Τα ινδοευρωπαϊκά «μάτια» και «αφτιά»

Στην σημερινή ανάρτηση θα παρουσιάσω την ετυμολογική ιστορία των ΙΕ όρων για τα «μάτια» και τα «αφτιά». Επειδή τόσο τα μάτια όσο και τα αφτιά κάθε ανθρώπου είναι δύο, συχνά τα όργανα αυτά αναφέρονται στον Δυϊκό Αριθμό, σε εκείνες τις γλώσσες που διαθέτουν Δυϊκό Αριθμό. Επειδή η μητρική ΠΙΕ διέθετε Δυϊκό Αριθμό, στις θυγατρικές ΙΕ γλώσσες βρίσκουμε μερικούς τύπους που συγχρονικά φαίνονται να είναι ανώμαλοι, αλλά διαχρονικά είναι απολιθωμένοι τύποι του ΠΙΕ Δυϊκού Αριθμού.

Οι περισσότερες θυγατρικές γλώσσες σχημάτισαν τον όρο (ή όρους) για το «μάτι» από την βασική ρίζα *h3ekw- «βλέπω» και τον όρο (ή όρους) για το «αφτί» από την ρίζα *h2ew- «αισθάνομαι».

Η ρίζα *h2ew- στην επαυξημένη μορφή *h2ewis-dhh1- («θέτω [*dheh1-]/ενεργοποιώ την αντίληψή μου») είναι ο πρόγονος του ελληνικού ρήματος ἀϝισθ-άν-ομαι > αἰσθάνομαι και του λατινικού ρήματος audiō = «ακούω» (λ.χ. audītοr = «ἀκουστής, ἀκροᾱτής»). Η Ελληνική δείχνει και τον «σκέτο» τύπο *h2ewis-ō > *awihō > ἀΐω/αἴω = «αντιλαμβάνομαι, ακούω» που αντιστοιχεί στο σανσκριτικό επίρρημα āvís = «ολοφάνερα, ξεκάθαρα, μπροστά στα μάτια».

Όσον αφορά στην ρίζα *h3ekw- «βλέπω», αυτή έχει δώσει ένα σωρό ελληνικούς όρους που όλοι γνωρίζουμε.

Ως γνωστόν, στην Ελληνική το πρωτόκλιτο επίθημα -της έχει ενεργητική λειτουργία ανάλογη με αυτήν του ΙΕ επιθήματος *tēr > -τηρ, ενώ το επίθημα *-tos που σχηματίζει ρηματικά επίθετα έχει παθητική σημασία, δηλαδή δείχνει το πρόσωπο ή αντικείμενο που υπόκειται μια ρηματική πράξη.

Έτσι ο γλύπτης (το πρόσωπο που γλύφει) χρησιμοποιεί τον γλυπτήρα (το εργαλείο που γλύφει), για να κάνει το γλυπτό (το αντικείμενο που υπέστη την ενέργεια του ρήματος «γλύφω»).

Αντίστοιχα, ο *h3kw-tās/*h3kw-tēr > ὄπτης/ὀπτήρ είναι «αυτός που βλέπει» (λ.χ. ἐπόπτης, διόπτης και αὐτόπτης) και ο *h3kw-tos > ὀπτός είναι «αυτός που βλέπεται από κάποιον άλλο» (λ.χ ὑποπτος, περίοπτος και κάτοπτος = «ορατός, καταφανής»).

Το ελληνικό ρήμα «βλέπω» της ρίζας *h3ekw- σχηματίστηκε ως *h3ekw-t-iomai > optyomai > ὄψομαι (λ.χ. *(s)lh2gw-i-omai > lagwyomai > λάζομαι, αλλά λαβή). Υπάρχει όμως και το ὀπτεύω (λ.χ. ὑποπτεύω, διοπτεύω).

Το ουσιαστικό *h3kw-tis > ὄψις σημαίνει τόσο «ματιά, όραση» όσο και «όψη/εμφάνιση». Από την ίδια ρίζα και το αθεματικό *h3ōkw-s > ὄψ = «μάτι, όψη» που δεν πρέπει να συγχυστεί με το *wōkw-s > ὄψ = «φωνή» (λ.χ. η Καλλιόπη έχει «καλή φωνή», αλλά ο Αἰθίοψ είναι αυτός που έχει «καμμένη (αἶθος) όψη», δηλαδή «μαύρος σαν κάρβουνο»). Στον Ὀμηρο η *h3okw-is > ὄπις των θεών είναι η «ματιά» τους που έλεγχε την συμπεριφορά των θνητών.

