Στη σημερινή ανάρτηση θα σχολιάσω τα σλαβικά τοπωνύμια Πάργα και Ζαβάλτα. Η Πάργα είναι παράλια πολίχνη της Ηπείρου, ενώ η Ζαβάλτα ήταν περιοχή και βάνδον του θέματος Σερρών στην ανατολική Μακεδονία. Το κοινό χαρακτηριστικό των δύο αυτών σλαβικών τοπωνυμίων είναι ότι εισήλθαν στην μεσαιωνική ελληνική γλώσσα ΠΡΙΝ από την υστεροπρωτοσλαβική τροπή /a/>/o/ και ΠΡΙΝ από τη νοτιοσλαβική μετάθεση των υγρών, δηλαδή ΠΡΙΝ το 800 μ.Χ.
1. Πάργα
Η Πάργα πρωτοαναφέρεται σε λατινικό ενετικό έγγραφο του 1320 που περιγράφει τις διαπραγματεύσεις του δεσπότη της Ηπείρου (despotus Romaniae) Νικολάου Ορσίνι με την Βενετία. Ο Ορσίνι ζήτησε από τους Ενετούς να τον βοηθήσουν ν΄ανακτήσει τα χαμένα εδάφη του δεσποτάτου (μάλλον εννοεί τα Ιωάννινα) που πρόσφατα είχαν ενσωματωθεί στην επικράτεια της παλαιολόγειας Ρωμανίας (Κωνσταντινούπολη) και ως αντάλλαγμα ήταν διατεθειμένος να χαρίσει στην Βενετία μεταξύ άλλων το κάστρο (και λιμάνι) και τις επικερδείς καλλιέργειες ζαχαροκαλάμου ης Πάργας . Τελικά η Πάργα πέρασε στην κατοχή της Βενετίας το 1401 και ο μέγας οθωμανός βεζίρης Παργαλής Ιμπραήμ πασάς (θ. 1536) γεννήθηκε στην Πάργα (γιος βαρκάρη) ορθόδοξος και Βενετός υπήκοος (suddito nostrο = «δικός μας υπήκοος», όπως τον περιγράφουν μερικοί σύγχρονοί του Βενετοί μπάιλοι στην Κωνσταντινούπολη).
Όπως προανέφερα, η πρώτη αναφορά της Πάργας (1320) είναι στο παρακάτω λατινικό ενετικό έγγραφο:
dabit uobis unum aliud castrum uocatum Parga , quod est super marina in acquis Villichi
«θα σας δώσει [και] ένα άλλο κάστρο που ονομάζεται Πάργα, το οποίο βρίσκεται στην παραλία στα νερά του Βιλλίχου»
Παραθέτω την εικόνα της περιοχής της Πάργας από τον αυστρο-ουγγρικό χάρτη του 1904:
Η περιοχή χαρακτηρίζεται από τοπωνυμική ποικιλότητα (κυρίως αρβανίτικα και ρωμαίικα/νεοελληνικά τοπωνύμια και, σε μικρότερο βαθμό, σλαβικά):
Ρωμαίικα: Κρανιά, Μεσοβούνι, Τουρκοπάλουκο, Ποταμιά, Κορωνόπουλο (κοντά στο λατινογενές Κορώνα), Νεοχώρι κλπ.
Αρβανίτικα: Ράπεζα («Πλατανιά» η νυν Ανθούσα, πρβ. αλβ. rrap = «πλάτανος»), Ταμπάνι [;] (αν δεν πρόκειται για το τουρκικό δάνειο taban > ταμπάνι = «σόλα, πέλμα, ξύλινη βάση, δοκός αντιστήριξης», τότε μπορεί να είναι ο αλβανικός όρος tëbanë = «καλύβα βοσκού»), αρκετά σε -άτι (Σπασαράτι, Στανάτι, Μορφάτι, πρβ. αλβ. Lazarat(i) = «Λαζαραίοι, η φάρα του Λαζάρου») κλπ.
