Το Itinerario του Marcantonio Pigafetta (1566-8) #4

Έκλεισα την προηγούμενη ανάρτηση της σειράς στο σημείο όπου η πρεσβεία έφτασε στην Κωνσταντινούπολη στις 22 Αυγούστου 1567. Στη σημερινή ανάρτηση θα περιγράψω το πρώτο τμήμα (Κων/πολη–Αδριανούπολη) του ταξιδιού της επιστροφής (από την ίδια οδό) Κων/πολη- Βελιγράδι.

Η πρεσβεία έφτασε στην Κων/πολη στο τέλος του κεφαλαίου 3 (22 Αυγούστου 1567) του Itinerario και αναχώρησε από την Κων/πολη στην αρχή του κεφαλαίου 17 (5 Ιανουαρίου 1568). Στις πολλές σελίδες που παρεμβάλλονται στα ενδιάμεσα κεφάλαια 4-16 ο Pigafetta περιγράφει την υποδοχή της πρεσβείας, τις διαπραγματεύσεις που έγιναν στην Κων/πολη και, επιπρόσθετα, κάνει μια ενδιαφέρουσα περιγραφή της Κωνσταντινούπολης και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αφήνω αυτά τα ενδιαφέροντα ενδιάμεσα κεφάλαια για μελλοντική ανάρτηση.

Για να μεταβούμε, λοιπόν, στο κεφάλαιο 17 (σ. 159 της έκδοσης του Matković (1890)) όπου η πρεσβεία αναχωρεί από την Κων/πολη (στις 5 Ιανουαρίου 1568) με προορισμό την Αδριανούπολη, όπου βρίσκονταν ο σουλτάνος και οι βεζίρηδες, όπου ολοκληρώθηκαν οι διαπραγματεύσεις για την σύναψη της ειρήνης. Ο τίτλος του κεφαλαίου 17 είναι Quivi si descrive il viaggio, che noi femmo nel ritorno nostro, cioè da Costantinopoli infino ad Andrianopoli, δηλαδή «Εδώ περιγράφεται το ταξίδι, που κάναμε στην επιστροφή μας, από την Κων/πολη ως την Αδριανούπολη».

«Διαμένοντας [εκείνη την περίοδο] ο σουλτάνος στην Αδριανούπολη (Dimorando il gran signore in Andrinopoli) … οι πρέσβεις (gli ambasciatori) ειδοποιήθηκαν (furono avisati) να αναχωρήσουν για την Αδριανούπολη (partire per Andrinopoli)», για να ολοκληρωθούν εκεί «οι διαπραγματεύσεις για την ειρήνη» (negotio del trattamento della pace). Έτσι η πρεσβεία αναχώρησε στις 5 Ιανουαρίου 1568 (cinque di Gennaio 1568), έχοντας πάρει την άδεια του (καπουδάν πασά και βεζίρη) Πιαλί πασσά (Pialipassa) για να ταξιδέψει.

Ύστερα από «4 ώρες και 10 περίπου μίλια» ταξιδιού η πρεσβεία έφτασε στο Κιουτσιούκ Τσεκμετζέ (Ciucchiuchzechmege, i.e., τουρκ. Küçükçekmece, ελλ. Ῥήγιον) με τον Pigafetta να εξηγεί ότι «μεθερμηνευόμενο στη γλώσσα μας, σημαίνει “μικρή γέφυρα”» (che vienne a dire in nostra lingua “ponte picciolo”) επειδή εκεί ο δρόμος περνάει από μια πέτρινη γέφυρα (un ponte di pietra) που γεφυρώνει έναν ορμίσκο της θάλασσας (un golfetto di mare). Την επόμενη ημέρα, ύστερα από «6 ώρες και περίπου 18 μίλια» ταξιδιού η πρεσβεία έφτασε στο Μπουγιούκ Τσεκμετζέ (Buichzechmege, i.e., τουρκ. Büyükçekmece, ελλ. Ἀθύρας), «δηλαδή “μεγάλη γέφυρα”» (cioè “ponte grande”), αν και, για την ακρίβεια (propriamente), «στα τουρκικά» (in turchesco) çekmece σημαίνει «τράβηγμα» (tirata) και, κατ’επέκταση, «διάστημα» (longhezza, εννοεί τους ορμίσκους ως «προεξοχές» της θάλασσας στη στεριά), ενώ η γέφυρα λέγεται chiupri (i.e., οθ. τουρκ. köpri).

