Η ιστορία του ιταλικού όρου più

Στη σημερινή ανάρτηση θα περιγράψω την ιστορία του ιταλικού όρου più «πλέον, περισσότερο» και πως αυτός προέκυψε από το λατινικό plūs, γιατί νομίζω πως είναι ένα απλό και ξεκάθαρο παράδειγμα που εξηγεί σε όποιον ενδιαφέρεται να μάθει τη μεθοδολογία της συγκριτικής γλωσσολογίας.

Το 1612 η φλωρεντινική Ακαδημία της Κρούσκας (Accademia della Crusca, crusca «πίτουρο») εξέδωσε στη Βενετία το πρώτο λεξικό της λόγιας τοσκανικής του Δάντη (Dante), του Βοκακίου (Boccaccio) και του Πετράρχη (Petrarca), η οποία είχε εδώ και έναν τουλάχιστο αιώνα πριν την έκδοση αυτή είχε καθιερωθεί ως πρότυπη Ιταλική γλώσσα, δηλαδή ως κοινή γραπτή γλώσσα των λογίων και εγγραμμάτων Ιταλών.

Από το λεξικό αυτό μαθαίνουμε ότι στα γραπτά των τριών μεγάλων Φλωρεντίνων απαντά ήδη το ιταλικό επίρρημα più «πλέον, περισσότερο»:

Παραθέτω μερικά παραδείγματα από την Θεία Κωμωδία (Divina Commedia) που ο Δάντης συνέγραψε κατά την περίοδο 1308-1320. Τα τρία μέρη της Θείας Κωμωδίας φέρουν τους επιμέρους τίτλους Κόλαση (Inferno), Καθαρτήριο (Purgatorio) και Παράδεισος (Paradiso).

Στο Canto I της Κολάσεως διαβάζουμε:

[στ. 30] sì che ’l piè fermo sempre era ’l più basso (το πιο χαμηλό/κάτω = το κατώτερο/χαμηλότερο)

[στ. 36] ch’i’ fui per ritornar più volte vòlto (περισσότερες [από μία] φορές)

[στ. 99] e dopo ’l pasto ha più fame che pria (περισσότερη φήμη)

[στ. 100-101] Molti son li animali … e più saranno ancora (πολλά είναι τα ζώα … και ακόμη περισσότερα (πιο πολλά) θα είναι)

[στ. 122] anima fia a ciò più di me degna ([αξίζει] περισσότερο από εμένα)

Αφού, λοιπόν, διαπιστώσαμε ότι ήδη ο Δάντης στις αρχές του 14ου αιώνα χρησιμοποιεί το ιταλικό επίρρημα più «πιο (πολύ), πλέον, περισσότερο», τώρα πρέπει να διερευνήσουμε την ετυμολογία του ιταλικού αυτού όρου.

Ετυμολογική διερεύνηση

Η πρότυπος ιταλική γλώσσα (λόγια τοσκανική) και τα επιχώρια ιταλορωμανικά ιδιώματα ανήκουν στην οικογένεια των ρωμανικών γλωσσών που προέκυψαν από την διάσπαση του συνεχούς της δημώδους λατινικής γλώσσας. Η φυλογενετική γλωσσολογική συγγένεια που η κάθε μία ρωμανική γλώσσα έχει με τις υπόλοιπες επιτρέπει τη συγκριτική μέθοδο (comparative method) που βασίζεται στην αρχή της αντιστοιχίας (correspondence principle).

ιταλ. piuttosto = γαλλ. plutôt

Το ιταλικό επίρρημα più αποτελεί τμήμα του επιρρήματος piuttosto «κάλλιο, προτιμότερα» που είναι πάρα πολύ όμοιο και ταυτόσημο με το γαλλικό επίρρημα plutôt «κάλλιο, προτιμότερα» που στην Μέση Γαλλική απαντά ως plustost. Η γαλλική εξέλιξη plustost > plutôt (σίγαση του /s/ σε κλειστή συλλαβή) είναι φυσιολογική γαλλική εξέλιξη:

