Η σημασία με την οποία αντιλαμβανόμαστε σήμερα τους γεωγραφικούς όρους Ασία και Ευρώπη ως ηπείρους είχε ήδη σχηματιστεί στα τέλη του 6ου π.Χ. αιώνα, όταν ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έγραψε το γεωγραφικό του πόνημα (~515 π.Χ.). Πριν από τον Εκαταίο όμως, οι όροι «Ἀσία» και «Εὐρώπη» έχουν μια πολύ διαφορετική σημασία.
Πριν ασχοληθώ με την ιστορία των ονομάτων των δύο ηπείρων πρέπει πρώτα να ξεκαθαρίσω την ετυμολογία της ίδιας της λέξης «ἤπειρος». Ο όρος είναι ΙΕ καταγωγής και τα ΙΕ δεδομένα δείχνουν ότι αρχικά σήμαινε «όχθη, ακτή». Οι Mallory-Adams γράφουν:
Η αρχική αποκατεστημένη ΙΕ μορφή φαίνεται να ήταν το ετερόκλιτο ουδέτερο n/r *h2eHpr., γιατί ο αρμενικός απόγονος της ρίζας apʿn = «ακτή» δείχνει /n/. O πρωτο-γερμανικός απόγονος της ρίζας ήταν *ōferaz = «ακτή, άκρη» και προέρχεται από τον θεματοποιημένο τύπο *h2eHper-os με κανονική εξέλιξη των *h2eH>aH>ā>ō (λ.χ. *meh2tēr ~ *mātēr > πρωτο-γερμ. mōðēr) και *p>f (λ.χ. *ph2tēr > faðēr). Απόγονος του πρωτο-γερμανικού όρου είναι το Παλαιό Αγγλικό ōfer = «άκρη, ακτή, όχθη». Ο Ελληνικός όρος ακολούθησε την πορεία *h2eHper-yos > πρωτο-ελληνικό *āperʲrʲos που, στις μη αιολικές διαλέκτους, έγινε ἄπειρος (με μακρό πάντα ᾱ) και, αργότερα, στην αττικο-ιωνική ἤπειρος, λόγω της τροπής ᾱ>η (~ 900 π.Χ. Māda- > Μῆδοι). Ο αιολικός όρος έγινε κανονικά ἄπερρος (με μακρό πάντα ᾱ), για λόγους που έχω εξηγήσει αναλυτικά εδώ (μη εφαρμογή της ΑΕ1 προς το τέλος της ανάρτησης πριν από τα τελικά «Συμπεράσματα»).
Επομένως, ο όρος αρχικά σήμαινε απλά «ακτή» και με αυτήν την σημασία τον χρησιμοποιούσαν λ.χ. οι αρχαϊκοί κάτοικοι των νησιών του Ιονίου, για να δηλώσουν την στεριανή ακτή που βρισκόταν απέναντι από τα νησιά τους. Το αποτέλεσμα ήταν να προκύψει εν τέλει το όνομα Ἤπειρος (κατά την ἐγχώρια ΒΔ διάλεκτο Ἄπειρος) για την ευρύτερη περιοχή πίσω από αυτήν την ακτή. Ταυτόχρονα, ο όρος ἤπειρος απέκτησε και την γενικότερη σημασία «στεριά, ξηρά». Οι εγχώριοι τύποι Ἄπειρος, Ἄπειρώται και Ἀπειρωτᾶν = Ἠπειρωτῶν αφθονούν στις επιγραφές της Ηπείρου:
[…] ἔδοξε τοῖς Ἀπειρώταις Καλλίμηλον Σιμαλίου Βοιώτιον πρόξενον εἶμεν Ἀπειρωτᾶν […]
Σημείωσα και το ΒΔ απαρέμφατο ἔσ-μεν > εἴμεν (~ δωρικό ἤμεν ~ αιολικό ἔμμεν/ἔμμεναι = αττικο-ιωνικό ἔσ-ναι > εἶναι = αρκαδικό ἦναι).
Επειδή η Οδύσσεια (όπως και η Ιλιάδα) κατά κανόνα δείχνει την αττικο-ιωνική τροπή ᾱ>η, υπάρχει μια άπαξ περίεργη αναφορά σε μια περιοχή Ἀπείρη (προφανώς με βραχύ το αρκτικό /α/), από την οποία ήρθε (Ἀπείρηθεν) στην νήσο των Φαιάκων η «Απειραία» γριά θαλαμηπόλος Ευρυμέδουσα.
[Οδύσσεια, 7.9-10]
Ὣς ὁ μὲν ἔνθ’ ἠρᾶτο πολύτλας δῖος Ὀδυσσεύς,
κούρην δὲ προτὶ ἄστυ φέρεν μένος ἡμιόνοιϊν.
ἡ δ’ ὅτε δὴ οὗ πατρὸς ἀγακλυτὰ δώμαθ’ ἵκανε,
στῆσεν ἄρ’ ἐν προθύροισι· κασίγνητοι δέ μιν ἀμφὶς
ἵσταντ’ ἀθανάτοισ’ ἐναλίγκιοι, οἵ ῥ’ ὑπ’ ἀπήνης
ἡμιόνους ἔλυον ἐσθῆτά τε ἔσφερον εἴσω.
αὐτὴ δ’ ἐς θάλαμον ἑὸν ἤϊε· δαῖε δέ οἱ πῦρ
γρηῢς Ἀπειραίη, θαλαμηπόλος Εὐρυμέδουσα,
τήν ποτ’ Ἀπείρηθεν νέες ἤγαγον ἀμφιέλισσαι,
Ἀλκινόῳ δ’ αὐτὴν γέρας ἔξελον, οὕνεκα πᾶσι 10
Φαιήκεσσιν ἄνασσε, θεοῦ δ’ ὣς δῆμος ἄκουεν·
ἣ τρέφε Ναυσικάαν λευκώλενον ἐν μεγάροισιν.