Αν και συνήθως ο Pigafetta θεωρεί την οικοδομική δεξιοτεχνία των Οθωμανών ως υποδεέστερη της «ευρωπαϊκής», εδώ κάνει μια εξαίρεση και περιγράφει την περίφημη πέτρινη γέφυρα στο Μπουγιούκ Τσεκμετζέ ως «ομορφότατη» (ponte di pietra belissimo) και «εφάμιλλη, αν όχι καλύτερη, οποιασδήποτε άλλης γέφυρας της Ευρώπης» (la qual si puo eguagliare, et anteporre ad ogni altro ponte d’Europa).

Παρακάτω παραδίδει το ελληνικό όνομα «Βαθυνίας» (il fiume Bathinias) ως το όνομα του ποταμού που εκβάλλει στον «Μεγάλο ορμίσκο» (Büyükçekmece), ο οποίος στα τουρκικά λέγεται Karasudere («Μαυροπόταμος»), αλλά, όπως θα φανεί και παρακάτω, χρειάζεται προσοχή όταν ο Pigafetta απονέμει αρχαία ονόματα στους ποταμούς που συναντά, γιατί μερικές φορές κάνει λάθος.

Παραθέτω μια εικόνα των ορμίσκων Küçükçekmece και Büyükçekmece από αυτόν εδώ τον Αυστρουγγρικό χάρτη του 1904:

Αφου εξηγεί την ιστορία πως χτίστηκε επί Σουλεϊμάν Α’ η γέφυρα Μπουγιούκ Τσεκμετζέ (τέλος σ. 159 και αρχή σ. 160), ο Pigafetta εξηγεί ότι, ύστερα από «7 ώρες και 20μίλια» ταξιδιού επί της παράλιας οδού, η πρεσβεία έφτασε από το Μπουγιούκ Τσεκμετζέ στην Σηλυμβρία (Silivrea … Selimbria, τουρκ. Silivri) στο κάστρο της οποίας αναφέρει «δύο μοναστήρια, ένα για μοναχούς και ένα για μοναχές» (due monasteri, l’uno de frati, et l’altro de monache) που «έχουν τα βιβλία τους (i loro messali) στην «γραικική» (ελληνική) γλώσσα (in lingua greca), όπως συνηθίζουν όλοι όσοι τηρούν τις «γραικικές» τελετές (come medesimamente tutti quei, che osservano i ritti greci costumano d’avere). Εδώ οι «τηρούντες τις «γραικικές» (ορθόδοξες) τελετές» με «γραικικά (ελληνικά) βιβλία» είναι ουσιαστικά το ορθόδοξο ποίμνιο του πατριαρχείου Κων/πόλεως, γιατί οι ορθόδοξοι του σερβικού πατριαρχείου Ιπεκίου και οι υπερδουνάβιοι Βλάχοι (στην Βλαχία και την Μολδαβία), αν και χριστιανοί του «γραικικού» (ορθόδοξου) δόγματος, χρησιμοποιούσαν σλαβονικά βιβλία στον εκκλησιασμό τους.

Μετά τη Σηλυμβρία, η πρεσβεία συνέχισε για λίγο ακόμα επί της παράλιας οδού, μέχρι που είδαν τα ερείπια της Ηράκλειας-Περίνθου (le ruine d Heraclea detta ancor Perynthus) και εκεί εγκατέλειψε την παραλία και παίρνοντας τον δρόμο προς την ενδοχώρα (allargandoci fra terra) έφτασε στην Τσούρουλο (Chiurli, i.e., τουρκ. Çorlu), «μεγάλο και καλό χωριό» (grosso et buon casale), ύστερα από «8,5 ώρες και 25 μίλια» ταξιδιού.

