Στη σημερινή τέταρτη ανάρτηση της σειράς για τις ενετικές αναφορές από την Πελοπόννησο θα παραθέσω το πρώτο μέρος του σχολιασμού των αναφορών που έστειλε κατά την περίοδο 1479-83 ο Ενετός/Βενέτικος provveditor e capitanio του Ναυπλίου (Napoli di Romania) Bartolomeo Minio.
Οι αναφορές του Minio βρίσκονται στις σσ. 117-213 του 6ου (VI) τόμου των Μνημείων ελληνικής ιστορίας του Κων/νου Σάθα (μπορείτε να τον κατεβάσετε από εδώ, είναι ο πρώτος τόμος της λίστας).
1. Ιστορική σύνοψη
Το 1479 που ο Minio έγινε provveditore του Ναυπλίου μόλις είχε λήξει ο ενετο-οθωμανικός πόλεμος 1463-1479 με τη συνθήκη ειρήνης κατά την οποία οι δύο δυνάμεις όρισαν τα κοινά τους σύνορα. Αυτός ο ορισμός των ενετο-οθωμανικων συνορών στην ενδοχώρα του Ναυπλίου είναι το κύριο θέμα των πρώτων αναφορών του Minio. Στη συνθήκη ειρήνης, οι Ενετοί παραχώρησαν τη Μάνη στους Οθωμανούς, αλλά ο Κροκόντυλος Κλαδάς, που μέχρι εκείνη τη στιγμή περιγραφόταν θετικά από τις σύγχρονές του ενετικές πηγές ως «τα μάλα αφοσιωμένος» (fidelissimo) στην Γαληνοτάτη, αρνήθηκε να παραχωρήσει τη Μάνη στους Οθωμανούς και ξεκίνησε μια εξέγερση εναντίον των τελευταίων. Αυτή η εξέγερση σηματοδοτεί τη ρήξη του Κλαδά με την Ενετία και την αλλαγή στάσης των ενετικών πηγών προς τον Κλαδά, οι οποίες αρχίζουν να τον περιγράφουν πλέον ως perfidissimo Greco («τα μάλα μπαμπέσης Γραικός»), χαρακτηρισμό που χρησιμοποιεί και ο Minio.
Η εξέγερση του Κλαδά στη Μάνη είχε επιπτώσεις στο Ναύπλιο του Minio γιατί μια ομάδα δυσαρεστημένων Αρβανιτών στρατιωτών (Stratioti) του Ναυπλίου με επικεφαλής τον Θεόδωρο Μπούα στασίασαν (έγιναν ribelli «στασιώτες» και traditori «προδότες»), πήγαν στη Μάνη και εντάχθηκαν στις δυνάμεις του Κλαδά. Για το λόγο αυτό ο Minio τους αποκαλεί «Κλαδιώτες» (Cladioti: Stratioti Cladioti «Κλαδιώτες στρατιώτες», la setta de Cladioti «η συμμορία των Κλαδιωτών»).
Όταν οι Οθωμανοί κατέπνιξαν την εξέγερση της Μάνης, ο μεν Κλαδάς κατέφυγε στην αυλή του βασιλιά της Νάπολης, Φερδινάνδου Α΄ (Ferrante I), ο δε Θεόδωρος Μπούας κατέφυγε στη Μονεμβασιά (Malvasia), όπου συνελήφθηκε και φυλακίστηκε από τους Ενετούς. Μετά τη σύλληψη του Μπούα, την ηγεσία των Κλαδιωτών ανέλαβε ο Μέξας Μποζίκης (Mexa Busichio), του οποίου οι αδελφοί Πέτρος και Δούμας (ή μήπως Ντούμας; Βοηθείστε οι ίδριες) εξακολουθούσαν να υπηρετούν την Γαληνοτάτη ως αρχηγοί στρατιωτών που είχαν τιμηθεί με τον τίτλο του ιππότη του Αγίου Μάρκου (σ. 188: Piero et Duma Busichi cavalieri, germani del dito Mexa). Ο Μέξας οδήγησε τους Κλαδιώτες πίσω στα μέρη του Ναυπλίου, αλλά ο Minio αρνήθηκε να τους δεχτεί στις τάξεις των ρογευμένων στρατιωτών. Έτσι η συμμορία των Κλαδιωτών έγινε συμμορία «κακοποιών» (malfattori) και ο Minio τους καταλογίζει φόνους και ληστείες στην οθωμανική κυρίως επικράτεια. Πολλάκις ο Minio εξηγεί στις αναφορές του ότι οι ρογευμένοι εν υπηρεσία στρατιώτες αρνούνταν να συλλάβουν/κυνηγήσουν τους «κακοποιούς» Κλαδιώτες επειδή ήταν «Αλβανίτες ομόφυλοι και συγγενείς τους».
