Οι παρεξηγημένοι «Βυζαντινοί» #5

(συνέχεια από το μέρος #4)

Φτάσαμε στα μέσα του 10ου αιώνα και στην βασιλεία του Νικηφόρου Φωκά. Μέχρι τώρα είπαμε ότι η βυζαντινή ταυτότητα ξεκίνησε σαν άεθνη Ρωμαϊκή υπηκοότητα (nationality) που μπολιάστηκε με την ιουδο-χριστιανική αντίληψη του «περιούσιου λαού». Είδαμε επίσης ότι στα μέσα του 9ου αιώνα μέσα από τον ανταγωνισμό με τους Άραβες προέκυψε και ένα κίνημα διαφωτισμού που δημιούργησε μια λόγια ελίτ που άρχισε να ασχολείται πιο θερμά με την ἔξωθεν ελληνική παιδεία, χωρίς φυσικά να δείξει στοιχεία ελληνικού εθνοτισμού (αυτό θα γίνει τον 12ο αιώνα και θα περιγραφεί πιο κάτω).

Ο ανταγωνισμός με τους «δυτικούς Ρωμαίους» από την άλλη είχε ως συνέπεια δύο πράγματα. Από την μια ενίσχυσε το αίσθημα ρωμαϊκότητας των βυζαντινών γιατί, όπως έγραψα και στο προηγούμενο μέρος, όταν κάποιος πάει να σου στερήσει κάτι τότε αντανακλαστικά δένεσαι περισσότερο με αυτό. Από την άλλη, τους ώθησε στο να κατανοήσουν γιατί ήταν ανώτεροι των δυτικών αυτών ψευτορωμαίων. Είδαμε, ότι ο γερμανικής καταγωγής Λιουτπράνδος, θεωρούσε την λατινική γλώσσα του και επέκρινε τους βυζαντινούς για την «γραικική» τους γλώσσα. Εδώ έχει ενδιαφέρον να αναφέρουμε κάτι που συνέβη έναν περίπου αιώνα πριν από τον Λιουτπράνδο. Σε μια σειρά επιστολών που ανταλλάχθηκαν μεταξύ του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄ και του Πάπα Νικολάου Α΄  με θέμα τα γεγονότα που οδήγησαν στο Φωτιανό Σχίσμα , ο Πάπας σε κάποια φάση επέκρινε τον Μιχαήλ που δεν μιλούσε λατινικά. Η απάντηση του Μιχαήλ ήταν ότι δεν μιλούσε «σκυθικές και βάρβαρες γλώσσες», υποβαθμίζοντας την λατινική ως προς την ελληνική. Η απάντηση του Πάπα ήταν πως εάν θεωρεί ότι η λατινική είναι «σκυθική και βάρβαρος γλώσσα» επειδή δεν την κατανοεί τότε πόσο γελοίος μπορεί να είναι κάποιος που θεωρεί τον εαυτό του αυτοκράτορα των Ρωμαίων χωρίς να γνωρίζει την Ρωμαϊκή γλώσσα.

