Ο Οίκος των Μουζακαίων #2

Μετά την παλαιότερη εκδοχή της γενεαλογίας των Μουζακαίων του πατρός Don Giovanni Musachi (έγραψε λίγο μετά το 1514) που παρουσίασα στην προηγούμενη ανάρτηση, στη σημερινή ανάρτηση θα παρουσιάσω την εκδοχή του γιου του, Don Costantino Musachi (έγραψε λίγο μετά το 1545).

Ο Κωνσταντίνος εξηγεί στους γιους του το terminus post quem του 1545 στη σ. 305 όπου ισχυρίζεται ότι βρήκε την εκδοχή της επινοημένης γενεαλογίας «του προγόνου τους Ανδρέα Μουζάκη» (Signor Andrea vostro progenitore) που παρουσιάζει σε ένα έγγραφο για την γενεαλογία των Δεσποτών της Σερβίας που βρέθηκε στα χέρια του το 1545 στη Βενετία, το οποίο γράφτηκε σε «σερβική κυριλλική» και μεταφράστηκε στην ιταλική γλώσσα (scritto in lingua Chiurelizza Serviana, tradotto in lingua Italiana, arrivato fui in Venetia … ma la mando nell’ 1545).

Β. Η γενεαλογία του Costantino Musachi

Στην εκδοχή της γενεαλογίας του Κωνσταντίνου οι Μουζακαίοι εντάσσονται σε ένα σερβικό γενεαλογικό σχήμα που εξηγεί τον διαμελισμό της σερβικής αυτοκρατορίας του Στέφανου Dušan του Τρανού. Υπήρχε κάποτε ένας αυτοκράτορας ονόματι Magnamo (σ. 305: fu un Imperadore nomine Magnamo) που εξουσίαζε την Ήπειρο, την Μακεδονία, την Δαλματία, τις δύο «Σερβίες» [i.e., δύο Μυσίες, Άνω και Κάτω] και την Νέα Ρώμη ή Ρωμανία (Epiro, Macedonia, Dalmatia, con le due Servie, et la Nova Roma alias Romania), με άλλα λόγια, όλα τα Βαλκάνια. Αφού αναφέρει μια αλληλουχία απογόνων και διαδόχων αυτού του “Magnamo” που έφεραν τα ονόματα «Στέφανος» και «Ούροσης» (Uroš), τυπικά ονόματα της σερβικής δυναστείας των Nemanjić, ο Κων/νος γράφει ότι η αυτοκρατορία του “Magnamo” τελικά μοιράστηκε ως εξής:

• Ο κόμης Λάζαρος πήρε την Κάτω Σερβία (Al conte Lazaro pervenne la inferior Servia)
• Ο ζουπάνος Νικόλαος πήρε την Άνω Σερβία ή Βουλγαρία (e la superior Servia overo Bulgaria a Nicolò Suppano)
• Οι τρεις αδελφοί Vukašin (πηγή έμπνευσης μάλλον είναι ο πατέρας του Κράλη Μάρκου, Vukašin Mrnjančević), Ανδρέας και Gojko (πηγή έμπνευσης μάλλον είναι ο Gojko Balšić/Balsha που εξουσίαζε την ηγεμονία της Ζέτας) μοιράστηκαν τα εδάφη «όλης της Νέας Ρώμης» (e tutta la Nova Roma alli tre fratelli … Vocasion … Andrea … Coico) και ο Ανδρέας, που είναι ο πρόγονος των Μουζακαίων, πήρε την Ήπειρο (detto Andrea … vostro genitore … l’Epiro). Οι τρεις αυτοί αδελφοί είχαν αυτοκρατορική καταγωγή (stirpe imperiale) από τον magister militum και εφήμερο Ρωμαίο αυτοκράτορα του Ιλλυρικού Βετρανίωνα (dall’ imperial stirpe di Bertanio Imperadore descendevano) που καταγόταν από την Άνω Μυσία (η μετέπειτα Σερβία).

