Ο «τσιουλκισμός» και το «σλαβοφανές ιδίωμα»

Σε ένα άλλο άρθρο για τον εθνικιστικό καρακιτσαρισμό έτυχε να σχολιάσω καυστικά την «Ομηροπληξία» του Δομαζίτη και του Φαήλου. Ο πρώτος Έλληνας που υποβίβασε τις βουλγαρικές διαλέκτους της Μακεδονίας σε «σλαβοφανές ιδίωμα» ήταν ο Κωνσταντίνος Τσιούλκας το 1907. Ο άνθρωπος φυσικά δεν ήταν γλωσσολόγος ούτε έτρεφε κάποια επιθυμία για αντικειμενική γλωσσολογική περιγραφή των Βουλγαρικών διαλέκτων της Μακεδονίας. Ο σκοπός του ήταν να «υπερκεράσει» το χερντεριστικό πλεονέκτημα των Βουλγάρων. Ο Johann Gottfried Herder θεωρείται σήμερα ως ο πρωτο-φιλόσοφος του εθνικισμού. Ειδικότερα είναι αυτός που εξύψωσε τη γλώσσα σε volksgeist, δηλαδή στο ιδιάζον χαρακτηριστικό κάθε λαού. Η κληρονομιά του Herder στην εθνολογική σκέψη περί το 1900 ήταν η τάση ταύτισης γλωσσικής και εθνοτικής ταυτότητας. Αυτή η χερντεριστική τάση του «είσαι ό,τι μιλάς»  των Ευρωπαίων «διαιτητών» του Μακεδονικού ζητήματος έδινε ένα «πλεονέκτημα» στους Βούλγαρους μιας και η γλώσσα των σλαβόφωνων κατοίκων της Μακεδονίας ήταν τόσο αντικειμενικά όσο και υποκειμενικά (παραδοσιακή αντίληψη ομιλητών και μη ομιλητών) Βουλγαρική. Η θεωρία του Τσιούλκα επομένως πρέπει να ιδωθεί σαν μια προσπάθεια υπερκέρασης του Βουλγαρικού πλεονεκτήματος. Εκείνα τα χρόνια, μπορεί κάποιος να πει σήμερα, ήταν ένα «αναγκαίο κακό» της ελληνικής διπλωματίας.

Το πρόβλημα όμως είναι ότι ο «τσιουλκισμός» ζει και βασιλεύει ως τις μέρες μας. Κοινωνοί του δεν είναι μόνον τα ακριτόμυθα δεκαπεντάχρονα του διαδικτύου (η ακριτομυθία τους συγχωρείται δια το νεαρόν της ηλικίας τους), αλλά και πολλοί «πολιοκρόταφοι» αυτοανακηρυσσόμενοι εθνολόγοι-μελετητές οι οποίοι προσπαθούν ηλιθιωδώς να αποδείξουν ότι οι σλαβικές διάλεκτοι της Μακεδονίας όχι μόνον δεν είναι Βουλγαρικές διάλεκτοι (ή αν προτιμάτε το πολιτικά ορθό μακαρόνι «ανατολική ομάδα της νοτιοσλαβικής» των ημερών μας γι΄αυτό που 1000 χρόνια τώρα όλοι -ομιλητές και μη- ονόμαζαν Βουλγαρική γλώσσα), αλλά δεν είναι καν σλαβική γλώσσα, αλλά πρόκειται για ένα «σλαβοφανές ιδίωμα» (έχουν μάθει και τον όρο «πίντζιν» τρομάρα τους) που περιέχει μείγμα ελληνικών,σλαβικών,τουρκικών και φυσικά «ομηρικών» (το κερασάκι της τούρτας κάθε καρακιτσοειδούς εθνικιστή) λέξεων. Έτσι, αυτοί οι «τσιουλκιστές», από την μια προσπαθούν να αναδείξουν τις σαφώς γελοίες προσπάθειες των «χαζοσκοπιανών» για να αποβουλγαροποιήσουν το «μακεδονικό» τους παρελθόν, αλλά από την άλλη, οι ίδιοι πάντοτε «τσιουλκιστές» υποπίπτουν σε καρακιτσαρισμούς πολλές φορές γελοιότερους από αυτούς των γειτόνων.