Σλαβικά: Πάργα, Σενίτσα (το #29 εδώ, Sěnica < PSlv *sěnĭ = «σκιά»), Γκλάβα (νοτιοσλαβ. glava = «κεφάλι»), Γκορίτσα (Gorica < PSlv gora «βουνό, ύψωμα») κλπ.
Γιατί έβαλα την Πάργα στα σλαβικά τοπωνύμια;
Η ετυμολογία του τοπωνυμίου Πάργα δεν είναι εντελώς ξεκάθαρη. Μία από τις υποθέσεις που θα βρείτε και στον Max Vasmer (εδώ το #25) είναι η παραγωγή από τον πρωτοσλαβικό όρο EPSlv *parg-ŭ = LPSlv *porg-ŭ «κατώφλι, περβάζι». Στη γεωγραφία των ποταμών, ο όρος ανέπτυξε και την σημασία «πόρος/πέρασμα (ποταμού)» και «ορμητικό τμήμα του ποταμού». Ύστερα από την μετάθεση των υγρών, ο όρος απαντά στην Εκκλησιαστική Παλαιοσλαβονική (OCS) ως pragŭ (> νυν νοτιοσλαβικό prag). Το όνομα της πρωτεύουσας της Τσεχίας Πράγα (τσεχ. práh > Praha) προσφέρεται για σύγκριση με την δική μας Πάργα, αλλά ούτε η ετυμολογία της Πράγας είναι εντελώς ξεκάθαρη (αν και εκεί προτείνεται η παραγωγή από το *porg- με τη σημασία «πόρος (ποταμού)»).
Στον ανατολικό σλαβικό κλάδο ο πρωτοσλαβικός όρος *porgŭ εξελίχθηκε στην τυπική πλειοφωνική (polnoglasie) μορφή *porog-ŭ (λ.χ. ρωσ. poróg) και, εκτός από «κατώφλι, περβάζι» σημαίνει επιπρόσθετα και «ορμητικό τμήμα του ποταμού» (αγγλ. rapid). Ένα από τα διασημότερα «ορμητικά τμήματα ποταμού» στον ανατολικό σλαβικό κόσμο είναι το ορμητικό τμήμα του Δνείπερου (αγγλ. Dnieper Rapids = ουκρ. Dniprovi porohy). Ο ουκρανικός συγγενής του ρωσικού όρου (εν./πληθ.) porog/porogi είναι ο όρος porih/porohy. Ο ιωτακισμός o>ü>i πριν από γερ (ĭ, ŭ) είναι τυπικό χαρακτηριστικό της ουκρανικής γλώσσας (*poroγ-ŭ > porih, όπως Lĭvovŭ > ουκρ. Lviv ~ πολ. Lwów).
Για να ονομάσουν την περιοχή «πέρα από το ορμητικό τμήμα του Δνειπέρου» (“Beyond the Dnieper rapids“), οι ανατολικοί σλάβοι έπλασαν το παρακάτω ουδέτερο τοπωνύμιο:
PSlv *za- + porg- + –ĭje (< IE *-iyom) > *Za-porž-ĭje > ESlv *Za-porož-ĭje «Ζαπορόζιον» (ουκρ. Zaporižžja = ρωσ. Zaporožje)
Κλείνω την ενότητα με την παράθεση της περιγραφής του Rick Derksen του πρωτοσλαβικού όρου *porgŭ «κατώφλι».
2. Ζαβάλτα
Τον 11° αιώνα η περιοχή της [λίμνης;] Ζαβάλτας αποτελούσε βάνδον του θέματος Σερρών. Το σλαβικό αυτό τοπωνύμιο σημαίνει «πέρα από τον βάλτο» (PSlv *za- + *bolto), όπως το Ζαγόριον (Zagorje) σημαίνει «πέρα από το βουνό», το Ζάλογγο (< Zalǫgŭ > σερβ. Zalug) σημαίνει «πέρα από τον λόγγο» και το «Ζαλέσιον»/Zalesie (*za- + lěsŭ «δάσος» + *-ĭje) σημαίνει «πέρα από το δάσος». (λ.χ. η ιστορική περιοχή της Μόσχας ήταν γνωστή ως «Ζαλέσιον»/Zales’je).
