Η ετυμολογία της ελληνικής λέξης σίδηρος παραμένει άγνωστη. Σε αυτήν την ανάρτηση θα παραθέσω την άποψή μου. Ο μη αττικο-ιωνικός τύπος σίδᾱρος δείχνει την πανελλήνια μορφή της λέξης πριν από την αττικο-ιωνική τροπή ᾱ>η (λ.χ. μᾶκος > μῆκος, θνᾱτός > θνητός). Η λέξη έχει ένα αρκτικό /s/ που πρέπει να εξηγηθεί στην ελληνική μιας και η πρωτο-ελληνική γλώσσα έτρεψε το προφωνηεντικό αρκτικό *s>h (λ.χ. *solwos> ὅλος, *septm. > ἑπτά).
Η σιδηρουργία έφτασε στην Ελλάδα από την Κύπρο κατά τον ύστερο 11ο π.Χ. αιώνα. Έτσι δεν περιμένουμε να υπάρχει πρωτο-ελληνική λέξη με τη σημασία «σίδηρος», ούτε φυσικά ΙΕ με την ίδια σημασία. Βέβαια, οι ΙΕ όροι για τα μέταλλα (χαλκός, χρυσός και άργυρος) έχουν όλοι παραχθεί από γενικότερες ΙΕ ρίζες με σημασία «λάμπω, γυαλίζω», κάτι που δείχνει ότι το μέταλλο για τους ΙΕ ήταν «αυτό που γυαλίζει». Αυτό ίσως μας βοηθήσει να καταλάβουμε πως κινήθηκαν οι Έλληνες του ~ 1000 π.Χ. στο θέμα της ονοματοδοσίας του νέου μετάλλου που κατέληξε να λέγεται «σίδᾱρος».
Παραθέτω το κεφάλαιο των Mallory & Adams πάνω στο θέμα:
Η βασική ΙΕ λέξη για το «μέταλλο» είναι η *h2eyos (λατιν. aes, αγγλικ. ore κλπ.) και φαίνεται να σήμαινε τον χαλκό. Μια άλλη λέξη για τον χαλκό είναι *h1roudhos παράγωγο της ρίζας *h1reudh- «ερυθρός». Υπάρχουν δύο ΠΙΕ όροι για τον χρυσό: ο ένας είναι *h2eusos (λ.χ. λατιν. aurum) από την ρίζα *h2eus- «λάμπω, φέγγω» που έδωσε το πρωτο-ελληνικό *ἀϝσώς (αττικό ἠώς/ἕως, δωρ. ᾱϝώς, αιολ. αὔως) και το λατινικό aurora, ενώ ο άλλος προέκυψε από την ρίζα *g’hel- «λάμπω» με την χρωματική σημασία από «κίτρινο» μέχρι «πράσινο» (λ.χ. χλωρός, yellow, zelenъ κλπ.) και εμφανίζεται με διαφορετικούς βαθμούς ablaut *g’hol-tom/g’hl.-tom (αγγλικό gold, OCS zlato κλπ). Η ρίζα *h2erg’- «λευκός, φωτεινός» (στην ελληνική, η σημασία λευκός λ.χ. ἄργεννος/ἀργός και ἀργι-όδους μετατοπίστηκε και προς την σημασία «διαυγής/ξεκάθαρος» λ.χ. εναργής) έδωσε τον τύπο *h2erg’-n.t-om (λ.χ. argentum). Η ίδια ρίζα με διαφορετικό επίθημα έδωσε το ελληνικό ζεύγος ἄργυρος/ἀργύρεος. Τέλος, υπάρχει μία κελτο-γερμανο-βαλτο-σλαβική κοινή ρίζα για τον άργυρο που κρύβεται πίσω από τις λέξεις silver και srebro, της οποίας όμως την ακριβή πρωτομορφή δεν μπορούμε να αναδομήσουμε.
Στην ελληνική γλώσσα οι όροι χάλυψ (*g’hl.-ub-) και χαλκός (<*g’hl.-kos, λ.χ. σλαβ. želězo = σίδηρος) μπορούν να συνδεθούν με τη ρίζα *g’hel- που παρουσιάστηκε πιο πάνω, ενώ η λέξη χρυσός είναι πρώιμο σημιτικό δάνειο στην ελληνική (λ.χ. εβρ. haruts, ασσυρ. hurašu κλπ).