Από γλωσσολογικής πλευράς, ο «τσιουλκισμός» δεν είναι παρά μια «ψυχανώμαλη διαστροφή της ιστορικής γλωσσολογίας» (“a perversion of historical linguistics“). Έτσι την χαρακτήρισε ο γλωσσολόγος Peter MackRidge του πανεπιστημίου της Οξφόρδης στην σελίδα 255 του βιβλίου του “Language and National Identity in Greece, 1766-1976” (Oxford University Press,2009):

Δηλαδή το “vino” («κρασί») των «σλαβομακεδονικών» διαλέκτων δεν προέρχεται από το αρχαϊκό ελληνικό ϝοῖνος, αλλά όπως και το vino όλων των άλλων σλαβικών γλωσσών προέρχεται από το πρωτο-σλαβικό vino, που με τη σειρά του είναι λατινικό δάνειο στην πρωτο-σλαβική. Το λατινικό vinum είναι απλά ΙΕ συγγενής όρος του ελληνικού ϝοῖνος.

Όπως επισημαίνει ο MackRidge το γλωσσολογικό σφάλμα του Τσιούλκα (εκτός από τις παρετυμολογήσεις) είναι ότι επικεντρώθηκε μόνον στον τομέα του λεξιλογίου χωρίς να εξετάσει πιο θεμελιώδεις τομείς όπως η γραμματική, η μορφολογία και το συντακτικό. Το ίδιο σφάλμα έκαναν και οι πρώιμοι αρχαϊστές όταν έκριναν ότι η «γραικοβάρβαρος γλώσσα» (νεοελληνικές διάλεκτοι) δεν είναι γλώσσα, αλλά μείγμα «βάρβαρων» δανείων. Αυτό που δεν μπορούσαν να καταλάβουν είναι ότι η νεοελληνική γλώσσα είχε, όπως και κάθε άλλη γλώσσα, την δική της συστηματική δομή και ότι τα «βάρβαρα» δάνεια απορροφήθηκαν μέσα από γραμματικο-μορφολογική προσαρμογή. Έτσι όταν λέμε «μπαγιάτεψε ο καφές» μπορεί μεν να χρησιμοποιούμε δύο εν τέλει αραβικά δάνεια (μπαγιάτικος, καφές), αλλά το ρήμα «μπαγιατεύω» σχηματίστηκε κανονικότατα για την ελληνική με την προσθήκη του ρηματικού επιθήματος -εύω (λ.χ. ἀλιεύς > ἀλιεύω ~ ψαράς> ψαρεύω) στο οποίο εφαρμόστηκε κανονικότατα ο σιγματικός αόριστος -εύω > -εύσα ~ έψα (λ.χ. παύω>ἔπαυσα>ἔπαψα) και το τουρκικό kahve εισήλθε στην ελληνική με την καινοτομική κατάληξη αρσενικών σε -ες (καφές, μπαξές~μπαχτσές, φερετζές, λεκές) η οποία απέκτησε γραμματική οντότητα μέσα από την αναλογική μίμηση των ήδη υπαρχόντων καταλήξεων -ας,-ης (λ.χ. η ακολουθία σιγματική ονομαστική, ασίγματη γενική και αιτιατική, ανισοσύλλαβος πληθυντικός: ο καφές, του καφέ, οι καφέδες ~ ο ψαράς, του ψαρά, οι ψαράδες ~ ο μικρούλης, του μικρούλη, οι μικρούληδες). Με άλλα λόγια, η φράση «μπαγιάτεψε ο καφές» είναι 100% νεοελληνική, όπως η φράση ο «χρυσοῦς χιτών» είναι 100% αρχαιοελληνική ασχέτως εάν οι λέξεις χρυσέος~χρυσοῦς και χιτών είναι πρώιμα σημιτικά δάνεια στην αρχαία ελληνική.