Δηλαδή, ενώ ο Πάπας και ο Λιοτπράνδος θεωρούσαν μειονέκτημα την μη λατινοφωνία/«Γραικοφωνία» των Ρωμαίων της ανατολής, η απάντηση του Μιχαήλ δείχνει ότι η ελληνοφωνία των ανατολικών Ρωμαίων είναι πλεονέκτημα μιας και η ελληνική  γλώσσα ήταν ένα από εκείνα τα στοιχεία που έκαναν την Ρωμαϊκή Ανατολή πολιτισμικά ανώτερη της Ρωμαϊκής Δύσης. Το Φωτιανό σχίσμα προέκυψε από τον ανταγωνισμό των δύο εκκλησιών στα Βαλκάνια. Είναι η εποχή που οι Βούλγαροι ηγεμόνες επιθυμούν να εκχριστιανιστούν και η Ρώμη και η Κωνσταντινούπολη ανταγωνίζονται για το ποιος θα αρπάξει την Βουλγαρία και τα λοιπά βαλκάνια. Εδώ πρέπει να αναφέρω κάτι που συνέβη τον 8ο αιώνα. Μέχρι το 732 μ.Χ. η εκκλησιαστική δικαιοδοσία του Πάπα περιελάμβανε και τα Βαλκάνια δυτικά της γραμμής Θεσσαλονίκης-Ναϊσσού (λίγο πολύ η παλαιά Επαρχότης Ιλλυρικού). Με άλλα λόγια, η ελλαδική χερσόνησος ανήκε μέχρι το 732 μ.Χ. στην δικαιοδοσία του Πάπα. Ήταν ο Λέων Γ΄το 732 μ.Χ. που έφερε στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία της Κωνσταντινουπόλεως τα νοτιαδυτικά Βαλκάνια, προφανώς γιατί κατάλαβε ότι η εκκλησία της Ρώμης προσπαθούσε σιγά σιγά να αυτονομηθεί από τον πολιτικό έλεγχο της Νέας Ρώμης. Ο 8ος αιώνας είναι επίσης η περίοδος που η Κωνσταντινούπολη ξεκινάει την reconquista της Ελλαδικής χερσονήσου από τους Σλάβους που την είχαν θέσει εκτός Βυζαντινού de facto πολιτικού ελέγχου. Αν η Ελλάδα έμενε στην δυτική εκκλησία τότε οι Σλάβοι αυτοί θα εκχριστιανιζόταν από τη Ρώμη και -όπως το παράδειγμα των Κροατών δείχνει- θα κοιτούσαν προς τα δυτικά και για την πολιτική τους εξάρτηση.

Ένα άλλο στοιχείο που χαρακτηρίζει σταθερά τους Βυζαντινούς είναι η χρήση κλασικιζόντων γεωγραφικών όρων. Επειδή δεν υπήρχαν χάρτες, τα «ιερά» γεωγραφικά βιβλία τους ήταν οι γεωγραφικές περιγραφές των [αρχαίων] Ελλήνων συγγραφέων (λ.χ. Ηρόδοτος, Στράβων κλπ). Έτσι, το να προσάπτουν κλασικίζοντες όρους στους μεσαιωνικούς λαούς κατά κάποιο τρόπο αντιστοιχούσε στην τοποθέτησή τους σε έναν νοερό χάρτη. Οι λαοί που έρχονται από τις Στέπες ονομάζονται «Σκύθες» (Γότθοι, Άβαροι, Βούλγαροι, Χαζάροι, Ούγγροι, Πετσενέγκοι κλπ), οι Βούλγαροι ονομάζονται «Μυσοί» επειδή το πρώτο Βουλγαρικό κράτος αντιστοιχούσε λίγο πολύ στην Μυσία. Οι Σέρβοι απο την άλλη, αρχικά ονομάζονται «Ιλλυριοί», αλλά εν τέλει ο όρος που θα χρησιμοποιηθεί περισσότερο είναι «Τριβαλλοί» και το «Ιλλυριοί» θα χρησιμοποιηθεί τελικά για τους Αλβανούς. Οι Ούγγροι με το που θα εγκατασταθούν στην Παννονική πεδιάδα θα γίνουν «Δάκες», «Παννόνιοι» και από εσκεμμένη παραφθορά του τελευταίου όρου «Παίονες» μιας και ο δεύτερος όρος μοιάζει φωνητικά με τον πρώτο και -αν και γεωγραφικά άτοπος- ωστόσο είχε ανώτερο pedigree μιας και απαντά ήδη στην Ιλιάδα.

Πολλές φορές, η χρήση αυτών των όρων δημιουργεί αβεβαιότητες για την καταγωγή ορισμένων προσώπων, όπως λ.χ. ο «Ιλλυριός το γένος» Νέστωρ ο οποίος από την άλλη περιγράφεται σαν «ομότιμος το γένος» των κατοίκων του Παριστρίου/Παραδουνάβου. Το «Ιλλυριός» σημαίνει ότι καταγόταν από τα δυτικά Βαλκάνια και ότι δεν ήταν Βούλγαρος μιας και ακόμα και οι Βούλγαροι των δυτικών Βαλκανίων θεωρούνται «Μυσοί» (λ.χ. ο Άγιος Κλήμης από την Κουτμιτσέβιτσα). Άρα σύμφωνα με τον Madgearu, ο Νέστωρ ήταν ή Σέρβος ή Βλάχος και θεωρείται «ομότιμος το γένος» των Παραδουνάβιων στασιαστών επειδή ήταν εξίσου «μειξοβάρβαρος» (μη ελληνόφωνος κάτοικος της αυτοκρατορίας) με αυτούς.