Στέφανος > λατ. Stephanus > *Stepano > *Istjebano > *Estjevanə (πρβ. ισπαν. Esteban) > παλαιό γαλλικό Estiene > γαλλ. Étienne

σχολή > λατ. schola > *iscola > *escola > παλαιό και μέσο γαλλ. escole > γαλλ. école

Άρα είναι βέβαιο ότι το γαλλικό επίρρημα plutôt αποτελεί φυσιολογική εξέλιξη του μέσου γαλλικού plus-tost που με τη σειρά του είναι διμορφηματικός όρος με πρώτο συνθετικό τον λατινικό όρο plūs «περισσότερος, πλέων».

Από τη στιγμή που η ιταλική δείχνει το αντίστοιχο διμορφηματικό και ταυτόσημο επίρρημα piuttosto με πρώτο συνθετικό το ιταλικό επίρρημα più, σ΄αυτό το σημείο μπορούμε να κάνουμε την εύλογη ετυμολογική υπόθεση ότι το ιταλικό επίρρημα più προέρχεται από το λατινικό plūs.

Για να ελέγξουμε την ετυμολογική μας υπόθεση, πρέπει να δούμε αν η εξέλιξη λατ. plūs > ιταλ. più χαρακτηρίζεται από κανονικότητα της φωνολογικής αλλαγής (regularity of sound change) στην ιταλική γλώσσα. Με άλλα λόγια, πρέπει να ελέγξουμε την εξέλιξη:

1. του λατινικού /pl/ στην ιταλική
2. του λατινικού μακρού /ū/ στην ιταλική
3. του λατινικού τελικού /s/ στην ιταλική

Λατινικό /pl/:

Ας θεωρήσουμε την εξέλιξη των παρακάτω λατινικών όρων στην ιταλική:

λατ. planta «φυτό» > ιταλ. pianta

λατ. plēnus «πλήρης» > ιταλ. pieno

λατ. plangō «κλαίω, θρηνώ» > ιταλ. piango «κλαίω»

λατ. Placentia > ιταλ. Piacenza (πρβ. Δούκισσα της Πλακεντίας)

Εύκολα διαπιστώνουμε ότι κατά τη μετάβαση από την λατινική στην ιταλική συνέβη η εξέλιξη pl- > plʲ > pj-. Αυτό μας δίνει μια πρώτη επιβεβαίωση της ετυμολογικής μας υπόθεσης λατ. plūs > ιταλ. più

Παράρτημα: plezaria ~ piezaria

Σ΄αυτή εδώ τη σκηνή από το Game of Thrones ο Jon Snow λέει:

[04:07-11] I ask you to pledge your loyalty once again to House Stark = «σας ζητώ να υποσχεθείτε/ορκιστείτε αφοσίωση ξανά στον Οίκο Σταρκ»

Το αγγλικό ρήμα pledge είναι ένα από τα πάμπολλα παλαιά γαλλικά δάνεια (OFr plege) που εισήλθαν στα αγγλικά μετά τη νορμανδική κατάκτηση της Αγγλίας. Ο παλαιογαλλικός όρος plege με τη σειρά του είναι φραγκικό (δυτικό γερμανικό) δάνειο στην γαλλορωμανική (βλ. PWGmc *plehan), του οποίου ο γνήσιος αγγλικός συγγενής είναι ο όρος plight.

Ο παλιός γαλλικός όρος plege εισήλθε και στην μεσαιωνική Ιταλία (βλ. ιταλ. pieggieria = βεν. piezaria), όπου απαντά στα ενετικά έγγραφα του 15ου αιώνα κυρίως ως plezaria και σπανιότερα ως piezaria (προς τα τέλη του αιώνα), άλλο ένα παράδειγμα που δείχνει γλαφυρότατα την ιταλορωμανική εξέλιξη pl>plʲ>pi.

