Στο τέλος της προηγούμενης ανάρτησής μου παρουσίασα το θέμα της σημερινής ανάρτησης. Στην προηγούμενη ανάρτηση παρουσίασα τα γλωσσολογικά επιχειρήματα που δείχνουν ότι η άφιξη των γλωσσικών προγόνων των Αλβανών στην Αλβανία έχει ένα terminus ante quem γύρω στο 630 μ.Χ. (όπως μαρτυρεί ο τοσκικός ρωτακισμός του τοπωνυμίου Αυλώνα) και ένα διπλό terminus post quem που εξαρτάται από την εξακρίβωση του διαμεσολαβητή του τοπωνυμίου Δυρράχιον/Durràchium. To ότι η αλβανική γλώσσα δεν κληρονόμησε άμεσα το τοπωνύμιο φαίνεται από το όνομα Dùrrës με το τελικό /s/ και τον μετατοπισμένο τόνο. Από την άμεση εισαγωγή του τοπωνυμίου Δυρράχιον/Durrachium στην Αλβανική θα είχε προκύψει η μορφή **Dùrrëq/**Durràq (λ.χ. commercium > kumerq, ericius > iriq, facies > faqe, socius > shok/shoq κλπ). Όπως εξηγήθηκε στην προηγούμενη ανάρτηση, οι δύο πιθανοί γλωσσικοί διαμεσολαβητές είναι η Σλαβική (Δυρράχιον/Durrachium > σλαβ. Dŭračĭ > αλβαν. Dùrrës κατά το σλαβ. porǫčiti > αλβ. porosit) και η Βαλκανική Ρωμανική (Durrachium > ΒΡωμ. Dùratso [Ιταλ. Duràzzo] όπως facies > βλαχο-ρουμανικό fatsă, το οποίο έδωσε κανονικά Dùrrës στην αλβανική, όπως το λατινικό puteus > πρωτο-ρωμανικό putju > putsu > Ιταλ. pozzo ~ βλαχο-/ρουμανικό puts[u] > αλβανικό pus).
Στην περίπτωση που ο διαμεσολαβητής ήταν η σλαβική γλώσσα, το terminus post quem της αφίξεως των Αλβανών στην Αλβανία γίνεται η εγκατάσταση των Σλάβων στην περιοχή, που μαρτυρείται ήδη γύρω στο 600 μ.Χ. Από την άλλη, αν ο γλωσσικός διαμεσολαβητής είναι η Βαλκανική Ρωμανική (που έσπασε εν τέλει σε δύο κλάδους με όριο τον ποταμό Drina που χωρίζει τη Βοσνία από τη Σερβία: έναν δυτικό από τον οποίο προήλθε η Δαλματική γλώσσα και έναν ανατολικό από τον οποίο προέκυψαν η Βλαχική/Αρουμανική και η Ρουμανική), τότε το terminus post quem είναι ο υστερολατινικός «τσιτακισμός» του 5ου μ.Χ. αιώνα (λ.χ. η ελληνική κληρονόμησε την προ-τσιτακιστική λατινική προφορά των όρων cancellus > κάγκελον, Caesar > Καῖσαρ και Cicero/Ciceronem > Κικέρων, ενώ οι Ιταλοί τα προφέρουν /kantšèllo/, /tšèzare/ και /tšitšeròne/ αντίστοιχα).
Σε αυτήν την ανάρτηση θα παρουσιάσω τα αρχαιολογικά δεδομένα. Αφορμή για αυτήν την στροφή προς τα αρχαιολογικά είναι το άρθρο που παρουσίασα στην προηγούμενη ανάρτηση και, ειδικότερα, το σημείο όπου ο Αλβανός γλωσσολόγος Pandeli Pani του πανεπιστημίου Jena της Αυστρίας παρουσίασε την άποψη του Matzinger σε συναδέλφους του στα Τίρανα και, μία εξ αυτών (Mimoza Kore) απάντησε πως «υπάρχουν και αρχαιολογικά δεδομένα που δείχνουν την αυτοχθονία των Αλβανών»:
Speaking during a conference in November organised by the Hanns Seidel Foundation, where Pani presented Schumacher’s and Matzinger’s findings, she defended the linkage of Albanian and Illyrian, saying it was not based only on linguistic theory.