Ο Προκόπιος (6ος μ.Χ. αι.), ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης (7ος μ.Χ. αι.) και η Άννα Κομνηνή (12ος μ.Χ. αι.) αναφέρουν το φρούριο/πολίχνιο αυτό στην οξύτονη μορφή «Τζουρουλός»:

[Προκόπιος, Πόλεμοι, 7.38.5] ἦν δὲ οὗτος ἀνὴρ βασιλέως μὲν Ἰουστινιανοῦ δορυφόρος, ἐπεὶ ἐς τοὺς Κανδιδάτους καλουμένους τελῶν ἔτυχε, τῶν δὲ ἱππικῶν καταλόγων ἦρχεν, οἳ ἐν Τζουρουλῷ τῷ ἐν Θρᾴκῃ φρουρίῳ ἐκ παλαιοῦ ἵδρυνται, πολλοί τε καὶ ἄριστοι ὄντες.

[Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, τίτλοι ενοτήτων του κεφαλαίου 6]

θʹ. ῞Οπως εἰς Τζουρουλὸν τὴν πόλιν Ῥωμαῖοι συγκλεισθέντες ὑπὸ τοῦ Χαγάνου πολιορκοῦνται.

[6.5.10] μετὰ τοῦτο εἰς Τζουρουλλὸν ἀφικόμενος ἀσυλίαν ταῖς δυνάμεσι τὴν πόλιν περιεβάλετο. τὸ δὲ βάρβαρον τὸ ἄστυ περικαθήμενον γεννικῶς ἐπολιόρκει τὸν Πρίσκον.

[6.5.14] καὶ τοῦτο γινωσκέτω ἡ σὴ ἐνδοξότης, ὅτι ἀπαισίως μετ’ αἰσχύνης καὶ πολλοὺς ἀποβαλόμενος ἔχει ὁ Χαγάνος ἀποχωρῆσαι εἰς τὴν ὑπὸ ῾Ρωμαίων αὐτῷ ἀφιερωθεῖσαν χώραν. διὰ τοῦτο ἅμα τῷ εὐτυχεστάτῳ στρατῷ καρτερήσει ἡ σὴ ἐνδοξότης ἐν Τζουρουλλῷ τῇ πόλει καὶ δόξει περιρρεμβεῖν τοὺς ἐπικαταράτους Ἀβάρους.

[Αλεξιάδα, 2.4.6] Ἐπεὶ δὲ μετὰ τὴν ἐπιοῦσαν ἐμεμαθήκει τὸ στράτευμα καταλαβεῖν τὴν Τζουρουλόν (πολίχνιον δὲ τοῦτο περί που τὴν Θρᾴκην κείμενον)

[Αλεξιάδα, 2.6.4] Καὶ φθάσας σὺν τούτοις εἰς Τζουρουλόν (κώμη δὲ καὶ αὕτη Θρᾳκική)

Ο αρχικός προστριβόμενος φθόγγος /ts/ του αρχαίου αυτού τοπωνυμίου μάλλον πρέπει να αναζητηθεί στην ιστορική φωνολογία της θρακικής γλώσσας, υποψιάζομαι τροπή τύπου σάτεμ IE *k’> θρακ. ts ~ s.

Στην Τσούρουλο ο Pigafetta κάνει μια μικρή παρέκβαση για την «Προποντίδα που τώρα λέγεται θάλασσα του Μαρμαρά» (Propontide … hora è detto Marmora) και τα Δαρδανέλλια. Σ’αυτή την παρέκβαση ονομάζει την θρακική ακτή του Μαρμαρά «ακτή της Ρωμανίας» (lito della Romania) και, σε παλαιότερη ανάρτηση εξήγησα ότι, όταν ο Ενετός Lorenzo Bernardo (1591) τοποθετεί την Ραιδεστό στην «ρωμαϊκή ακτή» (spiaggia romana) του Μαρμαρά, εννοεί την ίδια «Ρωμανιώτικη» ακτή που ο Pigafetta περιγράφει ως lito della Romania.

Για τα Δαρδανέλλια (Dardanelli) γράφει ότι «είναι δύο κάστρα, ένα στην Ευρώπη και ένα στην Ασία» (sono due castelli l’uno in Europa, et l’altro in Asia), τα οποία οι Τούρκοι αποκαλούν Yeni şehir (Giegniazar), «που σημαίνει Νεόκαστρο» (che significa nuovo castello, για την ακρίβεια σημαίνει Νεάπολις).