Στη σ. 441 του Λεξικού της Ενετικής διαλέκτου (Dizionario del dialetto Veneto, 1829) του Giuseppe Boerio διαβάζουμε:

[βεν.] piezaria = [ιταλ.] pieggieria = fideiussione, sicurtà

Ωστόσο, στα ενετικά λατινικά έγγραφα του πρώτου μισού του 15ου αιώνα ο όρος απαντά σταθερά ως plezaria και, προς τα τέλη του 15ου αιώνα στα έγγραφα που γράφτηκαν σε volgare απαντά και ο τύπος piezaria που κατέγραψε και ο Boerio στο λεξικό του.

Λατινικό /ū/:

Ας θεωρήσουμε τώρα την εξέλιξη των παρακάτω λατινικών όρων στην Ιταλική:

λατ. fūmus «καπνός» > ιταλ. fumo

λατ. -tūdō/-tūdinem > ιταλ. -tudine (λ.χ. abitudine «συνήθεια, έθος»)

λατ. absolūtus «απόλυτος» > ιταλ. assoluto

Πάλι εύκολα διαπιστώνουμε ότι το λατινικό /ū/ εξελίχθηκε σε ιταλικό /u/.

Λατινικό τελικό /s/:

Ενώ στην δημώδη λατινική χάθηκαν πολύ νωρίς τα τελικά /s/ και /m/ της ονομαστικής και αιτιατικής των δευτερόκλιτων αρσενικών (πρβ. λατ. lupus/lupum = «(ὁ) λύκος / (τὸν) λύκον» > δημ. λατ. lupu), υπάρχει μια σειρά όρων με τελικό /s/ (κατά κανόνα επιρρήματα και καταλήξεις της ρηματικής κλιτικής μορφολογίας) που διατηρούσαν ακόμα αυτό το τελικό /s/ στην δημώδη λατινική της ύστερης αρχαιότητας.

Ας θεωρήσουμε την εξέλιξη στην ιταλική των παρακάτω λατινικών όρων:

λατ. nōs/vōs «εμείς/εσείς» > ιταλ. noi/voi

λατ. crās «αύριο» > ιταλ. crai

λατ. post «ύστερα» > *pos > ιταλ. poi «μετά, ύστερα, κατόπιν»

Πάλι διαπιστώνουμε εύκολα ότι το λατινικό τελικό /s/ στην ιταλική (ακριβέστερα στην ιταλοβαλκανική) ρωμανική εξελίχθηκε σε -s > -y = «-i».

Από την εξέταση των παραπάνω όρων, μπορούμε τώρα να κάνουμε μια εκτίμηση για την μορφή που αναμένεται να έχει ο απόγονος του λατινικού plūs στην ιταλική. Ο αναμενόμενος τύπος είναι:

λατ. plūs > ιταλ. *piui

Ο τύπος αυτός είναι πολύ κοντά στο ιταλικό più. Η μόνη διαφορά είναι ότι από το ιταλικό più λείπει το τελικό /-j/ = «-i» του αναμενόμενου/προβλεπόμενου όρου. Αν όμως εξετάσουμε λεπτομερώς τα ενετικά έγγραφα του 15ου αιώνα που συγγράφηκαν σε volgare (ενετίζουσα ιταλική), θα παρατηρήσουμε ότι οι συγγραφείς τους γράφουν plui ~ pluy ~ piuy ακριβώς όπως προβλέπει ο αναμενόμενος τύπος στον οποίο καταλήξαμε εφαρμόζοντας τις μεθόδους της συγκριτικής γλωσσολογίας:

Έγγραφο #679 (ΜΕΙ3, σ. 125, έτος 1415): plui oltra (= ιταλ. più oltre)

Έγγραφο #965 (ΜΕΙ3, σ. 376, έτος 1430): se pluy la spexa (= ιταλ. se più la spesa)

Έγγραφο #895 (ΜΕΙ3, σ. 309, έτος 1426) sono piuy castelli (ιταλ. sono più castelli)

Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι οι ομιλητές των ιταλορωμανικών ιδιωμάτων κάποτε όντως έλεγαν (και έγραφαν) τους αναμενόμενους/προβλεπόμενους τύπους plʲuj > pjuj και απλώς απλοποίησαν τoν δεύτερo τύπο σε più με αποκοπή του τελικού /-y/.