“Scholars base this hypothesis also on archeology,” Kore said. Renowned scholars who did not “subscribe blindly to the ideology of the [Hoxha] regime” still supported the idea, she insisted.
Παλαιότερα, είχα κάνει μια ανάρτηση με τίτλο «όταν οι μη γλωσσολόγοι κάνουν γλωσσολογία». Τώρα, η γλωσσολόγος Kore μου δίνει την ευκαιρία να το συμπληρώσω με το «όταν οι μη αρχαιολόγοι κάνουν αρχαιολογία»!
Τα αρχαιολογικά δεδομένα στα οποία αναφέρεται η Αλβανίδα γλωσσολόγος είναι ο περίφημος αρχαιολογικός ορίζοντας Kruja-Komani που εμφανίζεται κατά τον πρώιμο μεσαίωνα (~600-800 μ.Χ.) στην κεντρική και βόρεια Αλβανία. Οι Αλβανοί αρχαιολόγοι της κομμουνιστικής περιόδου είδαν σε αυτόν τον πολιτισμό τον συνδετικό κρίκο μεταξύ των αρχαίων Ιλλυριών και των Αλβανών που πρωτο-εμφανίζονται ιστορικά μετά το 1000 μ.Χ. και, για το λόγο αυτό, χρησιμοποιούν και το όνομα «πολιτισμός Arbën/Arbër» σαν συνώνυμο του Kruja-Komani.
Η αλβανική θέση βασίζεται σε τρεις παραδοχές που πρέπει να αποδειχθούν ανεξάρτητα η μία από την άλλη:
1) Ότι οι φορείς του πολιτισμού Kruja-Komani ήταν ένας ομοιογενής εθνογλωσσολογικά πληθυσμός.
2) Ότι οι φορείς του πολιτισμού Kruja-Komani ήταν οι αυτόχθονες Ιλλυριοί της περιοχής και όχι επήλυδες.
3) Ότι οι φορείς του πολιτισμού Kruja-Komani ήταν ομιλητές της πρωτο-αλβανικής γλώσσας και, κατά συνέπεια, ήταν οι γλωσσικοί πρόγονοι των ιστορικών Αλβανών.
Η αλβανική υποστήριξη των τριών παραδοχών είναι:
1) Τόσο η Αλβανόπολις του Κλαύδιου Πτολεμαίου (2ος μ.Χ. αιώνας) όσο και το μετέπειτα Άρβανον (11ος αιώνας) πέφτουν εντός του ορίζοντα Kruja-Komani που υπήρχε μεταξύ τους (7ος-8ος αιώνας).
2) Ο γεωγραφικός πυρήνας του πολιτισμού Kruja-Komani έχει την χαμηλότερη επιφανειακή πυκνότητα σλαβικών τοπωνυμίων στην Αλβανία, κάτι που δείχνει ότι οι φορείς του ήταν «αυτόχθων» προσλαβικός πληθυσμός.
3) Ορισμένα στοιχεία του τρόπου ταφής δείχνουν συνέχεια με τα Ιλλυρικά ταφικά έθιμα.
Όπως θα φανεί από τις σελίδες που θα παρουσιάσω, τα αρχαιολογικά δεδομένα στην πραγματικότητα λένε μια εντελώς διαφορετική ιστορία:
1) Ο πολιτισμός Kruja-Komani ανήκει σε ένα ευρύτερο πολιτισμικό σύμπλεγμα που εκτός από τις θέσεις εντός της Αλβανίας έχει εντοπιστεί σε θέσεις κοντά στο Ston της νότιας Δαλματίας, στον Αφιώνα της Κέρκυρας, στην Νότιο Ιταλία και σε διάφορα σημεία ανά την Εγνατία Οδό σε Μακεδονία και Θράκη.