ἥ οἱ πῦρ ἀνέκαιε καὶ εἴσω δόρπον ἐκόσμει.——
Έτσι ο θεϊκός εκεί πολύπαθος ευχόταν Οδυσσέας.
Την κόρη ωστόσο οι μούλες γρήγορα κατά το κάστρο έσερναν
κι αυτή, σαν έφτασε στου κύρη της τα ξακουστά παλάτια,
μπρος στην αυλόπορτα σταμάτησε, και γύρα της σταθήκαν
όμοιοι με αθάνατους τ΄ αδέρφια της, και κάτω από τ΄ αμάξι
τις μούλες λύσαν και κουβάλησαν τα ρούχα μες στο σπίτι.
Κι αυτή στην κάμαρα της τράβηξε· φωτιά κει μέσα βρήκε,
που η γριά απειρώτισσα Ευρυμέδουσα της είχε ανάψει, η βάγια.
Την είχαν δρεπανόγυρτα άρμενα φερμένη απ΄ την Απείρη
παλιά, και του Αλκινόου τη διάλεξαν γι΄ αρχοντομοίρι, που ήταν
σε όλους τους Φαίακες ρήγας, κι ως θεό τον άκουγεν ο κόσμος.(μετάφραση Κακριδή-Καζαντζάκη)
Ο Ησύχιος γράφει γι΄αυτόν τον περίεργο όρο:
ἀπείπετε· ἀποτάσσετε. ἀπαρνεῖσθε
ἀπειραίη· ἠπειρωτική (η 8)
ἀπειράκις· πολλάκις. πλειστάκις
Πέρα από αυτόν τον περίεργο και άπαξ όρο, ο όρος ἤπειρος = «στεριά απέναντι από την Ιθάκη» απαντά πάντα στην τυπική αττικο-ιωνική μορφή.
[Οδύσσεια, 14.97]
ἦ γάρ οἱ ζωή γ᾽ ἦν ἄσπετος: οὔ τινι τόσση
ἀνδρῶν ἡρώων, οὔτ᾽ἠπείροιο μελαίνης
οὔτ᾽ αὐτῆς Ἰθάκης: οὐδὲ ξυνεείκοσι φωτῶν
ἔστ᾽ ἄφενος τοσσοῦτον: ἐγὼ δέ κέ τοι καταλέξω.
Ίσως ο τύπος Ἀπείρη να προέκυψε από σύγχυση ανάμεσα στο ουσιαστικό ἤπειρος και το επίθετο ἄπειρος (ἄ-περϝ-ος, πέρϝαρ > πεῖραρ) = «απέραντος», γιατί η φράση «ἀπείρων γαῖα» απαντά συχνά στην Οδύσσεια. Αυτή η σύγχυση μπορεί να προέκυψε μόνο μετά την εφαρμογή της Τρίτης Αναπληρωματικής Έκτασης (ΑΕ3 ~ 750 π.Χ., λ.χ. ξένϝος > ξεῖνος) στην Ιωνική.
[Οδύσσεια, 1.98, 5.46]
ἀμβρόσια χρύσεια, τά μιν φέρον ἠμὲν ἐφ’ ὑγρὴν
ἠδ’ ἐπ’ ἀπείρονα γαῖαν ἅμα πνοιῇσ’ ἀνέμοιο.
Ας περάσουμε τώρα στον γεωγραφικό όρο «Ἀσία». Η πρώτη αναφορά του όρου Aššuwa απαντά στα Χεττιτικά κείμενα όπου περιγράφει έναν συνασπισμό μικρών κρατών στην δυτική ακτή της Μικράς Ασίας που επαναστάτησε κατά των Χεττιτών γύρω στο 1430 π.Χ. Ο Χεττίτης βασιλιάς Tudhaliya I/II νίκησε τον στρατό των εξεγερθέντων και, περιέργως, έφερε πίσω στην Χαττούσα ως λάφυρο ένα Μυκηναϊκό ξίφος (από αυτά που εκείνη την περίοδο ήταν τυπικά του ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου) στο οποίο ενέγραψε ακκαδιστί το κατόρθωμά του. Ο Eric H. Cline αναρωτιέται:
[σλδ 32,36-7, “1177 BC: The Year Civilization Collapsed”]
However, it wasn’t a typical Hittite sword but rather was a type not seen previously in the region. […] Written in Akkadian -the diplomatic language of the Bronze Age in the ancient Near East- using cuneiform (wedge-shaped) signs, the inscription reads as follows: “As Duthaliya the Great King shattered the Assuwa country, he dedicated these swords to the storm-god, his lord.”
The inscription refers to the so-called Assuwa Rebellion, which the Hittite king Tudhaliya I/II put down in approximately 1430 BC (he is referred to as I/II because we are not certain whether he was the first or the second king with that name).
[…] The sword is of a type used primarily on mainland Greece during the fifteenth century BC. It is a Mycenaean sword (or a very good imitation of one). Why such a sword was being used in the Assuwa Rebellion is a good question whose answer we do not know; was it wielded by an Assuwan soldier, or a Mycenaean mercenary, or someone else entirely?
Στην Ιλιάδα και στις υπόλοιπες ελληνικές πηγές της Αρχαϊκής περιόδου, η «Ἀσία» ταυτίζεται ειδικά με την Λυδία και με την περιοχή γύρω από τις Σάρδεις. Στην Ιλιάδα, η κοιλάδα του ποταμού Καΰστρου ονομάζεται «Ἄσιος λειμών».