Το τοπωνύμιο «Ζαβάλτα» εισήλθε στην μεσαιωνική ελληνική γλώσσα την ίδια εποχή (πριν το ~800 μ.Χ.) με το σλαβικό δάνειο EPSlv *balto > βάλτος (πριν την υστεροπρωτοσλαβική τροπή a>o και πριν την νοτιοσλαβική μετάθεση των υγρών *bolto > SSlv blato). Παρόμοια σημερινά σλαβικά τοπωνύμια είναι τα σερβοκροατικά Zablatje ~ Zablaće, το πολωνικό Zabłocie (πολ. błoto «βάλτος») και τα ρωσικά Zaboloto, Zabolotje (ρωσ. boloto = «βάλτος»).
IE *bholH-tom > EPSlv *balto > LPSlv *bolto > SSlv/OCS blato
Η παλαιότερη αναφορά στην «Ζαβάλτα» του Στρυμόνα που κατάφερα να βρω μέχρι στιγμής είναι στο Τυπικόν (1083) της μονής Πετριτζονίτισσας (Bačkovo) που ίδρυσε ο «γένει Ίβηρ» δομέστικος της δύσης Γρηγόριος Πακουριανός (ο οποίος απαγορεύει σε μοναχούς του γένους των Ρωμαίων να μονάσουν στο μοναστήρι που ίδρυσε μόνο για Ίβηρες). Εδώ μπορείτε να διαβάσετε/κατεβάσετε την έκδοση του Τυπικού του Paul Gautier . Κάποια στιγμή στο κείμενο του Τυπικού διαβάζουμε:
ἐν τῷ θέματι τῶν Σερρῶν ἐν τῇ τοποθεσίᾳ τοῦ βάνδου Ζαβάλτας μετὰ τῆς λίμνης αὐτῆς καῖ τῶν ὀψαροτοπίων
smerdaleos 
Τα porogi του Δνειπέρου απαριθμεί ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος στο De Administrando Imperio, σε μια ζωηρή περιγραφή, εμφανώς μεταφερμένη από αυτόπτη μάρτυρα της εμπορικής δραστηριότητας των ακατάβλητων Ρως του Κιέβου στα μέσα του 10ου αιώνα. Το ενδιαφέρον είναι ότι καταγράφει τα ονόματα των “φραγμών” (καταρρακτών) στις δύο γλώσσες, των δύο δηλαδή λαών: “ρωσιστί” και “σκλαβηνιστί”. (Όπου “ρωσιστί” βεβαίως η γλώσσα των υπερβορείων Βαράγγων).
Καλημέρα Simplizissime λεβεντιά!
Έτσι. Έχω παραθέσει εδώ τα σχετικά χωρία του Πορφυρογέννητου.
Ένα πράγμα που μου ξέφυγε τότε (αλλά το ανέφερα εδώ) είναι το ανατ. σλαβ. τοπωνύμιο «Νεασητ» που κατέγραψε ο Πορφ., το οποίο είναι από το πρωτοσλαβικό *nejęsytĭ «πελεκάνος» και δείχνει ήδη την ανατ. σλαβ. τροπή ę>ja (πρβ. ρωσ. nejasýtʹ).
Το ίδιο με το Ζαγόρι και η Ζαγορά;
Γεια σου Σπυρίδων.
Το τοπωνύμιο Ζαγορ-ά είναι θηλυκό και στην πρωτότυπη σλαβική μορφή του (Zagor-a), ενώ το Ζαγόρ-ι(ο)ν είναι ουδέτερο (Zagor-je). Το ουδέτερο σλαβικό επίθημα *-ĭje είναι ΙΕ συγγενής του ελληνικού -ίον και του λατινικού -ium (όλα εκ του ΙΕ *-iyom).