Έτσι μας μένει μόνο η λέξη σίδηρος. Όπως είπα πιο πάνω, η κοινή ελληνική μορφή πριν την αττικο-ιωνική τροπή ᾱ>η είναι σίδᾱρος. Η λέξη μπορεί να συσχετιστεί με την ΙΕ ρίζα *sweid- «λάμπω» που έδωσε το λατινικό sidus = «άστρο» (con-sidero = αρχικά σήμαινε «συμβουλεύομαι τα άστρα»). Επειδή η ρίζα *sweid- «λάμπω» είναι ολόιδια με την αναδομημένη ρίζα *sweid- «ιδρώνω» (sweat, sudor, ἱδρώς) είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι η δεύτερη προέκυψε μεταφορικά θεωρώντας το ιδρωμένο δέρμα «γυαλιστερό».
Προσθέτοντας στον μηδενικό βαθμό *swid- το συλλογικό λαρυγγικό *h2 προκύπτει το ουδέτερο ουσιαστικό *swidh2s > *swidas «λάμψη», από το οποίο, το επίθετο *swid-h2s-ros > *swidasros «φωτεινός/λαμπερός» προκύπτει χωρίς κανένα πρόβλημα. Η μορφή σίδᾱρος προκύπτει μετά την επίδραση της Πρώτης Αναπληρωματικής Εκτάσεως (AE1) όπως λ.χ. στην λέξη *kr.snᾱ > *krasnᾱ > κρᾱνᾱ > κρήνη.
Η διαδικασία παραγωγής της λέξης είναι ίδια με την παρακάτω:
*swel- «λάμπω,φέγγω» > *swel-h2s (σέλας) = «λάμψη» > *Swelh2s-neh2 (*Σελάσνᾱ) «Λαμπερή» > αιολ. σελάννᾱ, δωρ. σελᾱνᾱ, αττικο-ιων σελήνη
Το μόνο πρόβλημα μας είναι η διατήρηση του PIE αρκτικού *s, που έπρεπε να είχε γίνει δασεία /h/. Αλλά το αξιοσημείωτο εδώ είναι πως το σύμπλεγμα *sw-/su- είναι αυτό με τα περισσότερα «ανώμαλα» διατηρητέα αρκτικά /s/.
*swel- > ἕλα, αλλά σέλας και σελήνη
*swīg- > σιγάω , αλλά από την ίδια σελίδα των Mallory-Adams *sweh2gh- > ἆχος > ἦχος
*suHs > ὗς, αλλά σῦς, σύαγρος και συβώτης
Έτσι η λέξη ἴδη = «λάμψη του μετάλλου» μπορεί κάλλιστα να έχει παραχθεί από την ίδια ρίζα *sweid- που κατά την γνώμη μου μπορεί να κρύβεται πίσω από την λέξη σίδηρος. Να μην συγχυστεί με την *widhweh2 > ἴδη (Ἴδη Κρήτης και Τρωάδος) = «βουνό καλυμμένο με δένδρα» που μάλλον προέρχεται από τη ρίζα *widhu-«ξύλο» όπως το αγγλικό wood. Η τελευταία λέξη μπορεί να είναι και ΙΕ προελληνικό δάνειο στην ελληνική μιας και η αναμενόμενη εξέλιξη είναι *widhweh2 >** ἴθᾱ, και ίσως αυτή η μορφή να κρύβεται πίσω από το τοπωνύμιο Ιθάκη μιας και το όρος Νήριτον της Ιθάκης χαρακτηρίζεται εἰνοσίφυλλο («καλυμμένο με δένδρα τα φύλλα των οποίων κινεί ο άνεμος») και τόσο ο Οδυσσέας όσο και η Πηνελόπη στην Οδύσσεια αναφέρουν πολυδένδρεους κήπους και αγρούς στο νησί.