[Ιλιάδα, 2.461]
Τῶν δ᾽ ὥς τ᾽ ὀρνίθων πετεηνῶν ἔθνεα πολλὰ
χηνῶν ἢ γεράνων ἢ κύκνων δουλιχοδείρων
Ἀσίῳ ἐν λειμῶνι Καϋστρίου ἀμφὶ ῥέεθρα
ἔνθα καὶ ἔνθα ποτῶνται ἀγαλλόμενα πτερύγεσσι
κλαγγηδὸν προκαθιζόντων, σμαραγεῖ δέ τε λειμών,
ὣς τῶν ἔθνεα πολλὰ νεῶν ἄπο καὶ κλισιάων——
Κι αυτοί, καθώς πουλιά πετούμενα, για μακρολαιμουδάτοι
κύκνοι για χήνες για και γερανοί, κοπαδιαστά πετούνε
στις ρεματιές του Κάστρου ολόγυρα, στο ασιανό λιβάδι,
χαρά γεμάτα, φτερακίζοντας ολούθε, κι ως καθίζουν,
χαλνούν τον κόσμο, πλημμυρίζοντας τον κάμπο απ᾿ τις κραξιές τους(μετάφραση Κακριδή-Καζαντζάκη)
Σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο, «ἀγνοεί γὰρ Ὅμηρος τὴν Ἀσίαν ὥς καὶ τὴν Ευρώπην», δηλαδή ο Όμηρος αγνοούσε τελείως τις μετέπειτα έννοιες «Ασία» και «Ευρώπη».
Όταν ο Μίμνερμος ο Κολοφώνιος (~625 π.Χ.) λέει πως οι Ίωνες πρόγονοί του εγκατέλειψαν «την Πύλο του Νηλέα για την Ασία», μάλλον έχει κατά νου την αρχική sensu stricto σημασία της «Ασίας» (ακτή της Μικράς Ασίας στο ύψος της Λυδίας).
[Στράβων, 14.1.4]
καθάπερ καὶ Μίμνερμος ἐν τῇ Ναννοῖ φράζει μνησθεὶς τῆς Σμύρνης ὅτι περιμάχητος ἀεί
«ἡμεῖς δηὖτε Πύλον Νηλήιον ἄστυ λιπόντες
ἱμερτὴν Ἀσίην νηυσὶν ἀφικόμεθα:
ἐς δ᾽ ἐρατὴν Κολοφῶνα βίην ὑπέροπλον ἔχοντες
ἑζόμεθ᾽ ἀργαλέης ὕβριος ἡγεμόνες.
κεῖθεν δ᾽ ἀστήεντος ἀπορνύμενοι ποταμοῖο
θεῶν βουλῇ Σμύρνην εἵλομεν Αἰολίδα.»
Άφησα για το τέλος την Εὐρώπη. Η παλαιότερη απάντηση του όρου με γεωγραφική σημασία είναι στον Ομηρικό ύμνο του Απόλλωνα (~625 π.Χ.) όπου αντιπαραβάλλεται στην «πίειρα» (= πλούσια, εύφορη) Πελοπόννησο και στα «αμφίρρυτα» νησιά. Με άλλα λόγια, η «Εὐρώπη» αρχικά ήταν ο ηπειρωτικός ελλαδικός χώρος πάνω από τον Κορινθιακό.
ἐνθάδ᾽ ἀγινήσουσι τεληέσσας ἑκατόμβας,
ἠμὲν ὅσοι Πελοπόννησον πίειραν ἔχουσιν
ἠδ᾽ ὅσοι Εὐρώπην τε καὶ ἀμφιρύτας κατὰ νήσους,
χρησόμενοι: τοῖσιν δέ κ᾽ ἐγὼ νημερτέα βουλὴν
Το τοπωνύμιο «Εὐρώπη» φαίνεται να προέρχεται από το επίθετο εὐρωπός = εὐρύς δηλαδή, με άλλα λόγια, η Ευρώπη ήταν η «Πλάταια» (< *pl.th2w-ih2 > σανσκρ. Pṛthivī = Γαῖα), δηλαδή η «εὐρύστερνος» και «ἀπείρων» Γαῖα. Όπως έχω δείξει και στην ανάρτηση για την ΙΕ ρίζα *pleth2-, οι Ουαλοί (< *Walhaz) χρησιμοποίησαν τον όρο *pl.th2-w-ih2 > *Litavia > Llydaw για την ηπειρωτική Βρετάνη της Γαλλίας. Η ίδια περιοχή ονομάζεται Letha στην Μέση Ιρλανδική και έχει την ίδια ετυμολογία.
Η διάκριση «Ευρώπης» και «Πελοποννήσου» είναι μια διαχρονική συνήθεια των ελληνοφώνων. Σε μια παλαιότερη ανάρτηση έδειξα ότι ήδη από τα ομηρικά έπη, η ολότητα του μητροπολιτικού ελλαδικού χώρου περιγράφεται με τον μερισμό «Πελοπόννησος και ηπειρωτική/χερσαία Ελλάδα».
[Ιλιάδα 2.527-530]
Λοκρῶν δ᾽ ἡγεμόνευεν Ὀϊλῆος ταχὺς Αἴας
μείων, οὔ τι τόσος γε ὅσος Τελαμώνιος Αἴας
ἀλλὰ πολὺ μείων· ὀλίγος μὲν ἔην λινοθώρηξ,ἐγχείῃ δ᾽ ἐκέκαστο Πανέλληνας καὶ Ἀχαιούς·
Στον παραπάνω στίχο, ο όρος «Αχαιοί» φαίνεται να σημαίνει ειδικά «Πελοποννήσιοι» και ο όρος «Πανέλληνες» είναι οι κάτοικοι της «Εὐρώπης» του προαναφερθέντος ομηρικού ύμνου (Πανέλληνες = όλοι αυτοί που κατοικούν πάνω από τον Κορινθιακό και γύρω από την αρχέγονη Ελλάδα = δέλτα του Σπερχειού).
Στους παρακάτω στίχους της Οδύσσειας, η ολότητα του μητροπολιτικού ελλαδικού χώρου περιγράφεται με τον μερισμό «Ἑλλάς καὶ μέσον Ἄργος». Γιατί το Ἄργος = Πελοπόννησος είναι «μέσον»; Είναι «μέσον» γιατί ήταν το κέντρο του Μυκηναϊκού πολιτισμού ή μήπως γιατί ήταν περίρρυτο, δηλαδή «μέσα στα νερά», αντίθετα με την ηπειρωτική/χερσαία Ελλάδα;
[1.343-346]
τοίην γὰρ κεφαλὴν ποθέω μεμνημένη αἰεί,
ἀνδρός, τοῦ κλέος εὐρὺ καθ᾽ Ἑλλάδα καὶ μέσον Ἄργος.”