Oι ΙΕ είχαν δύο όρους για το «πρόσωπο». Ο ένας δήλωνε «αυτό στο οποίο εστιάζουμε την όρασή μας όταν κοιτάμε τον άλλο» *en(i)-h3kw-  και από αυτόν προέκυψε ο ελληνικός όρος ἐνωπή (τον «ἐνώπιόν» μας τον κοιτάμε κατάμουτρα), ο σανσκριτικός anīka, ο αβεστικός ainika και ο κελτικός enoch, όλα «πρόσωπο» και ο δεύτερος δήλωνε «αυτό προς το οποίο κοιτάμε» *proti-h3kw-o- (ΙΕ *proti- > π(ρ)ος ~ π(ρ)οτι κλπ). Ο ελληνικός απόγονος ήταν το ουδέτερο (*-om) *protyōkwon (το εκτεταμένο φωνήεν λόγο του νόμου της συνθετικής εκτάσεως του Wackernagel) > protsōkwon > πρόσωπον. Ο σανσκριτικός απόγονος ήταν το αρσενικό (*-os) prátīka (*-i-h3-> -ī-).

Από την ίδια ρίζα και το *meth2-h3kw-om > μετά-οπον > μέτωπον (πριν αποκτήσει την οριστική σημασία «κούτελο» αρχικά σήμαινε την περιοχή (άνω μέρος του προσώπου) που βρίσκεται «παραδίπλα από τα μάτια», λ.χ. μεθόριος = «αυτός που βρίσκεται γύρω από το όριο/σύνορο»).

Ο Ησύχιος κατέγραψε το Μακεδονικό χαρακτηρισμό «ἀργιόπους» για τον αετό. Αν δεν πρόκεται για παραφθορά του Ελληνο-Αρίου *h2r.g’-i-pyos = «αετός» (απαντά στον Ινδο-Ιρανικό και στην Αρμενική, λ.χ. το περσικό ἄρζιφος που παρεφθάρθηκε σε «ἄρξιφος» κατά την καταγραφή/μεταγραφή) τότε ο όρος σημαίνει *h2r.g’-i-h3kw-ont-s = «αυτός που βλέπει με εν-άργεια», δηλαδή «βλέπει ξεκάθαρα» με «αετίσιο μάτι». Ένας άλλος αντίστοιχος χαρακτηρισμός του «αετού» που διέσωσε ο Λυκόφρων ήταν ο «ὀφθαλμίᾱς». Ὁ ἀργιόπους/τοῦ ἀργιόποντος, όπως ὁ ἀργιόδους/τοῦ ἀργιόδοντος (*ἀργ-ρός > ἀργός = «λευκός, καθαρός > ἐναργής»).

*ἀργιόδοντος· λευκοὺς ὀδόντας ἔχοντος (Κ 264)

ἀργός· λευκός. ταχύς (β 11 ..)

ἀργιόπους· ἀετός. Μακεδόνες

[ἄργιστα· ἐκ τῶν στεμμάτων [μέρη ὡς] διαπεπλεγμένον δίκτυον]

[<ἀργιάφης>· ὁ ἀπηρτισμένος τῷ λόγῳ]

<ἀργιφόντῃ>· καθαροφόνῳ (Β 103 v. l.)

Παραθέτω την σελίδα από το λεξικό αρχαίων ορνιθωνυμίων του W. Goeffrey Arnott, διορθώνοντας όμως τον συγγραφέα στο λήμμα ἀργι[ό]πους το οποίο προτιμά να διαβάσει ως ἀργίπους = «ασπροπόδης/ταχυπόδης», δίχως το /ο/. Νομίζω ότι δεν έχει κανένα απολύτως νόημα να πει κάποιος τον αετό «ασπροπόδη/ταχυπόδη». Αντίθέτως, αν λάβουμε υπόψη το [ο] προκύπτει η πανέμορφη μετοχή *h2r.g’-i-h3kw-ont-s = «ο εναργώς επιβλέπων», δηλαδή αυτός αυτός που βλέπει από πάνω με «εναργή όπιδα/ὀπωπή (= «ματιά»)». Θυμίζω ότι και η λέξη «δράκων» είναι μηδενόβαθμη μετοχή (*derk’- > δέρκομαι/ἔδρακον > *dr.k’-ont-s > δράκων = «αυτός που – σε μύθους και στα παραμύθια- επιβλέπει/φυλάει [τον θησαυρό, την κρήνη, την παρθένα κλπ]», δηλαδή ο «δραγάτης»).