Επομένως, οι «τσουλκιστές» δεν μπορούν να κατανοήσουν (ή κάνουν πως δεν μπορούν) ότι οι σλαβομακεδονικές διάλεκτοι έχουν την ίδια γενική συστηματική δομή με τις βουλγαρικές διαλέκτους της Βουλγαρίας. Οι διαφορές τους είναι κυρίως φωνολογικές (όπως και σε κάθε σώμα διαλέκτων) και οι γραμματοσυντακτικές τους διαφορές ελάχιστες. Μία σημαντική γραμματική διαφορά λ.χ. είναι η ύπαρξη του παρακειμένου με το βοηθητικό ρήμα «έχω» (ima perfect) που περιορίζεται γεωγραφικά μόνο στις σλαβομακεδονικές διαλέκτους δυτικά του Αξιού. Οι σλαβομακεδονικές διάλεκτοι ανατολικά του Αξιού, όπως καιι όλες οι άλλες σλαβικές γλώσσες έχουν μόνον τον πρωτο-σλαβικό παρακείμενο που χρησιμοποιεί σαν βοηθητικό ρήμα το «είμαι» (sum perfect). Αυτή λ.χ. είναι πραγματική δομική διαφορά και οι γλωσσολόγοι την εξηγούν σαν βλαχικό γραμματικό δάνειο που προέκυψε από την προφανώς εκτεταμένη σλαβο-βλαχική διγλωσσία στην δυτική Μακεδονία.

Από εκεί και μετά κάθε αντικειμενική μελέτη του σώματος των σλαβομακεδονικών διαλέκτων πρέπει να τις εξετάσει σε όλους τους τομείς της γλωσσολογικής ανάλυσης (φωνολογία, μορφολογία, συντακτικό, λεξιλόγιο κλπ) και να τις συγκρίνει με την πρωτο-σλαβική γλώσσα από την οποία κατάγονται.

Έτσι λ.χ. η φωνολογική μελέτη πρέπει να δείξει την γεωγραφική κατανομή των φωνολογικών εξελίξεων των πρωτο-σλαβικών φωνημάτων όπως το  yat, τα yers, τα έρρινα φωνήεντα, τα ουρανωμένα *(k)tj και *dj και τέλος φωνολογικές ιδιαιτερότητες όπως, η αποβολή ηχηρών μεσοφωνηεντικών συμφώνων, η απώλεια του αρκτικού #χ και η τροπή ή όχι του πρωτοσλαβικού συμπλέγματος *χv>f.

1) Το πρωτοσλαβικό yat αρχικά ακολούθησε «γιακαβιανή» (ě>ya) τροπή σε όλη την βουλγαρόφωνη ζώνη από το Ιόνιο μέχρι τον Εύξεινο πόντο. Πάνω σε αυτό το «γιακαβιανό» υπόστρωμα χώθηκε αργότερα σαν σφήνα ένα «εκαβιανό» (ě>e) επίστρωμα που χρησιμοποίησε τον οδικό άξονα Βελιγραδίου-Θεσσαλονίκης για την εξάπλωσή του. Το αποτέλεσμα ήταν η τριχοτόμηση των σλαβομακεδονικών διαλέκτων σε δυο «γιακαβιανά άκρα» και ένα «εκαβιανό» μέσο: οι διάλεκτοι της περιοχής Κορυτσάς-Καστοριάς δείχνουν γιακαβιανά «υπολείμματα» (λ.χ. (h)lyap, Dryanovo), οι υπόλοιπες δυτικά του Αξιού διάλεκτοι δείχνουν σταθερή εκαβιανή προφορά (λ.χ. (h)lep, Drenovo, Bela Reka), ενώ αυτές ανατολικά του Αξιού δείχνουν ισχυρό «γιακαβισμό» ((h)lyap, mlyako, Byala Ryaka κλπ.).