Η επινοημένη σερβική γενεαλογία των Μουζακαίων:

Ενώ στην εκδοχή του πατρός, Giovanni Musachi, οι Μουζακαίοι έχουν μολοσσική καταγωγή και ο Ανδρέας Β΄ Μουζάκης νίκησε σε μάχη στο όρος Περιστέρι τον «βασιλιά της Βουλγαρίας» Vukašin, που ήταν «έχθιστος» (gran inimico) στον αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης, ο οποίος για το λόγο αυτό επιβράβευσε τον Ανδρέα Μουζάκη με τον τίτλο του Δεσπότη της Ηπείρου (il titolo de Despoto d’Epiro) επιτρέποντάς του επιπρόσθετα να φέρει το έμβλημα του δικέφαλου αετού (l’aquila con due teste) των Παλαιολόγων, στην εκδοχή του υιού, Costantino Musachi, ο «γενάρχης» Ανδρέας Μουζάκης γίνεται «αδελφός» του Vukašin και αντί για μολοσσική καταγωγή έχει αυτοκρατορική «ιλλυροσκλαβουνική» καταγωγή από τους αυτοκράτορες “Magnamo” και Βετρανίωνα.

Θυμίζω την παλαιότερη εκδοχή του πατρός, Giovanni Musachi:

Ο Costantino Musacchi ενδιαφέρθηκε τόσο πολύ για τον «ιλλυροσκλαβουνικό» κόσμο που πρόσθεσε στην ιστορία του (σσ. 312-3) το χωρίο για τους «Ιλλυριούς»/Σκλαβούνους από το De Europa (1458) του πάπα Πίου Β΄ (κατά κόσμον κλασικιστής Enea Silvio Piccolomini).

λατινικό κείμενο: Post Albaniam, Illiriam secuntur gentes ad occidentem septentrionemque versus, hoc genus hominum nostra aetas Sclavos appellat; et alii Bosneses, et alii Dalmate, alii Croaci, Histri Carnique nuncupantur.

ιταλική μετάφραση: Dapoi l’Albania seguono la gente d’Illiria rivolte ad occidente et settentrione; queste gente chiamano l’età nostra Schiavoni, et altri son detti Bosnesi, altri Dalmatini, altri Croacij, altri Istrij, altri Carni.

ελληνική μετάφραση: Μετά την Αλβανία έπονται οι λαοί της Ιλλυρίας που εκτείνονται προς τα βορειοδυτικά· αυτοί οι λαοί στην εποχή μας ονομάζονται «Σλάβοι/Σκλάβούνοι»· κάποιοι από αυτούς λέγονται Βόσνιοι, κάποιοι Δαλμάτες, κάποιοι Κροάτες, κάποιοι Ίστριοι και κάποιοι Κάρνοι.

Στην ίδια σ. 313 ο Costantino Musachi προσθέτει επίσης την εξήγηση «οι Τριβαλλοί ή Μυσοί που σήμερα ονομάζονται Σέρβοι» (Tribali overo Misii ch’ hoggi se nominano Serviani). Αυτή η εξίσωση Τριβαλλοί = Μυσοί = Σέρβοι θα μας βοηθήσει παρακάτω να καταλάβουμε γιατί ο Costantino ταυτίζει την Βουλγαρία με την Κάτω «Σερβία» [=Μυσία].

Σημειώνω εδώ πως η ταύτιση Ιλλυριοί = Σλάβοι στο De Europa (1458) του Πίου Β΄ ίσως είναι η πηγή του έμπνευσης του Λαόνικου Χαλκοκονδύλη (έγραψε την ιστορία του στις αρχές των 1460s) που επέλεξε να χρησιμοποιήσει το κλασικίζον εθνώνυμο «Ιλλυριοί» για όλους τους Σλάβους, σε αντίθεση με τον δάσκαλο του Πλήθωνα Γεμιστό που είχε προτιμήσει την ταύτιση «Θράκες» = Σλάβοι.

Η άλλη καινοτομία του Costantino Musachi ως προς τον πατέρα του είναι ότι αφήνει να εννοηθεί ότι ο Οίκος των Μουζακαίων «κάποτε» έλεγχε τα Ιωάννινα μέχρι που τους τα απέσπασε ο Ιωάννης Καντακουζηνός: 

σ. 325: quando l’imperatore Catacusino fè la guerra in Albania, prese Janina com’è detto città principale e capo del Regno d’Epiro, che primo fu de casa Mosachi […]

μετάφραση: όταν ο αυτοκράτορας Καντακουζηνός έκανε πόλεμο στην Αλβανία, πήρε τα Ιωάννινα που, όπως προαναφέρθηκε, ήταν η κύρια πόλη και πρωτεύουσα του βασιλείου της Ηπείρου, που παλαιότερα ανήκε στον Οίκο των Μουζακαίων.