τὴν δ᾽ αὖ Τηλέμαχος πεπνυμένος ἀντίον ηὔδα·
“μῆτερ ἐμή, τί τ᾽ ἄρα φθονέεις ἐρίηρον ἀοιδὸν[4.724-726] και [4.814-816]
ἣ πρὶν μὲν πόσιν ἐσθλὸν ἀπώλεσα θυμολέοντα,
παντοίῃς ἀρετῇσι κεκασμένον ἐν Δαναοῖσιν,
ἐσθλόν, τοῦ κλέος εὐρὺ καθ᾽ Ἑλλάδα καὶ μέσον Ἄργος[15.80-82]
εἰ δ᾽ ἐθέλεις τραφθῆναι ἀν᾽ Ἑλλάδα καὶ μέσον Ἄργος,
ὄφρα τοι αὐτὸς ἕπωμαι, ὑποζεύξω δέ τοι ἵππους,
ἄστεα δ᾽ ἀνθρώπων ἡγήσομαι·
Τον ίδιο μερισμό βρίσκουμε στον Δημοσθένη ο οποίος κατηγορεί τους Αθηναίους πως κοιμούνταν όταν ο Φίλιππος σφυρηλατούσε συμμαχίες «σε Ελλάδα και Πελοπόννησο»:
[19.303]
τίς ὁ συσκευάζεσθαι τὴν Ἑλλάδα καὶ Πελοπόννησον Φίλιππον βοῶν, ὑμᾶς δὲ καθεύδειν;
«Ποιος από εσάς που κοιμόσασταν είπε τίποτε όταν ο Φίλιππος σφυρηλατούσε συμμαχίες στην Ελλάδα και στην Πελοπόννησο;»
«Ἄργος-Ἑλλάς», «Πελοπόννησος-Εὐρώπη», «Πελοπόννησος-Ἑλλάς» και, στην τουρκοκρατία, «Μωριάς και Ρούμελη».
Η αρχική σημασία της «Ρούμελης» (Rumelia) ήταν όλα τα «βυζαντινά» (=Ρωμαϊκά) βαλκανικά εδάφη που κατακτήθηκαν από τους Οθωμανούς. Αν δεν είναι γεωγραφικής φύσεως ο μερισμός «Μωριάς και Ρούμελη» όπως και τα αρχαία παραδείγματα, τότε ίσως να προέκυψε κατά την περίοδο που η Πελοπόννησος δεν είχε ακόμα κατακτηθεί, αντίθετα με την πλειοψηφία του ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου.
Μία άλλη ομοιότητα μεταξύ «Ευρώπης» και «Ρούμελης» είναι πως πέρα από την sensu lato σημασία τους, οι δύο όροι απέκτησαν και μία sensu stricto σημασία. Ο όρος «Ρούμελη» ειδικά για την Στερεά Ελλάδα προφανώς προέκυψε γιατί η δεύτερη ήταν το «πρόσωπο» της ευρύτερης Ρούμελης που κάποιος έβλεπε κοιτάζοντας από τον Μωριά. Αντίστοιχα, στην ύστερη αρχαία ρωμαϊκή περίοδο (5ος-6ος μ.Χ. αιώνας), ο όρος «Ευρώπη» είχε και την sensu stricto σημασία της βόρειας Προποντιδικής ακτής (~ βαλκανική ενδοχώρα της Κων/πόλεως), γιατί αυτή η περιοχή ήταν το «πρόσωπο» της ευρύτερης Ευρώπης που κάποιος έβλεπε κοιτάζοντας από την Ασία και την Κωνσταντινούπολη.
Αλλά ας γυρίσουμε στην αρχαϊκή «Εὐρώπη». Όπως είπα στην αρχή της ανάρτησης, ήδη στα τέλη του 6ου π.χ. αιώνα όταν ο Εκαταίος έγραψε το γεωγραφικό του πόνημα, η σημασία των όρων «Εὐρώπη» και «Ἀσία» έχουν πάρει την σημερινή τους σημασία, δηλώνοντας τις δύο γειτνιάζουσες ηπείρους.
Υπάρχει μία αφοπλιστικά αμφίσημη ρήση στην εισαγωγή των «Φιλιππικών» του Θεόπομπου του Χίου, την οποία διέσωσε ο Πολύβιος στην κριτική που κάνει στον Θεόπομπο ως Ιστορικό.
Μάλιστα δ᾽ ἄν τις ἐπιτιμήσειε περὶ τοῦτο τὸ μέρος Θεοπόμπῳ, ὅς γ᾽ ἐν ἀρχῇ τῆς Φιλίππου συντάξεως δι᾽ αὐτὸ μάλιστα παρορμηθῆναι φήσας πρὸς τὴν ἐπιβολὴν τῆς πραγματείας διὰ τὸ μηδέποτε τὴν Εὐρώπην ἐνηνοχέναι τοιοῦτον ἄνδρα παράπαν οἷον τὸν Ἀμύντου Φίλιππον, μετὰ ταῦτα παρὰ πόδας, ἔν τε τῷ προοιμίῳ καὶ παρ᾽ ὅλην δὲ τὴν ἱστορίαν, ἀκρατέστατον μὲν αὐτὸν ἀποδείκνυσι πρὸς γυναῖκας, ὥστε καὶ τὸν ἴδιον οἶκον ἐσφαλκέναι τὸ καθ᾽ αὑτὸν διὰ τὴν πρὸς τοῦτο τὸ μέρος ὁρμὴν καὶ προστασίαν, ἀδικώτατον δὲ καὶ κακοπραγμονέστατον περὶ τὰς τῶν φίλων καὶ συμμάχων κατασκευάς, πλείστας δὲ πόλεις ἐξηνδραποδισμένον καὶ πεπραξικοπηκότα μετὰ δόλου καὶ βίας, ἐκπαθῆ δὲ γεγονότα καὶ πρὸς τὰς ἀκρατοποσίας, ὥστε καὶ μεθ᾽ ἡμέραν πλεονάκις μεθύοντα καταφανῆ γενέσθαι τοῖς φίλοις.