2) Ο γεωγραφικός πυρήνας του πολιτισμού Kruja-Komani όντως έχει την χαμηλότερη επιφανειακή συχνότητα σλαβικών τοπωνυμίων, αλλά έχει και την υψηλότερη συχνότητα λατινικών τοπωνυμίων (πολλά από τα οποία επιβιώνουν σήμερα ως -ensis > -esh λ.χ. λατιν. insula > αλβ. ishull) και οι επιγραφές της ύστερης αρχαιότητας είναι αποκλειστικά λατινικές.
3) Πολλά στοιχεία του υλικού πολιτισμού μπορούν να χαρακτηριστούν «Σλαβικά» ή «Αβαρικά» δείχνοντας ομοιότητες με τις περιοχές που βρέθηκαν εντός του Αβαρικού Χαγανάτου, ενώ οι «Ιλλυρικές» ταφικές συνήθειες στην πραγματικότητα δείχνουν συνέχεια μόνο με την βορειοανατολική Ιλλυρία, ενώ στην Αλβανία είχαν πάψει να εμφανίζονται εδώ και πολλούς αιώνες, άρα τοπικά είναι μάλλον ενδείξεις ασυνέχειας.
Δηλαδή, δεν υπάρχουν αρχαιολογικές ενδείξεις συνέχειας, δεν υπάρχει κανένας λόγος να υποθέσουμε ότι πρόκειται για αυτόχθονα και εθνο-γλωσσικά ομοιογενή πληθυσμό και το προσλαβικό στοιχείο αυτού φαίνεται να είναι το Βαλκανο-Ρωμανικό, δηλαδή πρόκειται για εκλατινισμένους βαλκανικούς πληθυσμούς. Θα παρατηρήσετε στις παρακάτω σελίδες τον Πορφυρογέννητο να ονομάζει τους κατοίκους του Δυρραχίου και της Δαλματίας Ρωμανούς και όχι Ρωμαίους, ακριβώς διότι ήταν λατινόφωνοι. Ο όρος «Ρωμανοί» προέρχεται από το λατινικό Romanus το οποίο κατέληξε να είναι το ενδωνύμιο τον Βλάχων (Armân), των Ρουμάνων (Român/Rumîn) και των Ιστρο-ρουμάνων (Rumeni/Rumâri με ρουμανικό ρωτακισμό ανάλογο του τοσκικού αλβανικού λ.χ. minutus > *minuntus > mârunt). Έχει σημασία, ότι ο λατινικός όρος Romanus στην αλβανική γλώσσα κατέληξε να σημαίνει τοσκ. Rëmër ~ γκεγκ. Rëmen «Βλάχος» και πρόλαβε να υποστεί τον τοσκικό ρωτακισμό (terminus ante quem ~ 630 μ.Χ.) όπως η Αυλώνα.
Οι αρχαιολόγοι των οποίων την γνώμη θα παρουσιάσω είναι ο William Bowden (ειδικός στην αρχαιολογία της Ηπείρου κατά την μετάβαση από την ύστερη αρχαιότητα στον Μεσαίωνα και διευθυντής ανασκαφών στο Βουθρωτόν/Butrint), o Σέρβος αρχαιολόγος Vladislav Popović, η Αλβανίδα αρχαιολόγος της Σορβόννης Etleva Nallbani (εξειδικευμένη στον πολιτισμό Kruja-Komani) και ο πασίγνωστος Ρουμάνος αρχαιολόγος Florin Curta. Μαζί με αυτούς θα παραθέσω τις γνώμες του ιστορικού John Wilkes (συγγραφέα του βιβλίου «Οι Ιλλυριοί»), της βυζαντινολόγου Ελένης Σαράντη (με την οποία θα ξεκινήσω), και του Ρουμάνου ιστορικού Alexandru Magdearu (γιατί προσφέρει μια περίληψη των απόψεων στο βιβλίο του “The Wars of the Balkan Peninsula: their Medieval Origins”, Scarecrow Press, 2008).