Για να περιπλέξω τα πράγματα ακόμα περισσότερο, δεν κατάλαβα γιατί ο Magdearu απέκλεισε εξ αρχής την περίπτωση ο Νέστωρ να ήταν Αλβανός. Την ίδια περίοδο (1070 μ.Χ.), στην Σερδική (Σόφια) εμφανίζεται ένας «Λέκα» που «έγινε Ρωμαίος διά τῆς συγγαμβρείας» (επειδή παντρεύτηκε Ρωμιά). Η εθνικότητα αυτού του Λέκα δεν μας δίνεται, αλλά όπως ισχυρίζεται ο Μαλιγγούδης σε ένα άρθρο του, Lekë είναι στα Αλβανικά ο Αλέκος ~ Αλέξανδρος:

Αυτά λίγο πολύ για την αβεβαιότητα με τη χρήση κλασικιζόντων όρων. Τώρα η ερώτηση είναι η εξής: ποιον κλασικίζοντα όρο πιστεύτε ότι χρησιμοποιούσαν οι Βυζαντινοί για τον εαυτό τους; Αν νομίζετε ότι χρησιμοποιούσαν τον όρο «Ἕλληνες» ετοιμαστείτε να πέσετε από τα σύννεφα ! Ο αγαπημένος όρος των Βυζαντινών για τον εαυτό τους ήταν «Αὔσονες» !!!

Οι αρχαίοι συγγραφείς θεωρούσαν τους Αύσονες σαν έναν από τους παλαιότερους λαούς της Ιταλικής χερσονήσου, η οποία γι΄αυτό το λόγο σε πολλά ποιήματα ονομαζόταν «Αύσονία». Με την χρήση του όρου Αύσονες, οι Βυζαντινοί ήθελαν να δείξουν ότι το κράτος τους είχε ιταλική καταγωγή και, κατά συνέπεια ότι αυτοί ήταν οι μόνοι πραγματικοί πολιτικοί απόγονοι των αρχαίων Ρωμαίων.

Έτσι όταν ο νεαρός Βουλγαροκτόνος ηττήθηκε από τον Τσάρο Σαμουήλ στην μάχη των πυλών του Τραϊανού (986 μ.Χ.) ο βυζαντινός ποιητής Ιωάννης Κυριώτης («Γεωμέτρης») έγράψε:

Even if the sun would have come down, I would have never thought that the Moesian [Bulgarian] arrows were stronger than the Ausonian [Roman, Byzantine] spears.
… And when you, Phaethon [Sun], descend to the earth with your gold-shining chariot, tell the great soul of the Caesar: The Danube [Bulgaria] took the crown of Rome. The arrows of the Moesians broke the spears of the Ausonians.

«Ακόμα και αν ο Ήλιος κατέβαινε από τον ουρανό, δεν θα περίμενα ποτέ ότι τα Μυσικά βέλη θα ήταν πιο ισχυρά από τα Αυσονικά δόρατα. […] και όταν εσύ Φαέθων, κατεβείς στη γη με το χρυσόλαμπρο άρμα σου, πες στον μεγάθυμο Καίσαρα ότι ο Δούναβης [Βουλγαρία] πήρε το στέμμα της Ρώμης. Τα βέλη των Μυσών έσπασαν τα δόρατα των Αυσόνων».