Κλείνω την ανάρτηση με μια εναλλακτική ετυμολογική πιθανότητα για την λέξη σίδηρος. Όπως έγραψα στην αρχή της ανάρτησης, η σιδηρουργία φαίνεται να ήρθε στον ελλαδικό χώρο από την Κύπρο και στην τελευταία έφτασε από την Μικρά Ασία. Αν η πόλη Σίδη έπαιξε κάποιο ρόλο στην διάδοση της σιδηρουργίας από την Μικρά Ασία στην Κύπρο, τότε πίσω από το όνομα του μετάλλου μπορεί να κρύβεται το τοπωνύμιο Σίδη (Σίδᾱ > σίδᾱρος = «το μέταλλο από την Σίδη»).
smerdaleos 
Χαίρετε. Δεν είμαι γλωσσολόγος και μου έκανε εντύπωση η εξαιρετική ανάλυσή σας , αλλά είχα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η λέξη σίδηρος είναι “Σίδη+αίρω”(κατά το Όμηρος) ακριβώς λόγω της Κυπριακής καταγωγής του σιδήρου, γεγονός που έχει επιβεβαιωθεί αρχαιολογικά. Η ιδέα μου ήρθε από μια ομιλία περί της Σίδης από καθηγητή Πανεπιστημίου στην Ελευσίνα, ο οποίος ανέφερε και μια λέξη σε σφραγιδόλιθο που βρέθηκε στην Κρήτη , σε Γραμμική Β :”σιδεύνη” (ροδομάγουλη). Έκανα μάλιστα το συνειρμό ότι κατά ταιριαςτή σύμπτωση αυτό που κάνει ροδαλά τα μάγουλα , είναι ο σίδηρος του αίματος!
Την ετυμολογία αυτή πρότεινα στον Γεώργιο Βαρουφάκη τον 9/12, μεταλλειολόγο, πρόεδρο της Χαλυβουργικής μέχρι πρόσφατα (και πατέρα του Γιάνη) ο οποίος έχει ασχοληθεί πολύ με την Μεταλλουργία των Αρχαίων , και έχει εκδώσει βιβλία. Αυτός ωστόσο επέμεινε ότι η λέξη προέρχεται από μεσανατολική ρίζα για το αστέρι , όπως και το sidus των Λατίνων, γιατί τα αρχαιότερα δείγματα σισήρου προεπρχονται από σιδηρούχους μετεωρίτες. Φιλικά και με χαρά για την επιβεβαίωση της θεωρίας μου
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΛΟΥΔΑΡΟΣ
ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΟΣ
Γεια σου Κώστα,
Αν και έχουν προτείνει πολλοί στο παρελθόν κάποια συσχέτιση με το λατινικό sidus = «αστέρι» (και την ΙΕ ρίζα *sweyd- «λάμπω» που κρύβεται από πίσω), η αλήθεια είναι πως η ετυμολογία του σιδήρου παραμένει μυστήρια και, κατά συνέπεια, ο καθένας μπορεί να κάνει ελεύθερα όποια υπόθεση θέλει.
Και εγώ όταν έκανα την ανάρτηση κάθε άλλο παρά σίγουρος ήμουν.
Ευχαριστώ πολύ για την απάντηση. Την ετυμολογία περί Σίδης την διαβάσατε κάπου ή τη συμπεράνατε από τη λέξη ; Ήθελα να δω αν υπάρχει θεωρία περί αυτής της ετυμολογίας.
Στάλθηκε από το iPhone μου
24 Αυγ 2016, 8:41 μμ, ο/η smerdaleos έγραψε:
>
>
Όχι δεν την διάβασα πουθενά. Δική μου υπόθεση είναι η συσχέτιση Σίδης-Σιδήρου. Δεν ξέρω αν έχει ήδη προταθεί από κάποιον μελετητή.
Ευχαριστώ και πάλι!
Στάλθηκε από το iPhone μου
25 Αυγ 2016, 9:52 πμ, ο/η smerdaleos έγραψε:
>
>
Το μυστήριο στο σίδηρο. Το σίδηρο είναι ένα από τα στοιχεία που τονίζεται ιδιαίτερα στο Κοράνι. Λευκό, ελατό και αγώγιμο, μεταλλικό χημικό στοιχείο που μαγνητίζεται εύκολα, διαβρώνεται πολύ γρήγορα (σκουριάζει), και που είναι ζωτικό στοιχείο στα φυτά και τα ζώα: είναι το πιο κοινό και σπουδαίο μέταλλο και τα κράματά του ειδικά το ατσάλι χρησιμοποιείται εκτεταμένα. Είναι το πιο ανθεκτικό από τα ελαφριά μέταλλα στη συνηθισμένη θερμοκρασία, εκτός από το κοβάλτιο και το νικέλιο.