Ελένη Σαράντη:
Στο διεθνές πολυσυγγραφικό έργο «Οι Αλβανοί το Μεσαίωνα» που διοργάνωσε το Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών το 1998, η Σαράντη έγραψε το κεφάλαιο “Aspects of Early Byzantine Urbanism in Albania“. Σε αυτό παραθέτει τρεις χάρτες του Vladislav Popović όπου παρουσιάζονται οι μείζονες και ελάσσονες θέσεις του πολιτισμού Kruja-Komani, οι θέσεις όπου έχουν βρεθεί ελληνικές ή λατινικές επιγραφές κατά την ύστερη αρχαιότητα και η συσχέτιση μεταξύ του πολιτισμού Kruja-Komani και της υψηλής πυκνότητας λατινικών τοπωνυμίων και χαμηλής πυκνότητας σλαβικών τοπωνυμίων:
Από εκεί και μετά, η Σαράντη ξεκινάει την περιγραφή του πολιτισμού Kruja-Komani λίγο άγαρμπα, από τον 1ο° αιώνα αναφέροντας τις επισκοπές που ανήκαν στην μητρόπολη του Δυρραχίου, χωρίς να αναφέρει ότι αυτή η οργάνωση προέκυψε αφού ο Λέων Χοιροσφάκτης, λίγα χρόνια μετά το 900 μ.χ., πήγε άδεια από τον Βούλγαρο Τσάρο Συμεών για την ουσιαστική και όχι απλά κατ΄όνομα διοικητική και εκκλησιαστική οργάνωση του Θέματος Δυρραχίου. Επομένως παραθέτω πρώτα τον Paul Stephenson και μετά την Σαράντη:
William Bowden:
Στο κεφάλαιο “The Construction of Identities in Post-Roman Albania” του βιβλίου “Theory and Practice in Late Antique Archaeology” (BRILL,2012) o Bowden συζητά την εθνικιστική κατάχρηση του πολιτισμού Kruja-Komani από τους αρχαιολόγους της κομμουνιστικής περιόδου προκειμένου να κατασκευάσουν μια αρχαιολογική ερμηνεία Ιλλυρο-Αλβανικής συνέχειας. Προσέξτε την υποσημείωση στην δεύτερη σελίδα, όπου η Etleva Nallbani πληροφόρησε τον Bowden ότι κατά την κομμουνιστική περίοδο οι αρχαιολόγοι είχαν εντολές να κρύβουν αρχαιολογικά ευρήματα που ήταν ενδεικτικά της σλαβικής εγκατάστασης!
Florin Curta:
O Curta είναι ο μόνος που εξηγεί την σημασία της Κρούιας κατά τον πρώιμο μεσαίωνα, όταν το τμήμα της Εγνατίας από την Οχρίδα στο Ελμπασάν δεν χρησιμοποιούνταν λόγω έλλειψης συντηρήσεως και έπρεπε να γίνει η παράκαμψη Οχρίδα>Δίβρα (Debar)> Κρούια> Δυρράχιο. Επιπλέον, ενώ η Σαράντη παρουσίασε τις εξω-αλβανικές θέσεις στην Δαλματία, την Κέρκυρα και την Ιταλία, ο Curta παρουσιάζει αυτές στην Μακεδονία και την Θράκη ανά την Εγνατία και εξηγεί τα επήλυδα «Αβαρικά» στοιχεία του πολιτισμού και την μαρτυρία από τον Βίο του Αγίου Παγκρατίου για την ύπαρξη «Αβάρων» στην ακτή γύρω από το Δυρράχιο. Συνδέει τους «Αβάρους» αυτούς με τους «Βουλγάρους και Σερμησιάνους» που ήρθαν από το Αβαρικό Σίρμιον στον Κεραμήσιο κάμπο της Πελαγονίας. Το συμπέρασμα του Curta είναι ότι οι πληθυσμοί αυτοί δεν ήταν εθνογλωσσικά ομοιογενείς, αλλά ήταν Βαλκανικής καταγωγής «κλεισουραρχικές φρουρές» που έλεγχαν τις οδούς της ενδοχώρας που οδηγούσαν στις παράκτιες Δαλματικές πόλεις και την Εγνατία Οδό. Αυτό μας βοηθά στην ταύτιση των «Σκυθών» που, σύμφωνα με τον Πορφηρογέννητο, ο Ιουστινιανός ο Ρινότμητος εγκατέστησε στις κλεισούρες του Στρυμόνα με τους Βούλγαρους του Κούβερ που ακολούθησαν τους Σερμησιάνους του Μαύρου στην Πελαγονία (ο τελευταίος, γνωστός και ως Πατρίκιος Μαύρος ο Βέσσος, κατέληξε να κατοικεί στην Θεσσαλονίκη ως «Ἄρχων τῶν Σερμησιάνων καὶ τῶν Βουλγάρων» και τα θαύματα του Αγίου Δημητρίου μας πληροφορούν ότι μιλούσε Ελληνικά, Λατινικά, Σλαβικά και Βουλγαρικά [την τουρκική γλώσσα που ήταν παρόμοια με την Αβαρική]).
