Η ετυμολογία του «όχι»

Το νεοελληνικό «όχι» προέρχεται από το αρχαίο «οὐκ» όταν μονιμοποιήθηκε η δασυμένη μορφή «οὐχ(ί)» που αρχικά απαντούσε μόνο πριν από δασεία λ.χ. οὐκ hὄπως > οὐχ ὅπως με /k/+/h/>/kh/ όπως ἐπί+hίππος > ἔφιππος με /p/+/h/>/ph/και κατά hαγιάζω > καθαγιάζω με /k/+/h/>/kh/. Η ύπαρξη του οὐκ ήταν ένα μεγάλο μυστήριο για τους γλωσσολόγους, διότι απορούσαν πως μια ΙΕ γλώσσα που έχει κληρονομήσει ένα σωρό μορφήματα που ανάγονται στο βασικό ΠΙΕ αρνητικό μόριο *ne όπως το στερητικό *n.->α(ν)-, τον πλήρη βαθμό *ne-> στα νε-ανεμία > νηνεμία, νε-όνυμα> νώνυμνος, νε-(w)ἔπος > νήπιος και, τέλος, τον εκτεταμένο βαθμο *nē->νη- στα νηκερδής, νηπενθής και νηκέρως/νήκερως (<νη-κέραος) δεν έχει κληρονομήσει το ΠΙΕ *ne ως βασικό όρο για το «όχι», όπως οι άλλες ΙΕ γλώσσες (λ.χ. αγγλικά και ιταλικά no, σλαβικά ne,njet, γερμανικά nein κλπ).

Την καλύτερη μέχρι στιγμής απάντηση έδωσε ο Warren Cowgill το 1960 όταν πρότεινε ότι η πρωτο-ελληνική (στο κείμενο παρακάτω λέει pre-Greek, αλλά μην το μπερδέψετε με το προελληνικό υπόστρωμα, εννοεί την φάση της γλώσσας πριν την ωρίμανση σε κανονική Ελληνική) αρχικά είχε περιφραστική άρνηση όπως λ.χ. οι αγγλικές εκφράσεις “not at all“, “not a chance” και “not in this lifetime” και η γαλλική έκφραση “ne … pas” (< λατιν. ne …passus = «ούτε ένα βήμα»). Η αρχική μορφή της ελληνικής άρνησης ήταν *ne h2oyu kwid > *ne ou kwid > *ne ouki > ouki > οὐκ και είχε την ίδια ακριβώς σημασία με το αγγλικό “not in this lifetime“, μιας και η ρίζα *h2oyw– περιέχεται στην λέξη αἰών. Η εξέλιξη *[ne] h2oyu kwid > oukwi > οὐκι είναι φωνολογικά αναμενόμενη.

Αν το *-kwid «αυτό» (not in this lifetime) σας παραξενεύει, αυτό είναι ο πρόγονος του ελληνικού τι = «ποιο» και κρύβεται στο *yo-kwid > yokwi (Γραμμική Β yo-qi) > ὅτι (με εξέλιξη *y>h (δασεία) όπως στο *yos > ὅς και *yeh1kwr. > ἧπαρ).

Όσο για την απώλεια του μεσοφωνηεντικού *-y- στο *h1oyu-kwid > oukwi > οὐκ αυτή είναι αναμενόμενη στην Ελληνική (λ.χ. *treyes > σανσκριτικό trayas, αλλά ελληνικό *treyes > τρέες > τρεῖς ύστερα από συναίρεση, το *dwei- > *dweyos > δέος και το *bhor-ey-ō > φορέω).

Όπως στα γαλλικά η φράση ne … pas σιγά σιγά απλοποιήθηκε σε σκέτο  pas (δείτε τα 1,2 κάτω από το adverb) χάνοντας το βασικό αρνητικό μόριο ne έτσι και στα Ελληνικά, η φράση *ne ou kwid απλοποιήθηκε στην ouki που έδωσε στο τέλος τα οὐκ(ι) και οὐ. Αυτή η διαδικασία όπου στο βασικό αρνητικό μόριο προστίθεται ένα εμφατικό συμπλήρωμα και, εν τέλει, μένει μόνο το δεύτερο, ονομάζεται κύκλος άρνησης του Jespersen και απαντά σε πολλές γλώσσες.

Εκτός από το αγγλικό “not in this lifetime“, ένα άλλο σημασιακό ανάλογο του φρασήματος *ne h2oyu kwid, που σύμφωνα με τον Cowgill έδωσε το ελληνικό οὐκ και το κλασικό αρμενικό oč = όχι (o Benjamin Fortson και ο αρμενιστής Charles de Lamberterie δέχονται την πρόταση του Warren Cowgill για το αρμενικό «όχι», αλλά όχι ο James Clackson), είναι το νεοελληνικό «ούτε στον αιώνα τον άπαντα!»

Μάλιστα η λέξη αιώνας που περιέχεται στο τελευταίο φράσημα προέρχεται, όπως είπα και παραπάνω, από την ρίζα *h2oyw- που, κατά Cowgill, έδωσε το «ου» του οὐκ.