Στην πραγματικότητα, η πόλη των Ιωαννίνων το 1318 αποφάσισε ν΄αφήσει τον Δεσπότη της Άρτας Νικόλαο Ορσίνι και να ενσωματωθεί στην Παλαιολόγεια Ρωμανία και ο Καντακουζηνός αργότερα έπεισε τους άρχοντες του δεσποτάτου να παραμείνουν πιστοί στον Ανδρόνικο Γ΄ Παλαιολόγο.

1. Οι Αρβανίτες του Μοριά

Ο Costantino Musachi αναφέρει τους Αρβανίτες που εγκαταστάθηκαν στο Μοριά, τους οποίους δύο φορές (σσ. 320, 323) προσδιορίζει ως τους «πιο εμπειροπόλεμους/ανδρείους άνδρες όλης της Αλβανίας». Ο χαρακτηρισμός αυτός δείχνει ότι έχει επηρεαστεί από την φήμη που είχαν αποκτήσει στην Ιταλία της εποχής του οι θαρραλέοι stradioti. Σύμφωνα με τον Costantino, λοιπόν, η οθωμανική κατάκτηση της Αλβανίας συνέβη επειδή η Αλβανία είχε μείνει «γυμνή» (nuda) μιας και οι «εμπειροπόλεμοι/ανδρείοι άνδρες» της (huomini valenti) είχαν κατέβει στο Μοριά.

Στη σ. 320 ο «πανούργος» Ιωάννης Καντακουζηνός, για να αποδυναμώσει την Αλβανία ώστε να την ελέγξει καλύτερα, έστειλε έναν «καλοπληρωμένο στρατό Αλβανών» (esercito d’Albanesi, ultra che li dettero buon stipendio) που αποτελούνταν από «πολλούς εμπειροπόλεμους άνδρες» (molti valenti huomini) να πάρουν το Μοριά [εννοεί «από τους Φράγκους»]. Αυτοί οι Αλβανοί (i detti Albanesi) πήραν μαζί τους και τις φαμίλιες τους (lor fameglia) και τελικά αποφάσισαν να εγκατασταθούν «στις καλύτερες περιοχές και πόλεις» του Μοριά (habitorno in li miglior luoghi e città de detto paese). «Έτσι απογυμνώθηκε η Αλβανία από καλούς και εμπειρόπολεμους άνδρες (dispogliar l’Albania de huomini da bene e valenti) και αυτό αποδείχθηκε μοιραίο τόσο για την Αλβανία όσο και για την χριστιανοσύνη (fù gran detrimento all’Albania et alla Cristianità).»

Στη σ. 323 επαναλαμβάνει την παραπάνω ιστορία, γράφοντας πως ο Μπαγιαζήτ κατάφερε να μπει στην Αλβανία χωρίς δυσκολία (Baisit … entrò in Albania) και να πάρει την Αυλώνα (e prese la Velona), επειδή η Αλβανία είχε μείνει «γυμνή» από εμπειροπόλεμους άνδρες (era rimasta l’Albania nuda de molti valenti huomini) από τον καιρό που ο Καντακουζηνός έστειλε «όλους τους εμπειροπόλεμους άνδρες της να πάρουν το Μοριά ή Πελοπόννησο» (mandato tutti gli valenti huomini di quella alla conquista della Morea seu Peloponeso), οι οποίοι αποφάσισαν να εγκατασταθούν εκεί «επειδή βρήκαν τον τόπο καλό και άνετο» (per la bontà del luogo e comodità loro).

Παρακάτω ο Costantino Musachi στη σ. 331 περιγράφει την εξέγερση των Αρβανιτών στο Μοριά το 1453, οι οποίοι «είχαν γίνει τόσο πολυπληθείς» (tanta la moltitudine de costoro Albanesi), που κατάφεραν ν΄αναγορεύσουν δεσπότη το Μανουήλ Καντακουζηνό (Emanuel Catacuseno) που εξουσίαζε τη Μάνη (il Braccio de Maina) και να τον μετονομάσουν (mutarli il nome) Γκίνη (Ginno) και την γυναίκα του Μαρία Κούκια (Cucchia), αμφότερα «αλβανικά ονόματα» (nomi albanesi). Μετά πολιόρκησαν τους δύο αδελφούς Δεσπότες Παλαιολόγους που είχαν ταμπουρωθεί ο μεν Δημήτριος στο Μυστρά, ο δε Θωμάς στην Πάτρα.