Η σημασία της Κρούιας ως παράκαμψη της Εγνατίας:
John Wilkes:
O John Wilkes στο βιβλίο του «οι Ιλλυριοί» θεωρεί ως «απίθανη» την αλβανική ερμηνεία των αρχαιολογικών δεδομένων και δέχεται την άποψη του Popović ότι οι πληθυσμοί του πολιτισμού Kruja-Komani ήταν εκλατινισμένοι «Ρωμανοί» και ότι οι πρόγονοι των Αλβανών εκείνη την περίοδο ήταν ακόμη ορεσίβιοι ποιμένες σε «υψηλότερα υψόμετρα» (χωρίς να παίρνει θέση για την απώτερη καταγωγή τους) που αργότερα άρχισαν να εγκαθίστανται σιγά σιγά στο οροπέδιο του Μάτη.
Magdearu, περιληπτική σύνοψη απόψεων των ειδικών στις σελίδες 148-9 του προαναφερθέντος βιβλίου του:
As concerns the Komani-Kruje culture, the situation is more complicated than Albanian historians believe. Serbian archaeologist Vladislav Popović supposed that this culture was created by a Roman and urban population, which cannot be identified with the Proto-Albanians. According to him, this culture belonged to the Roman population living along the Via Egnatia. This area remained until the seventh century-eighth centuries under a strong Byzantine influence. The area of this culture is nearly the same as that where Latin was spoken in antiquity (defined on the basis of inscriptions). The region was Romanized. On the other hand, in the same area many present place-names of Latin origin are known. It is therefore possible that the Komani-Kruje culture was the archaeological expression of a Roman, not Proto-Albanian, population.
This theory was of course rejected by the official Albanian archaeologists, but their arguments are not convincing. They cannot explain the large amount of Byzantine and Christian objects in the environment of this culture. A pastoral population like the Albanians was not able to create a culture of Byzantine urban fashion. The assertion that Albanians developed an urban civilization in the early Middle Ages and that they peopled the late Roman fortified settlements is fanciful.
In 2002, the young Albanian archaeologist Etleva Nallbani received from the Sorbonne her PhD for a dissertation entitled “La civilization de Komani de l’antiquitè tardive au haut Moyen Age: etude du mobilier mètallique” (not yet published). The main ideas were summarized in two short studies (one of them published in a Croatian scientific journal). She has abandoned the traditional theory put forward by Albanian archaeology, that the Komani-Kruje culture is Proto-Albanian. Instead, she emphasizes the integration in the Byzantine civilization and the urban roots of this civilization. This new approach is shared by British archaeologist William Bowden, who concludes that the archaeological evidence does not support a single ethnic identification.
Για να επανέλθω λοιπόν στην αφορμή που με ώθησε σε αυτήν ανάρτηση. Η Αλβανίδα γλωσσολόγος που απάντησε στον Pani ότι «υπάρχουν και αρχαιολογικές ενδείξεις της Αλβανο-Ιλλυρικής συνέχειας» καλά θα έκανε να ακολουθούσε την συμβουλή του Χίλωνα «ἡ γλῶσσά σου μὴ προτρεχέτω τοῦ νοῦ».