Όταν περιέγραψα τα διπλασιασμένα ουσιαστικά του τύπου ἀγωγή ανέφερα και την *h3kw-o-h3kw-eh2 > ὀπωπή.

Το ΠΙΕ δυϊκό επίθημα *-ih1

Στους όρους για το «μάτι» και το «αφτί» που θα περιγράψω παρακάτω συχνά θα βρίσκουμε απολιθωμένα κατάλοιπα του επιθήματος *-ih1 που στην Ύστερη ΠΙΕ γλώσσα σχημάτιζε την αιτιατική του Δυϊκού Αριθμού των αθεματικών ουσιαστικών. Ενώ στις περισσότερες θυγατρικές ΙΕ γλώσσες αυτό το επίθημα έγινε κανονικά *-ih1 > -ī, στην Ελληνική «διαλύθηκε» σε *-i-h1 > *-i-e > -ye (θυμίζω το *proti–h3kw-o- > ελληνικό *protyokwon > πρόσωπον, αλλά σανσκριτικό pratīka, καθώς και τα θηλυκά «τύπου Devī», όπως το *potn-ih2 > πότνια ~ σανσκριτικό patnī).

Έτσι, ο Ομηρικός Δυϊκός Αριθμός για τα «(δύο) μάτια» είναι *h3okw-ih1 > okwye > otse > ὄσσε (όπως φυλάκ–jω> φυλάσσω).

Στις άλλες θυγατρικές ΙΕ γλώσσες θα βρούμε αρκετούς «ανώμαλους» όρους που θα περιέχουν αυτό το δυϊκό επίθημα *-ih1>-ī.

Οι όροι για τα «μάτια» και τα «αφτιά» που περιγράφουν οι Mallory-Adams είναι οι παρακάτω:

Οι όροι για το «μάτι» από την ρίζα *h3ekw-

Στην Ελληνική βρίσκουμε μια πλειάδα όρων για το «μάτι» από την ρίζα *h3ekw- «βλέπω».

*h3ekw-mn. > *op-ma > ὄμμα που μέσα από το μεσαιωνικό ὀμμάτιον είναι ο πρόγονος του νεοελληνικού όρου «μάτι».

*h3kw-dh-mn. > *ὄφθμα > ὄθμα

*h3okw-(i)os > *òk(y)os > ὄκκος (ο διπλασιασμός ή είναι εκφραστικός ή προέκυψε από το σύμπλεγμα -ky-, όπως το -ty->tt αντί για -ss-, λ.χ. *melit-ih2 > μελίτjα > μέλισσα/μέλιττα).

Δεν ξέρω αν το μακεδονικό όνομα Ὄκκος που απαντά δις σε μια επιγραφή της Βέροιας (1ος π.Χ. αι.) σχετίζεται με αυτόν τον όρο. Θυμίζω ότι στην Μακεδονία βρέθηκαν και τα ονόματα Ἰκκότᾱς = Ἱππότης και Ἰκκότῑμος = Ἱππότῑμος (*h1ek’wos > ἵππος ~ ἴκκος).

Οι Δωριείς χρησιμοποιούσαν τον τύπο ὀπτίλ(λ)ος και οι Βοιωτοί τον τύπο ὄκταλλος.

Τέλος, ο όρος ὀφθαλμός θεωρείται «μάλλον προελληνικός» από τον Beekes, αλλά μάλλον είναι ένα μεταγενέστερο «κοκτέιλ» που προέκυψε από τον συνδυασμό των όρων *ὄφθμα>ὄθμα, ὀπτίλλος και ὄκταλλος.