Έτσι, λοιπόν, η συμμορία των Κλαδιωτών αποθρασύνθηκε και σταδιακά άρχισε να διογκώνεται αριθμητικά στρατολογώντας Αρβανίτες χωρικούς που ήταν Οθωμανοί υπήκοοι. Ο Minio κάθε τόσο δίνει τους σταδιακά αυξανόμενους αριθμούς της συμμορίας: 30, 60, 100, 140 ιππείς με ακολουθία πεζών «πακτιωτών» (tributari) και, κάποια στιγμή, ακόμα και ο σουλτάνος στην Κων/πολη ζητούσε να μάθει πως διάολο οι ενετικές και οθωμανικές αρχές του Μοριά άφησαν μια συμμορία 30 ανδρών να εξελιχθεί σε συμμορία 300 ανδρών.
Τελικά επιστρατεύθηκαν τα μεγάλα μέσα -φάρα και μπέσα- για την παύση των παρανόμων δραστηριοτήτων των Κλαδιωτών. Έγινε μια συνάντηση μεταξύ Οθωμανών αξιωματούχων του Μοριά που ήταν τουρκευμένοι Αρβανίτες (ο ένας μάλιστα συγγενής του Μέξα Μποζίκη), αρχηγών των Κλαδιωτών και αρχηγών των ρογευμένων στρατιωτών (ανάμεσα στους οποίους ήταν και οι αδελφοί του Μέξα Μποζίκη, Πέτρος και Δούμας). Σ΄αυτή τη συνάντηση τα συμφωνηθέντα των τριών παρατάξεων επικυρώθηκαν με αυτό που ο Minio αποκαλεί «δόσιμο διαβεβαιώσεων» (far sigurità), φράση που υποθέτω πως πρέπει να διαβαστεί ως «δόσιμο μπέσας». Οι μεν αρχηγοί των Κλαδιωτών «διαβεβαίωσαν» (έδωσαν μπέσα; ) ότι θα σταματούσαν τις παράνομες δραστηριότητές τους, αν ο Minio τους έπαιρνε πίσω στις τάξεις των ρογευμένων στρατιωτών με τα παλιά τους αξιώματα και ότι δεν θα παρανομούσαν μέχρι να έφτανε η οριστική απάντηση της Βενετίας στο αίτημά τους. Ο δε Οθωμανός φλαμπουράρης του Μοριά πίεσε τον Minio να τους πάρει πίσω στις τάξεις των στρατιωτών του για να ησυχάσει ο τόπος από δαύτους.
Τελικά οι ενετικές αρχές δέχτηκαν τους Κλαδιώτες πίσω στις τάξεις των στρατιωτών τους και οι Κλαδιώτες αναφέρονται μέσα στους 200 στρατιώτες που ο Minio έστειλε στη βόρεια Ιταλία για τον πόλεμο της Φερράρας (1482-4).
2. Ναύπλιο: κοινωνία και χώρα
Σε τρία χωρία ο Minio περιγράφει την κοινωνία του Ναυπλίου με σχήμα μερισμού (η αναφορά ενός συνόλου με την παράθεση των μερών που το απαρτίζουν).