2) Τα yers όλων των σλαβομακεδονικών διαλέκτων ακολούθησαν την ίδια παμβουλγαρική τροπή. Σε ασθενή θέση χάθηκαν (όπως και σε όλες τις σλαβικές γλώσσες), ενώ σε ισχυρή θέση φωνηεντοποιήθηκαν σε /e/, αντίθετα λ.χ. με την Σερβο-Κροατική όπου φωνηεντοποιήθηκαν σε /a/. Έτσι τα πρωτο-σλαβικά *dĭnĭ «ημέρα» και *ocĭtŭ «ξύδι» έγιναν dan, ocat στην Σερβο-Κροατική και den,ocet παμβουλγαρικώς.

3) Τα πρωτο-σλαβικά έρρινα φωνήεντα ę και ǫ  κατά κανόνα απορρινοποιήθηκαν, αλλά με διαφορετικό τρόπο σε διαφορετικές περιοχές. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι διαλεκτικές νησιδες Καστοριάς-Κορυτσάς και αυτές ΒΑ της Θεσσαλονίκης που έχουν (τουλάχιστον όταν μελετήθηκαν στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα)  διατηρήσει την ερρινότητα (λ.χ. enzik, rănka, Dămbeni) όπως και η πολωνική γλώσσα (λ.χ .język, ręka).

4) Τα πρωτοσλαβικά συμπλέγματα *(k)tj και *dj στις σλαβικές διαλέκτους της ελληνικής Μακεδονίας συνεχίζουν την βουλγαρική και παλαιοσλαβωνική ανάπτυξη δισυμφωνικών συμπλεγμάτων št/šč και žd/žđ αντίστοιχα. Εξαίρεση αποτελούν οι περιοχές όπως η Φλώρινα και η Έδεσσα που γειτνιάζουν άμεσα με την Πρώην Γιουγκο-Μακεδονία οι οποίες δείχνουν τα ουρανωμένα k’,g’ όπως η πρότυπος Σλαβομακεδονική της ΠΓΔΜ που βασίστηκε για την κωδικοποίησή της στις διαλέκτους της Πελαγονίας. Έτσι οι περισσότερες σλαβικές διάλεκτοι της ελληνικής Μακεδονίας έχουν nošt/nošč για τη «νύχτα», ενώ οι συνοριακές έχουν nok’ όπως η πρότυπος σλαβομακεδονική των γειτόνων, αλλά όπως γράφει και ο Friedmann, ακόμη και στην ΠΓΔΜ τα ουρανωμένα k’,g’ είναι ιστορικά νεωτερισμός που αναπτύχθηκε πάνω σε αρχικά δισυμφωνικό έδαφος:

5) Τα δευτερογενές ένηχο συλλαβικό *l. που προέκυψε μετά την αποβολή του συνοδευτικού yer ανέπτυξε /ο/ στις δυτικά του Αξιού διαλέκτους (λ.χ. volk = «λύκος», poln = «γεμάτος»), το οποίο διαλεκτικά μπορεί να τραπεί σε /u/ (λ.χ. vulk, puln) όπως και στις βόρειες ελληνικές διαλέκτους (λ.χ. άνθρουπους), ενώ σε αυτές ανατολικά του Αξιού έχουμε schwaποίηση όπως στις Βουλγαρικές (vŭlk, pŭl(e)n).

6) Ένα φωνολογικό χαρακτηριστικό που χαρακτηρίζει όλες τις χαμηλότερες κοινωνιόλεκτους της Βουλγαρικής είναι η απώλεια του αρκτικού #h (λ.χ. hlep/hlyap> lep/lyap «ψωμί»). Οι κωδικοποιήτες της προτύπου σλαβομακεδονικής το ενσωμάτωσαν στην πρότυπο γλώσσα των γειτόνων γιατί προσθέτει έναν αέρα «μη βουλγαρικότητας» από τη στιγμή που η πρότυπος βουλγαρική διατηρεί το #h.  Στον ανεπίσημο όμως και καθημερινό λόγο, ακόμα και οι Bούλγαροι τείνουν να μην προφέρουν το αρκτικό αυτό #h.

7) Οι σλαβομακεδονικές διάλεκτοι εμφανίζουν την τάση τροπής -hv->f (λ.χ. fati < hvatati) αλλά σίγουρα δεν είναι αποκλειστικό σλαβομακεδονικό φαινόμενο (λ.χ. Hvos(t)no> Fos(t)no).