[8.10.1-3]
Ταύτην δὲ τήν τε πικρίαν καὶ τὴν ἀθυρογλωττίαν τοῦ συγγραφέως τίς οὐκ ἂν ἀποδοκιμάσειεν; οὐ γὰρ μόνον ὅτι μαχόμενα λέγει πρὸς τὴν αὑτοῦ πρόθεσιν ἄξιός ἐστιν ἐπιτιμήσεως, ἀλλὰ καὶ διότι κατέψευσται τοῦ τε βασιλέως καὶ τῶν φίλων, καὶ μάλιστα διότι τὸ ψεῦδος αἰσχρῶς καὶ ἀπρεπῶς διατέθειται.
Ο Θεόπομπος σε αυτό το θέμα πρέπει να επικριθεί περισσότερο απ΄όλους, γιατί ενώ στην εισαγωγή του συγγράμματός του για τον Φίλιππο γράφει πως αυτό που τον ώθησε στην συγγραφή αυτού του συγγράμματος ήταν το ότι «ουδέποτε η Ευρώπη έβγαλε έναν άλλο τέτοιον άνδρα σαν τον Φίλιππο τον γιο του Αμύντα», στη συνέχεια, τόσο στο προοίμιο όσο και στην ιστορία τον παρουσιάζει πρώτα ως ακρατέστατο προς τις γυναίκες, σε τέτοιο βαθμό που κατ΄αυτόν κατέστρεψε το ίδιο του το σπίτι από την ορμή του και την υπερβολή του σε αυτό το θέμα, κατόπιν αδικώτατο και «κακοπραγμονέστατο» στις σχέσεις του με φίλους και συμμάχους, έχοντας εξανδραποδίσει πλείστες πόλεις και έχοντας πράξει μετά δόλου και βίας και, τέλος, τόσο εθισμένο στην ακρατοποσία, ώστε τον έβλεπαν συχνά οι φίλοι του μεθυσμένο κατά τη διάρκεια της ημέρας.
Υπάρχει κανένας που δεν θα αποδοκίμαζε αυτόν τον συγγραφέα για την πικρία και αθυρογλωττία του; Όχι μόνο είναι κατακριτέος επειδή στο κυρίως κείμενό του αντιφάσκει ως προς την δηλωθείσα πρόθεση συγγραφής, αλλά και επειδή η περιγραφή του για τον βασιλέα και τους φίλους του ήταν ψευδής, εμποτισμένη με αισχρό και απρεπές ψεύδος.
Ο Πολύβιος εξέλαβε την κόκκινη εισαγωγική φράση του Θεόπομπου ως έπαινο για τον Φίλιππο και γι΄αυτό τον κατακρίνει για τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζει τον Μακεδονα βασιλιά σε όλη την ιστορία του.
Ἠταν όμως επαινετική η εισαγωγική φράση του Θεόπομπου;
Οι σύγχρονοι ιστορικοί έχουν προτείνει τις εξής εσκεμμένες αμφισημίες στην εισαγωγική δήλωση του Θεόπομπου:
1) Πρώτα μας λέει πως «μηδέποτε τὴν Εὐρώπην ἐνονηχέναι». Τι ακριβώς εννοεί εδώ; Η φράση κυριολεκτικά σημαίνει «ουδέποτε η Ευρώπη έχει κουβαλήσει». Αυτό συνήθως εκλαμβάνεται ως «ποτέ η Ευρώπη δεν έχει βγάλει», αλλά μπορεί και να διαβαστεί ως «ποτέ η Ευρώπη δεν χρειάστηκε να υπομείνει».
2)Τι ακριβώς θα πει «τοιοῦτον ἄνδρα»; Η φράση «τέτοιος άνδρας», όταν διαβάζεται σαν έπαινος σημαίνει «τόσο ενάρετος», αλλά είναι απίθανο να εννοούσε αυτό ο Θεόπομπος. Για να καταλάβετε τι ακριβώς εννοεί ο Θεόπομπος πρέπει να διαβάσετε το βιβλίο του Michael Attyah Flower “Theopompus of Chius: History and Rhetoric in the fourth century BC”. Σύμφωνα με τον Flower, ο Θεόπομπος δεν ξεκίνησε ως ιστορικός, αλλά ως ρήτορας και ηθικός φιλόσοφος. Είχε σχηματίσει μια «πουριτανική» ηθική «κοσμοθεωρία», σύμφωνα με την οποία, ο ηθικά ενάρετος και εγκρατής άνθρωπος στο τέλος ανταμοίβεται στη ζωή και, αυτό που τον σαγήνευσε στον Φίλιππο ήταν πως αυτός ήταν η ζωντανή παραβίαση της «κοσμοθεωρίας» του. Ο Θεόπομπος προφανώς δεν ενέκρινε τον προσωπικό βίο του Φιλίππου, αλλά είχε αναγνωρίσει πως ο δεύτερος ήταν η κυρίαρχη προσωπικότητα της εποχής του, δηλαδή η προσωπικότητα που καθόρισε τον ρούν της ιστορίας της εποχής του. Το ενδιαφέρον του Θεόπομπου για τον Φίλιππο ήταν επομένως το ότι ο δεύτερος ήταν ένα «παράδοξο» που η ηθική του κοσμοθεωρία δεν μπορούσε να εξηγήσει: πως γίνεται να ζούμε σε ένα εύτακτο και αρμονικό σύμπαν και να κερδίζει συνεχώς αυτός που ήταν γυναικάς, μέθυσος, άδικος και κακοπράγμων; Το συμπέρασμα του Θεόπομπου προκειμένου να διασώσει την ηθική του θεωρία ήταν πως τα κατορθώματα του Φιλίππου ήταν απλά προϊόν τύχης.