Στη Σούρα ελ-Χαντίντ, η οποία σημαίνει Σίδηρος, μαθαίνουμε:
“Κι Εμείς στείλαμε κάτω το σίδηρο μέσα στο οποίο κρύβεται εξαιρετική δύναμη και σκληρότητα κι έχει πολλές χρήσεις (ωφέλειες) για το ανθρώπινο γένος.” (Κοράνι, 26:25)
Η έκφραση “στείλαμε κάτω” η οποία χρησιμοποιείται ειδικά για το σίδηρο στον στίχο αυτό, θα μπορούσε κανείς να πει ότι έχει μεταφορική σημασία ώστε να εξηγήσει ότι ο σίδηρος προσφέρεται στην υπηρεσία των ανθρώπων. Όταν όμως λάβουμε υπόψη μας την κυριολεκτική σημασία της έκφρασης, η οποία είναι, “η αποστολή στη γη από τον ουρανό”, αντιλαμβανόμαστε ότι ο στίχος αυτός υποδηλώνει ένα πολύ σπουδαίο επιστημονικό θαύμα. Αυτό ισχύει επειδή τα σύγχρονα πορίσματα της αστρονομίας έχουν αποκαλύψει ότι το μέταλλο του σιδήρου που βρίσκεται στον κόσμο μας έχει έρθει στη γη από τα γιγαντιαία άστρα στο μακρινό διάστημα (και όχι μόνο γιατί αν και υπάρχει ο σίδηρος στον πυρήνα της γης μας ενωμένος με άλλα στοιχεία, εντούτοις σε καθαρή μορφή έχει έρθει από μετεωρίτες απ’ το διάστημα / όπως και κάποια άλλα μέταλα).
Τα βαριά μέταλλα στο σύμπαν παράγονται στον πυρήνα των μεγάλων άστρων. Το ηλιακό μας σύστημα, ωστόσο, δεν έχει την κατάλληλη δομή ώστε να παράγει μόνο του σίδηρο. Το σίδηρο μπορεί να παραχθεί μόνο σε άστρα πολύ μεγαλύτερα από τον ήλιο, όπου η θερμοκρασία φτάνει μερικές εκατοντάδες εκατομμύρια βαθμούς. Όταν η ποσότητα του σιδήρου υπερβαίνει ένα συγκεκριμένο επίπεδο σε κάποιο άστρο, το άστρο δεν μπορεί πλέον να το διατηρήσει και τελικά εκρήγνυται σε αυτό που ονομάζεται “νόβα” ή “σούπερ-νόβα”. Σαν αποτέλεσμα αυτής της έκρηξης, οι διάττοντες αστέρες που περιέχουν σίδηρο διασκορπίζονται σε κάθε γωνία του σύμπαντος και κινούνται μέσω του κενού μέχρι που έλκονται από την δύναμη της βαρύτητας ενός ουράνιου σώματος.
Όλα αυτά φανερώνουν ότι το μέταλλο του σιδήρου (σε καθαρή τουλάχιστον μορφή) δεν σχηματίστηκε στη γη αλλά μεταφέρθηκε από άστρα στα οποία συνέβαιναν εκρήξεις στο διάστημα μέσω των διαττόντων αστέρων και “στάλθηκε κάτω στη γη” ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που διατυπώθηκε στο στίχο: Είναι φανερό ότι αυτή η πραγματικότητα δεν μπορούσε να είναι επιστημονικά γνωστή κατά τον 7ο αιώνα, όταν αποκαλύφθηκε το Κοράνι.