2. Η καταγωγή του Σκεντέρμπεη

Ενώ ο πατέρας, Giovanni Musachi, δεν γράφει τίποτα για την απώτερη καταγωγή του Σκεντέρμπεη (Γεώργιος Καστριώτης), ο γιος, Costantino Musachi, επέλεξε ν΄αντιγράψει το χωρίο του Θεοδώρου Σπανδούνη που αναφέρει την σερβική καταγωγή του Σκεντέρμπεη. Ο Costantino Musachi στον τίτλο της ενότητας που αρχίζει στη σ. 315 ισχυρίζεται ότι έλαβε το 1535 στη Ρώμη από τον ίδιο τον Σπανδούνη ένα αντίγραφο της ιστορίας του τελευταίου (fatto per Theodoro Spandolitio gentilhuomo Greco, e la donò a me Don Costantino Musachi … in Roma nel 1535). Ο Σπανδούνης εξέδωσε στα ιταλικά την πρώτη εκδοχή της ιστορίας των Οθωμανών το 1509 και την τελευταία το 1538. Για όποιον ενδιαφέρεται, υπάρχει η αγγλική μετάφραση της ιστορίας του Donald Nicol:

Donald Nicol, Theodore Spandounes: On the Origin of the Ottoman Emperors (Cambridge University Press 1997)

Όταν ο Giovanni Musachi περιγράφει την οικογένεια του Σκεμπέρμπεη στις σσ. 298-9, γράφει μόνο ότι ο πατέρας του Σκεντέρμπεη, Ιωάννης Καστριώτης (Il Signor Giovanni Castrioto padre del Signor Scanderbeg), ήταν άρχοντας της «Ματίας» (fù Signore del paese nomine la Matia) και πως ο Σκεντέρμπεης αύξησε την επικράτεια που κληρονόμησε προσθέτοντας την Κρούια, την Δίβρα και κάποιες άλλες περιοχές που ονομάζει. Στη σ. 274 ο Giovanni Musachi γράφει ότι οι «άρχοντες της Αλβανίας (Signori d’Albania) συναντήθηκαν στην Λισσό (in Alessio)» (βλ. συμμαχία της Λισσού) και εξέλεξαν τον Σκεντέρμπεη «αρχηγό τους στην Αλβανία» (lor capitano in Albania).

Όπως βλέπετε, ο Giovanni Musachi ΔΕΝ αναφέρει τίποτε περί σερβικής καταγωγής του Σκεντέρμπεη.

Ο Θεόδωρος Σπανδούνης, αντίθετα, περιγράφει τον Σκεντέρμπεη σε μία από τις εκδόσεις της ιστορίας του που κατάφερα να βρω ως εξής:

[σσ. 57-8] Scanderbech huom ualoroso della persona, il qual essendo per natione Seruiano era di tal ualore, ch’egli era stimato et appreggiato si dagli Albanesi.

Αγγλική μετάφραση του Nicol της τελικής έκδοσης (1538) της ιστορίας του Σπανδούνη (σ. 47): Skanderbeg, a most valiant man of Serbian origin […] Thus did Skanderbeg affiliate himself to all the grandees of Albania;

Ο γιος του Giovanni Musachi, Costantino, που, όπως εξήγησα παραπάνω, ισχυρίζεται ότι έλαβε το 1535 στην Ρώμη ένα αντίγραφο της ιστορίας του Σπανδούνη, ουσιαστικά αντιγράφει τον Σπανδούνη στο θέμα της καταγωγής της Σκεντέρμπεη. Σύμφωνα με τον Costantino Musachi:

[σ. 334] Scanderbeg uomo valente e per natura Serviano, le virtù del quale furno tante ch’era estimato non solum dall’ Albanesi, ma anco da ogni altra natione.

Μετάφραση: Ο Σκεντέρμπεης ήταν άνδρας ικανός/εμπειροπόλεμος και «γένει Σέρβος», με πολλές αρετές, τον οποίο εκτιμούσαν όχι μόνον οι Αλβανοί, αλλά και κάθε άλλο έθνος.

Στη φράση του Costantino Musachi οι Αλβανοί παρουσιάζονται ως έθνος (natione) σε έναν κόσμο εθνών (Albanesi … ogni altra natione). Οι Αλβανοί περιγράφονται ως «έθνος» (natione) και στις επιγραφές του «σχολείου του έθνους των Αλβανών» που ίδρυσαν στην Βενετία οι Αλβανοί πρόσφυγες από τη Σκόδρα και το Δρίβαστο (Drisht), του οποίου ο «γαστάλδος» (gastaldo), σύμφωνα με μια πηγή της εποχής, έπρεπε να είναι άτομο αλβανικής καταγωγής, για να αποφευχθούν πιθανά «σκάνδαλα περιφρόνησης της Πατρίδας». Γράφει γι΄αυτά η Lucia Nadin στο βιβλίο της Migrazioni e Integrazione: Il caso degli Albanesi a Venezia, 1479-1552 (Bulzoni 2008):

σ. 103: επιγραφή του 1491 μ.Χ.: Schola de la Nation di albanesi, επιγραφή του 1495 μ.Χ.: Sepoltura della Squola de la nacion di Albanesi MCCCCLXXXXV.