Γράφει ο Καλδέλλης για το θέμα στις σελίδες 63-64:

Just as the Byzantines referred to foreign peoples by classical names, making the Goths into Skythians and the Arabs into Medes, so too did they regularly call themselves Ausones, an ancient name for the original inhabitants of Italy. This was the standard “classicizing” name that the Byzantines used for themselves, not “Hellenes”. In short, the depth and seriousness of the Byzantines’ Roman identity should not be denied lightly or on false premises. For instance, it does not matter what they were called by their neighburs. That is no way to appoach a culture to begin with: suppose we tried to understand those others based on what the Byzantines called them! […] Some modern Greek scholars actually prefer foreign usage, which they use selectively to imply that the Byzantines “really were Greeks, but had not realized it themselves”. To the contrary, the Byzantines sometimes corrected foreign usage in translating texts, changing “Greek” to “Roman”. Medieval western perceptions in particular may satisfy modern Greek expectations, but they perpetuate the bias according to which the Byzantines were “mere” Greeks, or “Greeklings”, i.e., the illegitimate heirs of Rome. Some Greek historians swallow this insult because it helps establish “continuity” with ancient Greece, a modern nationalist obsession to which their Latin sources were in fact utterly indifferent.

Ο Πορφυρογέννητος, στο θέμα Λογγοβαρδίας (~ Βυζαντινά εδάφη της Ιταλίας) θυμάται με χαρά της ημέρες του Ιουστινιανού, όπου η «Αὐσονίς αἰχμή» (Ρωμαϊκό δόρυ) κατέκτανε (κατέσφαξε) τα «Φραγγικά» φύλα (αναφέρεται στην κατάκτηση της Ιταλίας από τους Βελισάριο και Ναρσή):

ἡνίκα Φραγγικὰ φῦλα κατέκτανε Αὐσονὶς Αἰχμή

[…]

ὄλβιον ἄν τόδε χεῦμα καὶ ἔσσεται ἀντὶ τροπαίου

αἵματι βαρβαρικὸν δηρόν ἐρευθόμενον.

Ο Μιχαήλ Ατταλειάτης χρησιμοποιεί τους όρους «Αύσονες» για τους «Βυζαντινούς» και «Αυσονίτις» για την «Βυζαντινή» αυτοκρατορία στην ιστορία του:

… συνεχεῖς ἐκδρομὰς ἐργαζόμενοι καὶ λαφυραγωγοῦντες τὰ κύκλῳ καὶ πᾶν τὸ προστυχὸν ληιζόμενοι, καὶ τὴν Ῥωμαϊκὴν γῆν τοῖς αἵμασι τῶν Αὐσόνων πιαίνοντες.

Οι Σελτζούκοι Τούρκοι λεηλατούν την Ρωμαϊκή γη και «πιαίνουν» (= παχαίνουν τρεφόμενοι) με το αίμα των Αυσόνων.

τόν τε χειμῶνα περὶ ἀκμὴν ἐρχόμενον καθορῶν καὶ τοὺς ἐναντίους περικεχυμένους ἀεὶ τῷ θάρρει τῆς τῶν ἵππων ἐν τῷ θεῖν ἀρετῆς, ἀναστὰς ἐκεῖθεν ὥρμησε πρὸς τὰ τῆς Αὐσονίτιδος ὅρια.

Τα όρια της «Βυζαντινής» αυτοκρατορίας ονομάζονται όρια της Αυσονίτιδος.

οὐχ ὡς βασιλικῶς διαγινομένου περὶτὰ πράγματα, ἀλλ‘ ὡς τυραννικῶς καὶ ἀθέσμως καὶ ἀπρονοήτως χρωμένου τῇ διοικήσει τῶν ὅλων, καὶ εἰς κακὸν βάραθρον συνωθοῦντος τοὺς Αὐσόνας.

Η πρώτη ρητή και ξεκάθαρη αντίδραση στην χρήση του όρου «Αύσονες» έρχεται στα μέσα του 12ου αιώνα από τον ημι-Γεωργιανό Ιωάννη Τζέτζη, τον πρώτο Βυζαντινό λόγιο που χρησιμοποιεί τον όρο «Έλληνες» για το λαό του. Γράφει ο Τζέτζης:

[Τζέτζης, scholia ad Lyc. 615] τὰ δὲ τῶν πάνυ νεωτέρων ἐπίσταμαι ὅτι ἀμαθίας καὶ ἀναισθησίας ἀδείᾳ καὶ ἡμᾶς τοῦ Ἑλληνικοῦ γένους ὄντας Αὔσονας καλοῦσιν.

Δηλαδή «παρατηρώ όλους αυτούς τους νεώτερους και πιστεύω ότι μόνον λόγω αμάθειας και χαζομάρας δικαιολογούνται να καλούν εμάς του Ελληνικού γένους Αύσονες».