Ότι η φράση «τοιοῦτος ἀνήρ» μπορεί να χρησιμοποιηθεί αρνητικά φαίνεται από την περιγραφή του τυράννου Κύψελου του Κορίνθιου από τον Ηρόδοτο:
[5.92ε]
Ἠετίωνι δὲ μετὰ ταῦτα ὁ παῖς ηὐξάνετο, καί οἱ διαφυγόντι τοῦτον τὸν κίνδυνον ἀπὸ τῆς κυψέλης ἐπωνυμίην Κύψελος οὔνομα ἐτέθη. ἀνδρωθέντι δὲ καὶ μαντευομένῳ Κυψέλῳ ἐγένετο ἀμφιδέξιον χρηστήριον ἐν Δελφοῖσι, τῷ πίσυνος γενόμενος ἐπεχείρησέ τε καὶ ἔσχε Κόρινθον. ὁ δὲ χρησμὸς ὅδε ἦν.
2 ὄλβιος οὗτος ἀνὴρ ὃς ἐμὸν δόμον ἐσκαταβαίνει,
Κύψελος Ἠετίδης, βασιλεὺς κλειτοῖο Κορίνθου
αὐτὸς καὶ παῖδες, παίδων γε μὲν οὐκέτι παῖδες.τὸ μὲν δὴ χρηστήριον τοῦτο ἦν, τυραννεύσας δὲ ὁ Κύψελος τοιοῦτος δή τις ἀνὴρ ἐγένετο· πολλοὺς μὲν Κορινθίων ἐδίωξε, πολλοὺς δὲ χρημάτων ἀπεστέρησε, πολλῷ δέ τι πλείστους τῆς ψυχῆς.
Μετά το «τοιοῦτος ἀνήρ» ο Ηρόδοτος εκθέτει την «κακοπραγμοσύνη» του Κύψελου: έδιωξε πολλούς Κορίνθιους και πήρε τα χρήματα και τις ζωές πολλών άλλων.
Φυσικά, ο «ηθικολόγος» Θεόπομπος δεν μπορούσε να καταλάβει αυτό που είχαν καταλάβει πολύ καλά ο Δημοσθένης και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης. Ο Δημοσθένης μπορεί να αρεσκόταν στην άρνηση της «ελληνικότητας» του Φιλίππου, αλλά ουδέποτε αμφέβαλε για τις ικανότητές του δευτέρου. Σύμφωνα με τον Αισχίνη, ο Δημοσθένης είχε χαρακτηρίσει τον Φίλιππο ως τον «δεινότατον τῶν ὑπὸ τὸν ἥλιον ἀνθρώπων πάντων» (εδώ το δεινότατος αποδίδεται ως «εξυπνότατος», σημασία ΙΙΙ).
διαλαμβάνων γὰρ ἕκαστον ἡμῶν ἐν μέρει, τῷ μὲν ἔρανον συστήσειν ἐπηγγέλλετο καὶ βοηθήσειν τοῖς ἰδίοις, τὸν δὲ εἰς στρατηγίαν καταστήσειν: ἐμοὶ δὲ παρακολουθῶν καὶ τὴν φύσιν μακαρίζων καὶ τοὺς λόγους οὓς εἶπον ἐγκωμιάζων πολὺς ἦν τοῖς ἐπαίνοις καὶ ἐπαχθής. συνδειπνούντων δ᾽ ἡμῶν ἁπάντων ἐν Λαρίσῃ, αὑτὸν μὲν ἔσκωπτε καὶ τὴν ἀπορίαν τὴν ἐν τῷ λόγῳ συμβᾶσαν ἑαυτῷ, τὸν δὲ Φίλιππον τῶν ὑπὸ τὸν ἥλιον ἀνθρώπων ἔφη πάντων εἶναι δεινότατον.
Φίλιππος μὲν οὖν μέγιστος γενόμενος τῶν καθ᾽ ἑαυτὸν ἐπὶ τῆς Εὐρώπης βασιλέων καὶ διὰ τὸ μέγεθος τῆς ἀρχῆς ἑαυτὸν τοῖς δώδεκα θεοῖς σύνθρονον καταριθμήσας τοιαύτης ἔτυχε τῆς τοῦ βίου καταστροφῆς, ἄρξας ἔτη τέσσαρα πρὸς τοῖς εἴκοσι.δοκεῖ δ᾽ οὗτος ὁ βασιλεὺς ἐλαχίστας μὲν εἰς τὴν μοναρχίαν ἀφορμὰς παρειληφέναι, μεγίστην δὲ τῶν παρ᾽ Ἕλλησι μοναρχιῶν κατακτήσασθαι, ηὐξηκέναι δὲ τὴν ἡγεμονίαν οὐχ οὕτω διὰ τῆς ἐν τοῖς ὅπλοις ἀνδραγαθίας ὡς διὰ τῆς ἐν τοῖς λόγοις ὁμιλίας καὶ φιλοφροσύνης. φασὶ δὲ καὶ αὐτὸν τὸν Φίλιππον σεμνύνεσθαι μᾶλλον ἐπὶ τῇ στρατηγικῇ συνέσει καὶ τοῖς διὰ τῆς ὁμιλίας ἐπιτεύγμασιν ἤπερ ἐπὶ τῇ κατὰ τὰς μάχας ἀνδρείᾳ: τῶν μὲν γὰρ κατὰ τοὺς ἀγῶνας κατορθωμάτων μετέχειν ἅπαντας τοὺς στρατευομένους, τῶν δὲ διὰ τῆς ὁμιλίας γινομένων ἐπιτευγμάτων αὐτὸν μόνον λαμβάνειν τὴν ἐπιγραφήν.