“Κι Εμείς στείλαμε κάτω το σίδηρο μέσα στο οποίο κρύβεται εξαιρετική δύναμη και σκληρότητα κι έχει πολλές χρήσεις (ωφέλειες) για το ανθρώπινο γένος,” (Κοράνι, 26:25)
Κάποιοι ίσως πουν ότι η προέλευση του σιδήρου από το Διάστημα ήταν γνωστή σε άλλους λαούς πριν τη γέννηση του προφήτη Μουχάμμεντ (σαλλαλλάχου αλέϊχι ουά σαλάμ). Τότε ας διαβάσουν τα παρακάτω. Ο 25ος στίχος της Σούρα ελ-Χαντίντ, ο οποίος αναφέρεται στο σίδηρο, περιλαμβάνει δύο ενδιαφέροντες μαθηματικούς κώδικες. Η Σούρα ελ-Χαντίντ είναι η 57η Σούρα στο Κοράνι. Η αριθμητική αξία της λέξης “Ελ-Χαντίντ” στα αραβικά, με άλλα λόγια το Abjad του, είναι ο ίδιος αριθμός: το 57. Η αριθμητική αξία μόνο της λέξης “Χαντίντ” (σίδηρος) είναι 26 αλλά 26 είναι και ο ατομικός αριθμός του σιδήρου!!!
Σ΄ένα στίχο του Κορανίου, αναφέρεται το “γονιμοποιό” χαρακτηριστικό των ανέμων καθώς και ο σχηματισμός της βροχής ως αποτέλεσμα αυτού
“Κι Εμείς στέλνουμε τους γονιμοποιούς ανέμους, ύστερα κάνουμε τη βροχή να πέφτει από τον ουρανό, προσφέροντάς σας έτσι άφθονο νερό.” (Κοράνι, 15:22)
Στο στίχο αυτό, επισημαίνεται ότι το πρώτο στάδιο στη δημιουργία βροχής είναι ο άνεμος. Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, η μοναδική σχέση μεταξύ ανέμου και βροχής που ήταν γνωστή, ήταν τα σύννεφα που τα καθοδηγούσε ο άνεμος. Ωστόσο, τα σύγχρονα μετεωρολογικά πορίσματα έχουν αποδείξει ότι ο “γονιμοποιός” ρόλος των ανέμων είναι ο σχηματισμός της βροχής.
Αυτή η γονιμοποιός λειτουργία του ανέμου αναπτύσσεται με τον εξής τρόπο:
Στην επιφάνεια των ωκεανών και των θαλασσών, αμέτρητες φυσαλίδες αέρα σχηματίζονται λόγω της δράσης του αφρού. Όταν αυτές οι φυσαλίδες σκάνε, χιλιάδες μικρά σωματίδια, με διάμετρο ένα εκατοστό του χιλιοστού, σκορπίζονται στον αέρα. Τα σωματίδια αυτά, γνωστά και ως “αεροζόλ”, συνδυάζονται με τη σκόνη που μεταφέρεται από τη στεριά με τους ανέμους, και μεταφέρονται στα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας. Αυτά τα σωματίδια που μεταφέρονται σε μεγαλύτερα ύψη από τους ανέμους έρχονται σε επαφή με υδρατμούς που βρίσκονται εκεί. Ο υδρατμός συμπυκνώνεται γύρω από αυτά τα σωματίδια και μετατρέπεται σε σταγονίδια νερού. Αυτά τα σταγονίδια νερού αρχικά ενώνονται και σχηματίζουν σύννεφα, κατόπιν πέφτουν πάνω στη γη με τη μορφή βροχής.
Όπως φαίνεται, οι άνεμοι “γονιμοποιούν” τους υδρατμούς που επιπλέουν στον αέρα με τα σωματίδια που μεταφέρουν από τη θάλασσα και τελικά συμβάλλουν στο σχηματισμό των σύννεφων της βροχής. Αν οι άνεμοι δεν είχαν αυτή την ιδιότητα, τα σταγονίδια νερού στην ανώτερη ατμόσφαιρα δεν θα σχηματίζονταν ποτέ και δεν θα υπήρχε η βροχή.
Το πιο σημαντικό σημείο εδώ είναι ότι αυτός ο σπουδαίος ρόλος που παίζουν οι άνεμοι στο σχηματισμό της βροχής διατυπώθηκε πριν από αιώνες ολόκληρους μέσα σ΄ ένα στίχο του Κορανίου, σε μια εποχή κατά την οποία οι άνθρωποι γνώριζαν ελάχιστα για τα φυσικά φαινόμενα.