Οι απόψεις των ειδικών αρχαιολόγων στο θέμα της ταυτότητας των κατοίκων του πολιτισμού Kruja-Komani λίγο πολύ συγκλίνουν στο ότι πρόκειται για επήλυδες, εκλατινισθέντες και όχι κατ΄ανάγκη ομόφυλους βαλκανικούς πληθυσμούς των οποίων η προηγούμενη κοιτίδα βρισκόταν εντός της Αβαρικής πολιτισμικής «Κοινής». Φυσικά δεν μπορεί να αποκλειστεί η περίπτωση οι Αλβανοί να εισήλθαν στην Αλβανία μαζί τους, καταλαμβάνοντας τα όρη και ζώντας ως ορεσίβιοι ποιμένες, ενώ οι λατινόφωνοι μονόγλωσσοι ή δίγλωσσοι «Ρωμανοί» εγκαταστάθηκαν στα φρούρια και τις κλεισούρες που ήλεγχαν τις οδούς της ενδοχώρας που οδηγούσαν στο Δυρράχιο. Αν τα αρχαιολογικά δεδομένα δείχνουν κάτι, αυτό είναι ότι οι Αλβανοί μάλλον έμαθαν το Dùratso > Durrës από αυτούς τους «Ρωμανούς» που ο Πορφυρογέννητος λέει ότι κατοικούσαν γύρω από το Δυρράχιο. Ότι και οι ίδιοι οι Αλβανοί τους αποκαλούσαν «Ρωμανούς» φαίνεται από τον αλβανικό όρο Rëmëri ~ Rëmeni = Βλάχοι. Ούτε φυσικά μπορούμε να ισχυριστούμε ότι οι «Ρωμανοί» αυτοι ήταν οι «αποκλειστικοί» πρόγονοι των Βλάχων, διότι οι Βλάχοι μιλάνε Ανατολική Βαλκανική Ρωμανική (ΑΒΡ) και οι Αλβανοί έχουν δανειστεί λατινικούς όρους και από τους ομιλητές της Δυτικής Βαλκανικής Ρωμανικής (ΔΒΡ). Έτσι ενώ λ.χ. το λατινικό directus έγινε dreptu στην ΑΒΡ (Βλαχικό dreptu, ρουμανικό drept) οι Αλβανοί δανείστηκαν τον ΔΒΡ τύπο drejto > drejtë. Από την άλλη, κανένας από τους λατινικούς όρους της Αλβανικής που περιέχουν -gn- δεν προέρχεται από την ΑΒΡ (gn>mn), αλλά όλοι τους δείχνουν εξελίξεις της ΔΒΡ (gn> n(j) ή ng). Πολλές φορές η Αλβανική δεν συμφωνεί ούτε με την ΔΒΡ. Έτσι, ενώ το λατινικό cognatus έγινε kumnat στην ΑΒΡ και komnut στην Δαλματική, η αλβανική έχει kunat. Τα λατινικά lignum, signum, dignus έγιναν lemnu, semnu, demnu στην ΑΒΡ, στην Δαλματική lanc, denj, ενώ η Αλβανική έχει shenjë, denjë και pignus > peng που θυμίζει την Δαλματική μετάθεση lignum > lanc.
Άρα εντός της περιοχής του πολιτισμού Kruja-Komani έχουμε 2 ποικιλίες Βαλκανικής Ρωμανικής, Αβαρο-Σλαβικά στοιχεία και, ενδεχομένως, τους προγόνους των Αλβανών να ζούνε ως ορεσίβιοι ποιμένες στα τριγύρω βουνά. Παρακάτω παρουσιάζω τις σελίδες του Vladimir Orel σχετικά με την διττή καταγωγή των λατινικών δανείων της Αλβανικής που περιέχουν το σύμπλεγμα -(n)ct- και την έλλειψη της ΑΒΡ τροπής gn>mn:
smerdaleos 