Όσο λοιπόν κι αν μας αρέσουν σήμερα τα παραπάνω λόγια δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Τζέτζης είναι ο «νεώτερος» καινοτόμος και όχι αυτοί που χρησιμοποιούν τον παραδοσιακό όρο Αύσονες, τον οποίο είδαμε να χρησιμοποιούν ήδη ο Πορφυρογέννητος (~ 940 μ.Χ.), ο Ιωάννης Κυριώτης γύρω στο 990 μ.Χ. και ο Μιχαήλ Ατταλειάτης που γράφει λίγο μετά το 1080 μ.Χ. . Ο όρος «Αὔσονες» ταιριάζει συμβολικά με όλη την παραδοσιακή πεισματική προσκόλληση των Βυζαντινών στην πολιτική παράδοση της Ρώμης. Αντίθετα, ο όρος «Ἕλληνες» γεννήθηκε μόλις τον 12ο αιώνα αρχικά με μη εθνοτικό χαρακτήρα, για να περιγράψει την αττικίζουσα λόγια κοινωνική τάξη της αυτοκρατορίας (για την οποία οι υπόλοιποι κάτοικοι της αυτοκρατορίας ελληνόφωνοι και μη θεωρούνται «βάρβαροι» πολιτισμικά)  και, με τον καιρό, έγινε κλασικίζον ανάλογο ορισμένων συγγραφέων του εθνοτικού πλέον όρου Ρωμαίος. Θυμίζω ότι η Βυζαντινή κοινωνία στα τέλη του 11ου αιώνα πέρασε από τη φάση της άεθνης υπηκοότητας (έθνος Χριστιανών Ρωμαίων) στην φάση του «Γένους των Ρωμαίων» όταν ο όρος «Ρωμαίος» αρχίζει πλέον όλα και περισσότερο να χρησιμοποιείται με την εθνοτική σημασία για να περιγράψει αποκλειστικά τους ελληνόφωνους και ορθόδοξους κατοίκους της αυτοκρατορίας και να αντιπαρατίθεται σε όρους που περιγράφουν αλλόγλωσσους κατοίκους της αυτοκρατορίας.

Ο Τζέτζης λοιπόν είναι ο πρώτος από μια σειρά βυζαντινών λογίων οι οποίοι θα αρχίσουν να φλερτάρουν με τον εθνοτικό Ελληνισμό. Βέβαια, αυτό το φλερτ θα παραμείνει περιορισμένο στα «αμφιθέατρα της Κωνσταντινουπόλεως» και άγνωστο στην πλειοψηφία του Γένους των Ρωμαίων για την οποία ο όρος «Ἕλλην» θα εξακολουθεί να έχει την αρνητικά φορτισμένη σημασία «μη χριστιανός». Αλλά ακόμα και σε αυτήν την νέα φάση ζυμώσεων της Βυζαντινής ιδεολογίας, η προσκόλληση στην παλαιά Ρωμαϊκή οικουμενικότητα θα συνεχίσει να υπάρχει. Αρκεί κάποιος να διαβάσει τον Ιστορικό Λόγο του πατριάρχη Φιλόθεου το 1352 για να το συνειδητοποιήσει.

Το 1189, ο Frederik Barbarossa πέρασε με τα στρατεύματα του από τα Βαλκάνια για την Τρίτη Σταυροφορία. Οι δυτικοί ιστορικοί που περιγράφουν τη διάβαση αναφέρουν ότι επί του άξονα του ποταμού Μοράβα, σε μια περιοχή που ονομάζουν “Bulgarewalt” («Βουλγαρικό δάσος») σημειώθηκαν αψιμαχίες με τα σταθμευμένα Βυζαντινά στρατεύματα τα οποία περιγράφουν να αποτελούνται από “Greculos, Bulgares, Servigi et Flachos semibarbaros” («Γραικύλους, Βούλγαρους, Σέρβους και ημιβάρβαρους Βλάχους»).

Περισσότερα:

1) Εθνολογικές παρατηρήσεις στον Σκυλίτση

2) Βιβλία ειδικών για την Βυζαντινή ταυτότητα

3) Βιβλία για την Βυζαντινή Ιστορία