σ. 139, γγ. 35-7: per i soldati, como etiam per i cittadini et popolani a la terra et castelli, e li Stratioti a le suo catune, i qualli tutti obedino come buoni pastori della Nostra Signoria. = «τόσο για τους σολδάτους, όσο και για τους καστρινούς και χωρικούς της χώρας και των κάστρων, και τους στρατιώτες στις κατούνες τους, οι οποίοι πάντες υπακούουν σαν καλοί ποιμένες την Ημετέρα Σινιορία.»
Εδώ «οι πάντες» (tutti) είναι «σολδάτοι» (soldati) + «καστρινοί» (cittadini) + «χωρικοί/πόπολο» (popolani) + στρατιώτες (Stratioti, που κατοικούν σε κατούνες).
Οι «σολδάτοι» είναι οι αλλοδαποί μισθοφόροι που ο Jacomo Barbarigo στις δικές του αναφορές περιγράφει ως forestieri (εδώ, ενότητα #3), οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν Ιταλοί (βλ. παρακάτω).
σ. 146, γγ. 17-20: et tutti universalmente, cussi i cittadini et populari, come Stratioti … cussi per i terrieri, come per Stratioti et altri Albanesi = «πάντες συνολικά, τόσο οι καστρινοί και το πόπολο όσο και οι στρατιώτες … τόσο οι αγρότες όσο και οι στρατιώτες και άλλοι Αλβανίτες»
σ. 192, γγ. 10-1: Unde io cum questi cittadini, Stratioti, soldati, et populari = «Έτσι εγώ με αυτούς τους καστρινούς, τους στρατιώτες, τους σολδάτους και το πόπολο»
Ήδη από τις παραπάνω φράσεις («οι στρατιώτες στις κατούνες τους», «στρατιώτες και άλλοι Αλβανίτες») φαίνεται ότι οι στρατιώτες του Ναυπλίου είναι κατά κανόνα Αρβανίτες. Σε τρία χωρία ο Minio εξηγεί ότι οι εγχώριοι που υπηρετούν στη στρατεία (ως στρατιώτες/Stratioti) είναι «πάνω από 1500, πάντες Αλβανίτες το γένος» (tutti de nation Albanesi):
σ. 118, γγ. 5-7: de qui se atrova homeni da 1500 in suso, tuti de nation Albanesi, malcontenti et zente volubili = «εδώ βρίσκονται πάνω από 1500 άνδρες [σε στρατεία], πάντες Αλβανίτες το γένος, δυσαρεστημένοι (με την ειρήνη του 1479, γιατί τους διέκοψε το πλιάτσικο) και παλίμβολοι.»
σ. 120, γγ. 6-12: de qui se atrovano homeni da 1500 in suso, tutti de nation Albanese, zente volubili, desorti (?) et mal contenti per questa pace … trovai alguni putti e Greci, i qual cassai. = «εδώ βρίσκονται πάνω από 1500 άνδρες [σε στρατεία], πάντες Αλβανίτες το γένος, άνδρες παλίμβολοι, στασιώδεις (?) και δυσαρεστημένοι με την παρούσα ειρήνη … βρήκα [επίσης στους καταλόγους της στρατείας] και μερικούς πιτσιρικάδες και Γραικούς, τους οποίους έδιωξα [ως ακατάλληλους].»
σ. 154, γγ. 23-6: nel qual sono homeni de 1500 in suso, tutti da nation Albanesi, zente volubile … più numero de fanti Italiani ad custodia de questa terra. = «εδώ υπάρχουν πάνω από 1500 άνδρες [σε στρατεία], πάντες Αλβανίτες το γένος, άνδρες παλίμβολοι … [αφήνω στην κρίση της Υμετέρας Σινιορίας αν χρειάζεται] μεγαλύτερος αριθμός Ιταλών πεζών/φαντάρων για την φύλαξη αυτής της χώρας.»