Στον Ινδο-Ιρανικό κλάδο βρίσκουμε τους απολιθωμένους δυϊκούς τύπους: σανσκριτικό ákṣi ~ αβεστικό aši. Στην σημερινή Ινδική τα μάτια είναι ā̃ṅkh ενώ στα γύφτικα/ρόμανι jakh.

Στην Λατινική βρίσκουμε τον όρο *h3ekw-olos > oculus που εξελίχθηκε στο Ύστερο Δημώδες Λατινικό oclus, που είναι ο πρόγονος των Ρωμανικών όρων για το «μάτι» (λ.χ ιταλικό occhio, βλαχικό oclju).

Το Αγγλικό eye προέρχεται από το Παλαιο-Αγγλικό ēaġe που, με τη σειρά του, ανάγεται στο Πρωτο-Γερμανικό *augô (λ.χ. γοτθικό augo). Ο πρωτο-γερμανικός όρος παρουσιάζει την ανώμαλη δίφθογγο /au/ αντί του αναμενόμενου /a/ και η συνήθης εξήγηση γι΄αυτό είναι η επίδραση του πρωτο-γερμανικού όρου για το «αφτί» που θα περιγράψω παρακάτω.

Στην Παλαιά Αρμενική βρίσκουμε τον όρο akn και τον δυϊκό τύπο ačʿkʿ.

Στον Βαλτο-Σλαβικό κλάδο βρίσκουμε το Λιθουανικό *h3okw-is > akis στον Βαλτικό κλάδο και το Πρωτο-σλαβικό σιγμόληκτο ουδέτερο *h3ekw-os > *oko.Οι σημερινές σλαβικές γλώσσες χωρίζονται σε αυτές που διατηρούν τον κανονικό πληθυντικό *h3ekwes-h2 > *okesa > očesa (λ.χ. *nebhes-h2 > νέφεα ~ nebesa) και σε αυτές που ως πληθυντικό έχουν τον Δυϊκό Αριθμό *h3ekw-ih1/*h3ekwes-ih1 > oči/očesi. Παραθέτω ως παράδειγμα συγκρίσεως την κλίση του «ματιού» στην Σλοβενική (από τις λίγες Σλαβικές γλώσσες που διατήρησαν τον Δυϊκό Αριθμό) και στην Σερβο-Κροατική:

Τέλος, το Αλβανικό sy προέρχεται, σύμφωνα με τον Orel, από τον Πρωτο-Αλβανικό δυϊκό τύπο *h3okw-ih1-wi > *akwīwi > *atšīwi > *asy (η εξέλιξη του χειλοϋπερωικού πριν από i,e,j είναι όπως στα *penkwe > pesë και *mē-kwe > mos). Το περίεργο επιπρόσθετο επίθημα *-wi χρειάζεται, για να γίνει η τροπή *-īwi- > -y- (λ.χ. λατινικό cīvitātem > qytet).

Οι όροι για το «αφτί» από την ρίζα *h2eus-

Αντίθετα με το «μάτι» όπου δεν μπορούμε να αναδομήσουμε έναν κοινό ΠΙΕ όρο (πέρα από την γενική ρηματική ρίζα *h3ekw-), στην περίπτωση του «αφτιού» μπορούμε να αναδομήσουμε το παράγωγο *h2eus- > *h2ows-s > *h₂ṓws.

Η Ελληνική παρουσιάζει το ανώμαλο τὸ οὖς/τὰ ὦτα που έτρεψε το μεσοφωνηεντικό s>h σε /t/ (λ.χ. *h2ows-h2 > *owha > *ōha > ὦτα), όπως συνέβη και στο επίθημα *-wos- της μετοχής παρακειμένου (ονομαστική ενικού *-wos-s > -wōs, αλλά ονομαστική πληθυντικού *-wos-es > *-woh-es > *-wotes, λ.χ. ὁ πεπτωκώς ~ οἱ πεπτωκότες).

Το Λατινικό «αφτί» είναι ομαλότατο: *h2ows-is > auris με τυπικό ρωτακισμό του μεσωφωνηεντικού *s>z>r (λ.χ. *g’enes-h2 >*geneza > genera ~ τὰ γένεα). Αργότερα επικράτησε η υποκορiστική μορφή auricula > oricla από την οποία κατάγονται οι θυγατρικοί ρωμανικοί όροι (λ.χ. ιταλικό orecchio, βλαχικό ureaclje).