[Διόδωρος, 16.1.3-6]
[3] Διόπερ καὶ ἡμεῖς παρόντες ἐπὶ τὰς Φιλίππου τοῦ Ἀμύντου πράξεις πειρασόμεθα τούτῳ τῷ βασιλεῖ τὰ πραχθέντα περιλαβεῖν ἐν ταύτῃ τῇ βίβλῳ. οὗτος γὰρ εἴκοσι μὲν καὶ τέτταρα ἔτη τῶν Μακεδόνων ἐβασίλευσεν, ἐλαχίσταις δὲ ἀφορμαῖς χρησάμενος μεγίστην τῶν κατὰ τὴν Εὐρώπην δυναστειῶν κατεσκεύασε τὴν ἰδίαν βασιλείαν καὶ παραλαβὼν τὴν Μακεδονίαν δουλεύουσαν Ἰλλυριοῖς πολλῶν καὶ μεγάλων ἐθνῶν καὶ πόλεων κυρίαν ἐποίησε. [4] Διὰ δὲ τὴν ἰδίαν ἀρετὴν τῆς μὲν Ἑλλάδος ἁπάσης παρέλαβε τὴν ἡγεμονίαν ἑκουσίως τῶν πόλεων ὑποταττομένων, τοὺς δὲ τὸ ἐν Δελφοῖς ἱερὸν συλήσαντας καταπολεμήσας καὶ τῷ μαντείῳ βοηθήσας μετέσχε τοῦ συνεδρίου τῶν Ἀμφικτυόνων καὶ διὰ τὴν εἰς τοὺς θεοὺς εὐσέβειαν ἔπαθλον ἔλαβε τὰς ψήφους τῶν κρατηθέντων Φωκέων. [5] Ἰλλυριοὺς δὲ καὶ Παίονας καὶ Θρᾷκας καὶ Σκύθας καὶ πάντα τὰ πλησιόχωρα τούτοις ἔθνη καταπολεμήσας τὴν Περσῶν βασιλείαν ἐπεβάλετο καταλῦσαι καὶ δυνάμεις μὲν εἰς τὴν Ἀσίαν διαβιβάσας τὰς Ἑλληνίδας πόλεις ἠλευθέρου, μεσολαβηθεὶς δ᾽ ὑπὸ τῆς πεπρωμένης τηλικαύτας καὶ τοιαύτας δυνάμεις ἀπέλιπεν ὥστε τὸν υἱὸν Ἀλέξανδρον μὴ προσδεηθῆναι συμμάχων εἰς τὴν κατάλυσιν τῆς Περσῶν ἡγεμονίας. [6] καὶ ταῦτ᾽ ἔπραξεν οὐ διὰ τύχην, ἀλλὰ διὰ τὴν ἰδίαν ἀρετήν. γέγονε γὰρ ὁ βασιλεὺς οὗτος ἀγχινοίᾳ στρατηγικῇ καὶ ἀνδρείᾳ καὶ λαμπρότητι ψυχῆς διαφέρων.
Ο Διόδωρος γράφει πως ο Φίλιππος κατέστη με την αξία του ο μέγιστος βασιλέας της Ευρώπης και σύνθρονος των δώδεκα θεών και τον επαινεί για το ότι ξεκινώντας δυσοίωνα με ελάχιστους αρχικούς πόρους (ανέβηκε στον θρόνο επειδή οι Δάρδανοι του Βαρδύλιος είχαν σκοτώσει τον αδελφό του Περδίκκα Γ΄ και παλαιότερα είχαν καταφέρει να διώξουν εφήμερα τον πατέρα του Αμύντα Γ΄ στην Θεσσαλία, τοποθετώντας στον θρόνο της Μακεδονίας έναν βασιλιά μαριονέτα) κατάφερε να δημιουργήσει την μέγιστη μοναρχία στα ελληνικά δεδομένα. Συνεχίζει λέγοντας πως αύξησε την ηγεμονία του όχι τόσο με την νίκη σε μάχες, αλλά κυρίως με τις διπλωματικές διαπραγματεύσεις και την φιλοφροσύνη του. Μάλιστα ο ίδιος ήταν περισσότερο υπερήφανος για την στρατηγική του σύνεση και για την διαπραγματευτική του ικανότητα και λιγότερο για την ανδρεία που επέδειξε στις μάχες.
Στο δεύτερο χωρίο που παρέθεσα, ο Διόδωρος ξεκαθαρίζει πως τα κατορθώματα του Φιλίππου δεν ήταν προϊόντα τύχης, αλλά προϊόντα της αρετής του (καὶ ταῦτ᾽ ἔπραξεν οὐ διὰ τύχην, ἀλλὰ διὰ τὴν ἰδίαν ἀρετήν), γιατί αυτός ο βασιλέας διέθετε στρατηγική αγχίνοια, ανδρεία και λαμπρότητα ψυχής. Αν και δεν το λέει ξεκάθαρα, εδώ ο Διόδωρος αντιτίθεται στο συμπέρασμα του Θεόπομπου ότι ο Φίλιππος «ήταν απλά τυχερός».
Σε όλα αυτά τα χωρία διαβάζουμε ότι ο Φίλιππος ίδρυσε την μέγιστη δυναστεία στην Ευρώπη. Εδώ ο όρος «Ευρώπη» προφανώς αντιπαραβάλλεται στον όρο «Ασία». Στην ιστορία της Ασίας είχαν προϋπάρξει πολλοί μεγάλοι ηγεμόνες που είχαν καταφέρει να ιδρύσουν μεγάλες δυναστείες και αυτοκρατορίες, όπως λ.χ. ο Κύρος ο Μέγας. Στην Ευρώπη, ο Φίλιππος ήταν το πρώτο τέτοιο παράδειγμα.
smerdaleos 
Ευρώπη λεγόταν μια βασίλισσα της Θράκης και λέγεται ότι απο αυτήν πήρε το όνομα η ήπειρος και όχι απο την Ευρώπη την αδερφή του Δια η οποία ήταν άλλη και δεν είχε σχέση με την περιοχή. (ισως το διάβασα σε σένα δεν θυμάμαι)
Δεν υπάρχει περίπτωση η περιοχή να πήρε το όνομα από κάποιο μυθικό πρόσωπο. Είναι σαν να λες ότι το ουσιαστικό ήβη = νεανικό σφρίγος προέκυψε από το όνομα της θεάς Ήβης. Το αντίθετο συμβαίνει: το μυθικά πρόσωπο (στις διάφορες εκδοχές του) δημιουργήθηκε από το όνομα της περιοχής.