8) Οι δυτικές σλαβομακεδονικές διάλεκτοι έτρεψαν το νυν και κάποτε μεσοφωνηεντικό -h- > -v- έτσι ώστε σήμερα ν΄απαντούν οι μορφές όπως vrv (<vrh), suv , Vlav (<Vlah) και grah > grav το φασόλι και gravče tavče ο φασουλο-ταβάς. Και η σερβο-κροατική τείνει μερικές φορές προς αυτήν την τάση (λ.χ. muha > muva).

9) Όπως σε όλες τις χαμηλότερες κοινωνιολέκτους, υπάρχει η τάση αποβολής του μεσοφωνηεντικού  ηχηρού συμφώνου λ.χ. glava> glaa~glᾶ και čovek > čoek. Βρήκα σε «τσιουλκιστή» του διαδικτύου το επιχείρημα ότι επειδή η Θεο-τόκος Bogo-rodica προφέρεται Boguroica το «ιδίωμα» της Mακεδονίας είναι διαφορετικής φύσεως από τα Βουλγαρικά και την πρότυπο σλαβομακεδονική της ΠΓΔΜ. Από γλωσσολογικής άποψης αυτό είναι όσο γελοίο είναι το να λέμε ότι όποιος λέει «διάολος»,«διαόλι» και «λέω» μιλάει διαφορετική γλώσσα από αυτόν που λέει «διάβολος», «διαβόλι» και «λέγω».

Αυτή είναι λίγο πολύ η φωνολογική ανάλυση. Στην γραμματική υπάρχει επιθηματικό οριστικό άρθρο, απώλεια σχεδόν όλων των πρωτο-σλαβικών πτώσεων (με εξαίρεση την κλητική λ.χ. majka> lele majko! «Αχ μάνα») και περιφραστικό απαρέμφατο όπως η Βουλγαρική και οι σερβικές διάλεκτοι της Σερβίας, αλλά όχι αυτές της Βοσνίας που, όπως και η Κροατική έχουν μόνο το πρωτο-σλαβικό απαρέμφατο (-ti). Έτσι η μεσαιωνική/νεοελληνική χρήση της υποτακτικής σαν περιφραστικό απαρέμφατο («θέλω να φάω») έδρασε σαν συντακτικό μοντέλο για το βουλγαρικό iskam da jam και το σλαβομακεδονικό sakam da jadam. Οι Κροάτες από την άλλη, χρησιμοποιούν αποκλειστικά την μορφή želim jesti (θέλω φάγειν), ενώ οι Σέρβοι χρησιμοποιούν στον καθημερινό λόγο το želim da jedem και σε πιο επίσημο λόγο το απαρεμφατικό želim jesti.

Στο λεξιλόγιο αξίζει να τονισθούν ορισμένες αποκλειστικά βουλγαρικές εξελίξεις: το πρωτο-σλαβικό bolje («καλύτερος», ΙΕ συγγενής του ελληνικού βέλτερος και το λατινικού debilis) αντικαταστάθηκε με το περιφραστικό podobre («πιο καλός»), το πρωτοσλαβικό ρήμα jĭskati = «αναζητώ», στην βουλγαρική υπέστη σημασιολογική μεταβολή και έγινε το πρωταρχικό ρήμα με τη σημασία «θέλω». Ανατολικά της Σόφιας λέγεται iskam και δυτικά της Σόφιας sakam. Τέλος υπάρχει μια σειρά αποκλειστικά βουλγαρικών λέξεων που δεν απαντούν σε άλλες σλαβικές ή βαλκανικές γλώσσες για τις οποίες έχει προταθεί πρωτο-βουλγαρική (δηλαδή η τουρκική γλώσσα των βουλγάρων του Βόλγα) καταγωγή. Μια τέτοια λέξη είναι το (h)ubav «όμορφος» το οποίο έχει σλαβικό μεν επιθετικό επίθημα -av, αλλά θέμα μη σλαβικό και θυμίζει το Ιρανικό hub = όμορφος των παμιρικών γλώσσών. Θυμίζω ότι ο δημιουργός της Δουναβικής Βουλγαρίας Ασπαρούχ είχε Ιρανικό όνομα.