Οι «Ιταλοί φαντάροι» (fanti Italiani) του τελευταίου χωρίου ανήκουν στους «σολδάτους» (soldati) των προρρηθέντων χωρίων. Ο Minio αναφέρει δύο λίστες τέτοιων «σολδάτων», η δεύτερη από τις οποίες περιέχει άνδρες που χρήζουν τιμωρίας λόγω ανυπακοής. Η πρώτη λίστα φαίνεται στη σ. 119 που παρέθεσα ήδη παραπάνω (επεσήμανα τα ονόματα με πορτοκαλί): Zorzi Todescho, Antonio Marinato, Baron de Legnago, Batista da Chataro, Schiaveto de Servia, Pasqual da Este = Γιώργος [ο] Γερμανός, Αντώνιο Μαρινάτο, Βαρώνος του Λενιάγκο, Μπατίστα από το Κότορ/Κάταρο (του Μαυροβουνίου), Σλαβάκος εκ Σερβίας, Πασχάλ από το Έστε.
Η δεύτερη λίστα με τους «προδότες και στασιώτες» (traditori et ribaldi) σολδάτους που χρήζουν τιμωρίας (punition) για παραδειγματισμό προς «τους υπόλοιπους σολδάτους» (lo resto de i soldati) είναι οι εξής (σ. 140, γγ. 14-9): Agustin da Piacenza, Venturin da …, Bernardo da Bressa, Bernardin da Bologna, Michiel da Taranto, Barella da Ferrara et Lonzin da Fiorenza = Αυγουστίνο[ς] από Πλακεντία, Βεντουρίνο[ς] από … , Βερνάρδο[ς] από Μπρέσια/Βρεξία, Βερνανδίνο[ς] από Μπολόνια, Μιχαήλ από Τάραντα, Βαρέλλα[ς] από Φερράρα και Λογγίνος από Φλωρεντία.
Οι καστρινοί ζούνε στα κάστρα της χώρας του Ναυπλίου. Εκτός από το Ναύπλιο, το άλλο σημαντικό κάστρο που αναφέρει ο Minio είναι το κάστρο Θερμήσι (Thermisi) στη σημερινή Θερμησία του δήμου Ερμιόνης. Το θεωρεί σημαντικό επειδή το περιγράφει ως απόρθητο (λατ. inexpugnabilis > ιταλ. inespugnabile) και διαθέτει προσοδοφόρες αλυκές (saline) από τις οποίες αγοράζουν αλάτι (comprar el sal) οι κάτοικοι πολλών περιοχών του Μοριά (molti luochi dela Morea). Ο Minio περιγράφει ως «κατούνες Αλβανιτών» (catune de Albanesi) τους οικισμούς γύρω από το Θερμήσι. Οι περιγραφές του Θερμησιού είναι στις σσ. 121 (γγ. 17), 123 (γ. 16), 127 (γ.32), ενώ στις ίδιες σελίδες (σ. 123, γ. 24, σ. 127, γ. 37) περιγράφει και τον κάμπο των Ιρίων (Iri) ως τον «κύριο βοσκότοπο» (principal pascolo) όπου βόσκουν τ΄άλογα των στρατιωτών (cavalli dei Stratioti) του Ναυπλίου.
3. Ο καθορισμός των συνόρων
Ένα βασικό θέμα που περιγράφει ο Minio στις πρώτες αναφορές του είναι ο καθορισμός των συνόρων (confini) που χωρίζουν τη χώρα του ενετικού Ναυπλίου από τη χώρα του οθωμανικού Άργους. Κατά τις διαπραγματεύσεις οι δύο μεριές ανακάλυψαν στο μεθόριο «πολλές κατούνες, [που είναι] οι οικισμοί των Αλβανιτών» (molte catune, habitation de Albanexi) που πλήρωναν και το γήμορο (zemoro) στο ενετικό Ναύπλιο και την δεκάτη (decima) στους τιμαριώτες (Timarati) του σουλτάνου (Signor [Turco]) και η κάθε παράταξη τους θεωρούσε δικούς της υπηκόους.
Ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής απαιτούσε την επικράτεια των δύο δεσποτών Παλαιολόγων (Δημήτριος και Θωμάς), επειδή είχε κατέβει αυτοπροσώπως στο Μοριά και κατέκτησε αυτά τα εδάφη με το σπαθί του. Εδώ χρησιμοποιείται η φράση «τον καιρό των [Ρωμαίων] δεσποτών του Μοριά» (al tempo de i Despoti de la Morea) που είναι ταυτόσημη με την φράση «τον καιρό των Γραικών» (a tempo de Grezi) του Barbarigo (βλ. εδώ, Οι τρεις σημασίες του εξωνύμου Greci).
Όπως και ο Barbarigo, έτσι κι ο Minio αποκαλεί τον ανώτερο Οθωμανό αξιωματούχο του Μοριά «πασά φλαμπουράρη του Μοριά» (σ. 129, γ. 42: flamburaro dela Morea, σ. 137, γ. 39: Bassa flamburar de questa provintia).
Ο Minio αναφέρει ως «μπειλέρμπεη Γραικίας» (σ. 141, γ. 35: beilarbei … capo della Grecia) τον Οθωμανό μπεηλέρμπεη Ρούμελης (μια συνήθεια που συνεχίζουν οι Ενετοί μπαΐλοι του 16ου αιώνα, βλ. εδώ), τον οποίο περιγράφει ως προϊστάμενο όλων των φλαμπουράρηδων (sopra tutti i flamburari).
Στη δεύτερη ανάρτηση της σειράς περιέγραψα τις γλώσσες (turchesco, grecho, latin) που αναφέρει ο Minio κατά την διαπραγμάτευση αυτή των συνόρων του 1479. Όποιος ενδιαφέρεται, στον 3° Τόμο των Acta et Diplomata των Miklosich & Müller (μπορείτε να κατεβάσετε τους τόμους από εδώ) υπάρχει μια σειρά σύγχρονων (1479-80) επιστολών στα ρωμαίικα του σουλτάνου Μωάμεθ Β΄ προς τον δόγη της Βενετίας, Ιωάννη Μοτσένι(γ)κο (Giovanni Mocenigo), με θέμα τον καθορισμό των ενετο-οθωμανικών συνόρων σε Δαλματία, Ναύπακτο και Μοριά. Οι Ενετοί κράτησαν το παράλιο Μαυροβούνιο (η συρρικνωμένη Albania Veneta μετά την οθωμανική κατάκτηση της Σκόδρας το 1479, βλ. Συνθήκη Κων/πόλεως του 1479) και το Δυρράχιο και οι Οθωμανοί όλα τα τριγύρω μέρη. Κάποια στιγμή αναφέρεται «τὸ κάστρον τὸ λεγόμενον Σκόδρα ἐν τῇ Ἀλβανιτίᾳ» και κοντά στη Βουθόη (Budva = «Πούδουβα») η «Παστία» που περιγράφεται ως «κλεπτῶν καὶ λῃστῶν κατοικητήριον, καὶ πάντες οἱ ἐκεῖ κατοικοῦντες φυγάδες εἰσὶ τῶν Ἀλβανιτῶν» (οι συγκεκριμένοι προφανώς είναι Γκέγκηδες). Μετά αναφέρει τα «όρια» στην περιοχή της Ναυπάκτου και, τέλος, αναφέρει το «μεθόριον» Ναυπλίου-Άργους και τα κάστρα Θερμήσι, Καστρί και Τζιβέρι/Κιβέρι με τις αλυκές τους στη χώρα του Ναυπλίου.
Θα ολοκληρώσω το σχολιασμό των αναφορών του Bartolomeo Minio στην επόμενη ανάρτηση, όπου θα περιγράψω ξεχωριστά την ιστορία της συμμορίας των Κλαδιωτών στρατιωτών, που είναι το κυριότερο και πιο συχνά αναφερόμενο θέμα των αναφορών του Minio.
smerdaleos 