δηλαδή η πελοποννησος δεν το πηρε απο τον Πελοπα η Ελλαδα απο τον Ελληνα κλπ;
Η Πελοπόννησος είναι μονολεκτοποίηση της φράσης «Πέλοπος νῆσος» > Πελοπόσνησος > Πελοπόννησος
Αλλά η λέξη Πελοπόννησος δεν είναι ίδια με την λέξη Πέλοψ.
Το τοπωνύμιο Ἕλλάς σίγουρα δεν προέρχεται από το μυθικό όνομα Ἕλλην, το οποίο είναι προσωποποίηση του εθνικού Ἕλλην = κάτοικος Ἑλλάδος (= στην Ιλιάδα το δέλτα του Σπερχειού).
Τώρα πια μπορεί να είναι η καταγωγή του θέματος hell- που έδωσε τον όρο Hell-ad- > Ἑλλάς αυτό το έχω εξετάσει σε παλαιότερη ανάρτηση.
οκ θα συμφωνησω με την απαντηση αλλά εγώ μιλούσα στο πρώτο ποστ για τον συσχετισμό της μυθολογικής Ευρώπης με την ήπειρο Ευρώπη. Η Ευρώπη η αδερφή του Μίνωα δεν φαίνεται να συσχετίζεται μυθολογικά με την περιοχή ευρώπη. Αντίθετα υπήρχε μια άλλη Ευρώπη που ήταν αδελφή της Θράκης και ετεροθαλής αδελφή της Ασίας και της Λιβύης, αυτό από μόνο του δείχνει ότι Αυτήν η Ευρώπη ήταν το μυθολογικό πρόσωπο που ταυτίστηκε με την περιοχή. Πάντως αυτό που λές ότι η Ελλάς σήμαινε κάτι σαν λέξη δηλαδή περιέγραφε κατα κάποιο τρόπο την περιοχή φαίνεται σωστό το ίδιο και για την Ευρώπη (εδώ είναι πιο καθαρό).
Υποθέτω ότι ό όρος “Ασία” (aswia, a-si-wi-ja) προέρχεται από το (χετ./λουβ.) “assuwiya”, το οποίο αντιλαμβάνομαι ως “της Assuwa”.
Και εγώ έτσι πιστεύω, δηλαδή ακολουθώ τον Eric Cline που πιστεύει πως το Aššuwa είναι η απώτερη πηγή του ελληνικού όρου Ασία.
Άλλη σκέψη: Αν καταλαβαίνω καλά (με αφορμή την ανάρτηση για τα γλωσσολογικά των ανατολιακών γλωσσών), το σφην. λουβ. aššuwa αντιστοιχεί σε ιερογλ. λουβ. asuwa και σημαίνει ίππος. Δηλαδή, ašwiya σήμαινε κάτι σαν “ιππεία (χώρα)”; Ή μήπως (θα μπορούσε να) ετυμολογείται αλλιώς;
Και επί τη ευκαιρία, βλέπω κάπου ότι η Καππαδοκία πρωτοαναφέρεται από τους Πέρσες ως Katpatuka και ότι θεωρείται πως σημαίνει “χώρα των όμορφων αλόγων”. Στέκει ετυμολογικά;
Για την Καππαδοκία δεν ξέρω να σου πω, αλλά το τοπωνύμιο Aššuwa μπορεί να είναι παράγωγο το λουβικού όρου για τον «ίππο».
ἐνηνοχέναι – Θεόπομπος
Πολύ ωραία η εξήγηση σου !!!
Άλλοι συγγραφείς αντί να κάνουν την ανάλυσή σου προσπαθούν να δώσουν άλλες εξηγήσεις (φυσικά πολύ λιγότερο ως καθόλου πειστικές) :
Ωστόσο ο Θεόπομπος δεν πρέπει να ήταν αρνητικός, τουλάχιστον εντελώς, έναντι του Φιλίππου, διότι είχε, απ’ότι γνωρίζουμε (?) ,την εύνοια του Αλεξάνδρου. Πέθανε σε βαθύ γήρας, μετά τον θάνατο του Μακεδόνα δορικτήτορα.
1
Ο Θεόπομπος αντιφάσκοντας, ίσως και λόγω του επιλεκτικού χαρακτήρα των αποσπασμάτων του, ενώ έχει χαρακτηρίσει τον Φίλιππο ως τον κορυφαίο άνδρα που γέννησε η Ευρώπη, μας δίνει συνάμα και το πιο δυσειδές πορτραίτο του.
2
3
Άφησα για το τέλος την Εὐρώπη. Η παλαιότερη απάντηση του όρου με γεωγραφική σημασία είναι στον Ομηρικό ύμνο του Απόλλωνα (~625 π.Χ.) όπου αντιπαραβάλλεται στην «πίειρα» (= πλούσια, εύφορη) Πελοπόννησο και στα «αμφίρρυτα» νησιά. Με άλλα λόγια, η «Εὐρώπη» αρχικά ήταν ο ηπειρωτικός ελλαδικός χώρος πάνω από τον Κορινθιακό.
Και ο Γεμιστός :
Έλλησι δέ ουκ έστιν ευρείν εί τις άλλη οικειοτέρα χώρα, ουδέν μάλλον προσήκουσα ή Πελοπόννησος τι καί όση δή ταύτη της Ευρώπης προσεχής των τε αυ νήσων αι επικείμεναι. ( = Για τους Έλληνες δεν θα βρεθεί άλλη οικειοτέρα και ταιριαστή χώρα απ’την Πελοπόννησο και το μέρος της Ευρώπης που είναι κοντά της και τα κοντινά νησιά. )