To Αγγλικό ear προέρχεται από το Παλαιό Αγγλικό ēare που, με τη σειρά του, ανάγεται στο Πρωτο-Γερμανικό *ausô (του οποίου η κανονική δίφθογγος /au/ μάλλον ευθύνεται για την ανώμαλη δίφθογγο του Πρωτο-Γερμανικού «ματιού» που ανέφερα παραπάνω). Οι πιο παρατηρητικοί θα παρατηρήσατε ότι ο πρωτο-γερμανικός όρος δεν έχει /r/ όπως το αγγλικό ear. Το /r/ προέκυψε από ρωτακισμό του μεσοφωνηεντικού *s>z>r που συνέβη στον Δυτικό και Βόρειο υποκλάδο της Γερμανικής οικογένειας, αλλά όχι στον Ανατολικό (γι΄αυτό το Γοτθικό «αφτί» ήταν auso). Κατά τον ίδιο τρόπο, η ΙΕ ρίζα *(h2)kou-s– «ακούω» που έδωσε το ελληνικό *akouhō > ἀκούω (αλλά ἀκουστός), έδωσε το πρωτο-γερμανικό *hauzijaną, από το οποίο προέκυψε το αγγλικό hear και το γοτθικό hausjan.

Από τον Ινδο-Ιρανικό κλάδο αναφέρω τους απολιθωμένους δυϊκούς τύπους: σανσκριτικό usi ~ αβεστικό uši (νεοπερσικό hôš).

Στην Παλαιά Αρμενική βρίσκουμε τον όρο unkn με πληθυντικό akanǰ που προέκυψε από τον Δυϊκό Αριθμό.

Από τον Κελτικό κλάδο αναφέρω το Παλαιο-Ιρλανδικό au που συνέχισε στο Μέσο Ιρλανδικό o.

Από τον Βαλτο-Σλαβικό κλάδο αναφέρω το λιθουανικό ausis που είναι πρακτικά ολόιδιο με το λατινικό auris και το Πρωτο-Σλαβικό σιγμόληκτο ουδέτερο *h2ous-os > *oušo > *ūχo (s>š>χ λόγω του κανόνα RUKI). Όπως και στο σλαβικό «μάτι» έτσι και στο «αφτί», γλώσσες όπως η Σλοβενική διατηρούν τον Δυϊκό Αριθμό χωριστά από τον Πληθυντικό (λ.χ. δυϊκός uχesi και πληθυντικός uχesa), ενώ οι περισσότερες σλαβικές γλώσσες που απώλεσαν τον Δυϊκό Αριθμό, χρησιμοποιούν τον απολιθωμένο Δυϊκό για Πληθυντικό (uχi/uχesi). Στην Σλαβομακεδονική όπου συνέβη η τροπή χ>v(>Ø) σε μεσοφωνηεντική θέση (λ.χ. graχŭ > gravŭ > grav = «φασόλι» και Tavče Gravče ο «φασουλοταβάς»), το «αφτί» είναι uvo (αυτός είναι και ο τύπος στην Σερβική της Σερβίας).

Παραθέτω την σερβο-κροατική κλίση του αφτιού για να δείτε την πλειάδα πληθυντικών (uši, uχa/uva, ušesa) που σχηματίστηκε από τον απολιθωμένο δυϊκό και την σύγχυση στην κλίση μεταξύ των κοινών (*-om, λ.χ. τὰ μῆλα ~ sela) και σιγμόληκτων (*-os, λ.χ. τὰ νέφεα ~ nebesa) ουδετέρων.

Τέλος, στην Αλβανική το «αφτί» είναι vesh και ανάγεται, κατά τον Orel πάντα, στον πρωτο-αλβανικό τύπο *h2ousis > *aušis (ολόιδιο με το λατινικό auris και το λιθουανικό ausis), που ακολούθησε την εξέλιξη *aušis > ašis > eši > vesh (με μονοφθογγοποίηση *au>a όπως στο paucus > pak, i-μετάλλαξη όπως στο calicem > qelq και ένα ανώμαλο προθηματικό v- που προστέθηκε κατά την πορεία).