενδιαφέρουσες διαφορές των δύο εκδοχών.