Από το θηλυκό ουσιαστικό rěk-a «ποτάμι» προκύπτει το ουδέτερο τοπωνύμιο za + rěk- + -ĭje = Zarečje (Ρωσίας, Σλοβενίας) = «(περιοχή) πέρα απ΄το ποτάμι».
Τι μπορούμε να πούμε για τον αλβανικό όρο ‘baltë’ (λάσπη); Στο ετυμολογικό λεξικό του Orel διαβάζω ότι “Rum.baltă, ΝGk βάλτος id. seem to be borrowed from Albanian”.
Γεια σου Jaçe.
Υπάρχουν δύο υποθέσεις: ή πρόκειται για πρώιμο σλαβικό δάνειο (πριν το 800 μ.Χ. = πριν την μετάθεση των υγρών και πριν την τροπή a>o στη σλαβική) ή για αλβανικό συγγενή του σλαβικού όρου.
1) υπόθεση πρώιμου σλαβικού δανεισμού (η πιθανότερη κατά την γνώμη μου):
Τα αλβανικά baltë/daltë και τα ρουμανικά αντίστοιχα baltă/daltă κατά την γνώμη μου παραείναι όμοια με τα πρώιμα (πριν το 800) πρωτοσλαβικά *balta/*dalta > LPSlv *bolto/*dolto > νοτιοσλαβικά (μετά το 850) blato/dlato.
2) υπόθεση παράλληλου ΙΕ συγγενή
Κάποιος θα μπορούσε θεωρητικά να ισχυριστεί ότι το αλβ. baltë είναι ΙΕ συγγενής του σλαβικού *bolto, αμφότερα εκ του IE *bholH-to-, αλλά η ομοιότητα με το daltë κατά τη γνώμη μου συνηγορεί κατά αυτής της υπόθεσης.
Δες τη συζήτηση εδώ για το αλβ. daltë.
Καλησπέρα Σμερδαλέε, πολλούς χαιρετισμούς!
ο Φαίδωνας Μαλιγκούδης στο βιβλίο του “οι Σλάβοι στην μεσαιωνική Ελλάδα” ετυμολογεί την Πάργα χρησιμοποιώντας τον ίδιο σλαβικό όρο (μόνο στην LPSlv *porg-ŭ εκδοχή όμως) και του δίνει την ερμηνεία “όχθη” χωρίς να διευκρινίζει όμως αυτή την ερμηνεία περαιτέρω (φαντάζομαι ότι η όχθη σε κάποιο υδάτινο πέρασμα μορφολογικά, θα μπορούσε να παραπέμπει και σε κατώφλι πόρτας), θεωρεί ότι η κατάληξη -a προέρχεται από τον παλαιότερο (και εξαφανισμένο πλέον) σε όλες τις Σλαβικές γλώσσες δυικό αριθμό του αρσενικού ουσιαστικού σε -ŭ, που απολιθωμένος σαν parg-a κατέληξε στην Ελληνική σαν θηλυκό. Ψάχνωντας λοιπόν για κάποιο υδάτινο πέρασμα, θεωρεί ότι η γνωστη Πάργα είναι μετεγκατάσταση από άλλη θέση, και βασίζεται (ατυχώς κατά την γνώμη μου) στον χάρτη TIB (Tabula Imperii Byzantini) Nikopolis und Kephalenia (εδώ η Digital εκδοχή, χαρτης ΤΙΒ 3 : https://data1.geo.univie.ac.at/projects/tibapp/#activetypes=22388%2C22387%2C77%2C2530%2C2523%2C31¢er=39.33801498526587%2C20.569839477539066&selection=&selectioncategory=&story=&storystep=&time=397%2C761&zoom=11) όπου φαίνονται τα όρη Πάργας από την Πάργα ως τα Σύβοτα, και άρα απένατι απο το στενό της Λευκίμης, αλλα είναι κομμάτι νεότερου χάρτη πάνω στον οποίο είναι σημειωμένες οι “Βυζαντινές” θέσεις. Απο την άλλη όμως η Παλαιόπαργα φαίνεται να ήταν όντως 2km βορειοδυτικά της Πάργας εσωτερικά και κοντά στην Αγιά εδώ: https://tib.oeaw.ac.at/reader/TIB/tib3.html#page/226/mode/2up και φαίνεται και στον Αυστροουγγρικό χάρτη που παραθέτεις, οπότε μάλλον τελικά δεν είναι απίθανο να ονομαζόταν έτσι όλος ο ορεινός όγκος απεναντι από την Λευκίμη Κέρκυρας.