Καλησπέρα. Στόχος μου δεν είναι να προσβάλλω ή να προκαλέσω κάποιον με το άσχετο ως προς τη γλωσσολογία αυτό σχόλιο μου. Αν κρίνεται ότι είναι προκλητικό, τότε διαγράψτε το.
Ευχαριστώ.
ἕπτά / ἑπτά
ἡώς / ἠώς
ἑώς / ἕως
αὖως / αὔως
ἄργός / ἀργός
ὖς / ὗς
σὖς / σῡς
Σελάσνα / *Σελάσνα
Χαρά στην υπομονή σου! Ετέθησαν!
Η ίδια ρίζα με διαφορετικό επίθημα έδωσε το ελληνικό ζεύγος ἄργυρος/αργυρός
——-
Ίσως να διευκρίνιζες ότι ο τύπος αργυρός είναι νεοελληνικός (αρχ. ἀργύρεος).
Υγ. Ψιλή στο ηώς.
Ετέθησαν και εδώ!
Έχει ενδιαφέρον η κατάληξη -ε-ος = -οῦς στα επίθετα των μετάλλων:
χρυσ-ός > χρύσ-ε-ος > χρυσοῦς
σίδηρ-ος >
σιδηρ-έ-οςσιδήρεος > σιδηροῦςἄργυρ-ος > ἀργύρ-ε-ος > αργυροῦς
χαλκ-ός > χάλκ-ε-ος > χαλκοῦς
σιδήρεος
Ετέθη, μυριωπέ πανόπτα!
Σιδης ειναι το κοκκινο τριανταφυλλο και το χρωμα κοκκινο και σιδηρο ειναι το κοκκινο μεταλο που θυμησε το σιδης και εξου και το σιδηρος “γιωργος λεκκακης φρυκτωριες “
Γεια σου, Jim. Μάλλον διάβασες κάπου τον όρο (η) σίδη «ρόδι» και κατάλαβες εσφαλμένα ρόδο(ν) = τριαντάφυλλο.
Η υπόθεση ότι ο όρος σίδηρος προέρχεται από τον όρο σίδη «ρόδι» έχει όντως γίνει στο παρελθόν, αλλά είναι είναι πολύ αμφίβολη, όπως και οι υπόλοιπες ετυμολογικές υποθέσεις για τον όρο σίδηρος.
Παραθέτω τον σχολιασμό του Robert Beekes για την διάφορες ετυμολογικές υποθέσεις για τον όρο σίδηρος:
https://imgur.com/x4WiXsR
Όπως και το αλβανικό hekur (σίδηρος) που δεν έχει πειστική ερμηνεία, αν και έχει προταθεί κάποιo *soikros από την ρίζα *seykʷ-
https://en.wiktionary.org/wiki/Reconstruction:Proto-Indo-European/seyk%CA%B7-
Γεια σου Jaçe! Έτσι.
Δε μου λες, μιας και τις προάλλες συζητούσαμε για το πρόθημα kaca- στην αλβανική (fyt > kaca-fyt, gjel > rri kaca-gjel «κοκορεύομαι (καυχιέμαι)» κλπ.) ως πιθανή πηγή των επωνύμων τύπου Κατσαντώνης, Κατσανίκος κλπ., εσύ πως καταλαβαίνεις την λειτουργία του προθήματος αυτού στην αλβανική;
Για την προέλευση του προθήματος kaca δεν γνωρίζω, αλλά ως προς τη λειτουργία του, υποθέτω ότι δίνει έμφαση στο δεύτερο συνθετικό. Η παλαιότερη σύνθεση με αυτή τη πρόθεση απαντά στο Buzuku στη λέξη kacadre στο πλθν kacadrenjtë για ένα είδος μεγάλης κατσαρίδας λατ. Lucanus cervus (stag beetle) λόγω των κεραίων που μοιάζουν με κέρατα ελαφιού. Κρίνοντας και από το kacabu (blatta orientalis), μάλλον εμφατικό πρόθημα είναι, ή τουλάχιστον έτσι το καταλαβαίνω.
Ευχαριστώ!