Τέλος για να κλείσουμε με τους «τσιουλκιστές» και το «σλαβοφανές» τους ιδίωμα που είναι μείγμα λέξεων … παραθέτω μια σκηνή από την βουλγαρική ταινία με τον αρχετυπικό μυθιστορηματικό Bούλγαρο του Aleko Konstantinov Baj Ganjo Balkanski («ο μπαρμπα-Γκάνιο ο Βαλκάνιος») μέσα από τον οποίο ο Konstantinov θέλησε να δείξει κωμικά τις διαφορές μεταξύ των Ευρωπαίων και των Βουλγάρων που μέχρι πρόσφατα (στα χρόνια του) ήταν υπό Τουρκικό ζυγό.

Βάλτε στο [23:11] και ακούστε τον να χρησιμοποιεί το ελληνικό δάνειο «λείψω» για να πει «Πατριώτη, θα μου λείψεις» (λ.χ. ρουμανικό lipsi) και μετά ακούστε για λίγα λεπτά τη σκηνή στην κουζίνα, όπου προσπαθεί να δείξει στις Τσέχες που τον φιλοξενούν πως μαγειρεύεται το ψάρι. Αυτές δεν μπορούν να τον καταλάβουν εξαιτίας του αυξημένου αριθμού ελληνικών δανείων που χρησιμοποιεί λ.χ. «πράσο», «άιντε κουτό», «τσούσκα» (η καυτερή πιπεριά εκ του «τσούζω»), «ψάρι στην πλάκα» (riba plakija), «σχάρα»:

Για να τις κάνει να καταλάβουν τι εννοεί με τη λέξη «σκάρα» λέει αυτό που στάζει και κάνει «τσβουρ-τσβουρ» στη φωτιά.

Που είναι οι Τσιουλκιστές να μας πουν ότι ο Baj Ganjo στην ταινία δεν μιλάει βουλγαρικά, αλλά κάποιο «σλαβοφανές ιδίωμα» που στο κάτω κάτω έχει και την πραγματική ομηρική λέξη ἐσχάρα αντίθετα με τους ψευδομηρισμούς του Τσιούλκα;

Για να καταλήξω, δεν χρειάζονται παραμύθια για ανθρώπους όπως οι προνεωτερικοί Βούλγαροι που συμμετείχαν εξαρχής και στον νεοελληνικό διαφωτισμό και στο μεγαλύτερο προϊόν του,δηλαδή την νεοελληνική εθνοτική ταυτότητα. Ο νυν διευθυντής τους Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών Πασχάλης Κιτρομιλίδης έχει χαρακτηρίσει τον Ευγένιο Βούλγαρη σαν τον «Πατριάρχη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού». Όταν ο Βούλγαρης συστήθηκε στην Τσαρίνα Αικατερίνη είπε πως ήταν «Σλαβο-Βούλγαρος στην καταγωγή, αναθρεμμένος από γεννησιμιού του σαν Γραικός και φιλορώσος στις πολιτικές του πεποιθήσεις».

Στο κάτω κάτω ο Θούριος του Ρήγα έχει τους στίχους:

Βουλγάροι κι᾿ Ἀρβανίτες, Ἀρμένοι καὶ Ῥωμιοί,
Ἀράπηδες καὶ ἄσπροι, μὲ μιὰ κοινὴν ὁρμή,
Γιὰ τὴν ἐλευθερίαν, νὰ ζώσωμεν σπαθί,
πῶς εἴμαστ᾿ ἀντριωμένοι, παντοῦ νὰ ξακουσθῇ.

Και η πρώτη εφημερίδα στην νεοελληνική γλώσσα («απλά ρωμέικα») εκδόθηκε στη Βιέννη από Σιατιστινούς Βλάχους:

Δεν χρειάζονται καρακιτσαρισμοί για ν΄«αποδείξουν» το ήδη αποδεδειγμένο και αυτονόητο.