Επιστρέφοντας στην Τζούρουλο, ο Pigafetta εξηγεί ότι ο τόπος διαρρέεται από τον ομώνυμο ποταμό (un fiume del medesimo nome), τον οποίο ταυτίζει (δεν ξέρω αν η ταύτιση είναι σωστή ή όχι) με τον ποταμό Άρζο που αναφέρει ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (chiamato da Tolomeo Arzo).

Οι σσ. 159-160 του Pigafetta:

Στην επόμενη σ. 161 ο Pigafetta γράφει ότι ύστερα από ένα ταξίδι «7 ωρών και 18 μιλίων» μετά την Τζούρουλο η πρεσβεία έφτασε στον οικισμό Caristran (τουρκ. Büyükkarıştıran) και «7 ώρες και 14 μίλια» αργότερα στην Βεργούλη (Berghaz … Bergola, τουρκ. Lüleburgaz), σε ένα λόφο λίγο πριν από την οποία είδαν τα ερείπια της Δρουσιπάρας (le ruine di Drusipera).

Την πόλη που ο Κλαύδιος Πτολεμαίος τον 2ο μ.Χ. αι. κατέγραψε ως «Δρουσίπαρα» ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης τον 7ο μ.Χ. αι. αναφέρει πολλάκις ως «τὰ Δριζίπερα» και στην εναλλαγή «α» ~ «ε» σε ατονη θέση του θρακικού αυτού τοπωνυμίου μάλλον πρέπει να υποψιαστούμε ένα θρακικό schwa /a/>/ə/, όπως έχει υποθέσει στις θρακικές επιγραφές της Ζώνης ο Claude Brixhe.

[Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, Τίτλοι 6ου κεφ.] ηʹ. ῞Οπως ὁ Χαγάνος εἰς Δριζίπερα γενόμενος τὸν νεὼν Ἀλεξάνδρου τοῦ μάρτυρος πυρὶ παραδέδωκεν.

[6.5.4] πέμπτης δὲ παρῳχηκυίας ἡμέρας πρὸς τὰ Δριζίπερα μετοχετεύει τὸν χάρακα τήν τε πόλιν ἐνεχείρει πως παραστήσασθαι.

[6.6.5] ἀπάρας γοῦν ἐντεῦθεν καὶ τέσσαρας ποιησάμενος χάρακας ἐπὶ τὰ Δριζίπερα γίνεται.

«7 ώρες και 18 μίλια» μετά τη Βεργούλη/Αρκαδιούπολη η πρεσβεία έφτασε στο Babaeski (Eschibaba), «που στην [ιταλική] γλώσσα μας σημαίνει γηραιός πατέρας» (che in nostra lingua suona vecchio padre), όπου υπάρχει μια εκκλησία (chiesa) του Αγίου Νικολάου (S. Nicolò), στην οποία οι Τούρκοι ισχυρίζονται (dicono i Turchi) ότι είναι θαμμένος (sepolto) ένας δικός τους γίγαντας (un gigante loro) που έκανε πολλές πράξεις τόσο άγιες όσο και πολεμικές κατά των χριστιανών (il qual fece molte opere et sante et bellicose contro Christiani) και ο οποίος ήταν τόσο δυνατός, που κάποτε εκτόξευσε με το τόξο (arco) του ένα βέλος (freccia) από την Καλλίπουλη (Galipoli) και το βέλος έφτασε «μέχρι εδώ» (infino quivi) στο Babaeski.

Μετά το Babaeski η πρεσβεία έφτασε στη Havsa (Hapsa) ύστερα από «5 ώρες και 14 μίλια» και, «7 ώρες και 16 μίλια» μετά την Havsa, η πρεσβεία έφτασε τελικά στην Αδριανούπολη (Andrinopoli), όπου βρισκόταν ο σουλτάνος με την αυλή του (dove era il signore con tutta la corte) και όπου συνεχίστηκαν οι διαπραγματεύσεις για την ειρήνη, οι οποίες τελικά ολοκληρώθηκαν στις 17 Φεβρουαρίου 1568.

σ. 161:

Θα συνεχίσω στην επόμενη ανάρτηση με την περιγραφή της Αδριανουπόλεως και το ταξίδι Αδριανούπολη-Βελιγράδι.