σ. 104 (γαστάλδος): Per evitare qualsiasi “truffa per dispreggio della Patria“, stabilisce Zuan de Nicolò … per cui doveva essere eletto gastaldo solo una persona di nazionalità albanese.

3. Βουλγαρία, Σερβία, Μυσία, Μακεδονία

Στην προτελευταία ενότητα της προηγούμενης ανάρτησης εξήγησα πως ο γεννημένος και μεγαλωμένος στη Μουζακιά Giovanni Musachi ως «Βουλγαρία» κατανοούσε το δυτικό μέρος της σύγχρονης γεωγραφικής Μακεδονίας (επικράτεια του Vukašin και του γιου του Κράλη Μάρκου). Αντίθετα, ο μορφωμένος στην Ιταλία γιος του Giovanni, Costantino, χρησιμοποιεί διαφορετική γεωγραφική ορολογία από εκείνη του πατέρα του, η οποία μαρτυρεί σύγχυση στην χρήση των όρων «Σερβία», «Βουλγαρία» και «Μυσία» και χρήση του όρου «Μακεδονία» που δεν χρησιμοποιεί ο πατέρας του.

Στην Ιταλία όπου μορφώθηκε ο Costantino Musachi, τα βιβλία γεωγραφίας εξηγούσαν ότι «η Άνω Μυσία σήμερα λέγετια Σερβία» και «η Κάτω Μυσία σήμερα λέγεται Βουλγαρία». Παραθέτω ως παράδειγμα την «Πτολεμαϊκή» Γεωγραφία των Ruscelli & Malombra (1574):

σ. 154: Misia Superiore = oggi la Bossina, la Rascia, & la Seruia [Άνω Μυσία = σήμερα η Βοσνία, η Ράσκα και η Σερβία]

σ. 155: Misia inferiore = oggi una parte di questa e una parte di Tracia si chiama Bulgaria [Κάτω Μυσία: ένα μέρος αυτής και ένα μέρος της Θράκης σήμερα ονομάζονται Βουλγαρία]

Η γεωγραφική σύγχυση του Costantino Musachi είναι διπλή:

1. χρήση του όρου «Σερβία» εκεί που εννοεί «Μυσία» (λ.χ. «άνω/κάτω Σερβία» = «άνω/κάτω Μυσία»).
2. σύγχυση στη χρήση των προσδιορισμών «άνω» και «κάτω» (η «Βουλγαρία» σε μια σελίδα εξισώνεται με την «άνω Σερβία» και σε άλλη με την «κάτω Σερβία»).

Για τα δούμε αυτή τη σύγχυση:

Όταν περιγράφει τα εδάφη του μυθικού αυτοκράτορα “Magnamo” (σ. 305), ο Costantino γράφει ότι ο αυτοκράτορας αυτός εξουσίαζε την Ήπειρο, τη Μακεδονία, την Δαλματία, «τις δύο Σερβίες» (le due Servie, εννοεί «τις δύο Μυσίες [Άνω και Κάτω]») και όλη τη Νέα Ρώμη ή Ρωμανία. Όταν στην ίδια σελίδα περιγράφει το μοίρασμα αυτής της αυτοκρατορίας, γράφει ότι ο ζουπάνος Νικόλαος πήρε «την άνω Σερβία ή Βουλγαρία» (la superior Servia overo Bulgaria, εννοεί «την Άνω Μυσία ή Βουλγαρία»). Στη σ. 336 όμως γράφει ότι, αφού πέρασε από την Γαλλίπολη στην «Γραικία» (Βαλκάνια), ο Μουράτ Α΄ στη συνέχεια λεηλάτησε την «κάτω Σερβία ή Βουλγαρία» (la Servia inferiore ditta Bulgaria, εννοεί «την κάτω Μυσία ή Βουλγαρία»), τη Μακεδονία (Macedonia) και την «άνω Σερβία» (Servia superiore, εννοεί «άνω Μυσία»).

Τα υπόλοιπα μπορείτε να ταδιαβάσετε και μόνοι σας ή να τα συζητήσουμε στα σχόλια.