Γεια σου Βασίλη λεβεντιά!
Βρίσκω πολύ ελκυστική την υπόθεση του Μαλιγγούδη για παραγωγή από τον
δυικόδυϊκό αριθμό σε *-oh1 > *-ō > -a (λ.χ. OCS вльк-ъ = λύκ-ος με δυϊκό вльк-а = λύκ-ω = «ζευγάρι λύκων») γιατί και εμένα το μυαλό μου πήγε στην ορεινή Παλαιόπαργα παραδίπλα ως ορεινό πέρασμα όπου οι εκατέρωθεν (δύο) πλαγιές ορθώνονται σαν τα δύο κάθετα τμήματα του πλαισίου της πόρτας (doorposts = doorjambs = the upright posts on either side of a door). Στην OCS ο όρος pragŭ έχει ακριβώς την σημασία “doorpost/doorjamb”!!!Επομένως, η ετυμολόγηση του Μαλιγκούδη από τον δυικό αριθμό είναι πολύ ελκυστική, δεδομένου ότι οι πλαγιές που ορθώνονται εκατέρωθεν ενός περάσματος είναι δύο σαν τα δύο “doorposts/doorjambs” της πόρτας.
δυικός > δυϊκός (passim)
Ετέθη, μυριωπέ Ιήτα!
Έριξα μια ματιά στο google earth και πράγματι στην συγκεκριμένη θέση πριν την Αγιά υπάρχει μια βαθιά ρεματιά που ταιριάζει μια χαρά, και είναι ιδανική θέση για μεσαιωνικό οικισμό πισω από βουνο χωρις οπτική επαφη με την θαλασσα και πειρατές. Την καλησπέρα μου!
Πολύ ωραία! Ευχαριστώ!
Το “Μεσοβούνι” που αναφέρεις ως ρωμαίικο, ήταν παλιά το “Κουρτέσι”. Άρα βγάλτο! 🙂 Χαιρετισμούς απ’ την Τσαμουριά!
Γεια σου Μπασιάκε!
Δεν έγραψα ότι οι κάτοικοι του Μεσοβουνίου ήταν ανέκαθεν Ρωμαίοι που ανέκαθεν μιλούσαν ρωμαίικα και ανέκαθεν ονόμαζαν τον οικισμό «Μεσοβούνι». Έγραψα απλώς ότι το τοπωνύμιο «Μεσοβούνι» είναι ρωμαίικο (μέσος + βουνό).
Προϋπήρχε το τοπονυμιο Μεσοβούνι ως τοπονυμιο και επιβίωσε .
Αναφέρεται και σε χάρτη του Πουκεβίλ για το νότιο μέρος της Τσιαμουργιας
Κουρτέσι, το. (Kurtes ). Σήμερα Μεσοβούνι, το. (Αλβ. Kurtesi). Ονομασία οικισμού του δήμου Ηγουμενίτσας. Ως Κουρτεσιώτες αναφέρονται οι κάτοικοι στο 18ο αιώνα. Αναγνωρίστηκε με το Β.Δ. 7-8-1919 ΦΕΚ Α 184)1919 και μετονομάστηκε σε Μεσοβούνι με το Β.Δ. 20-9-1955, ΦΕΚ Α 287)1955. Το τοπωνύμιο αναφέρεται ως Kartesi στο Οθωμανικό φορολογικό μητρώο του 1551 (και Kurtes).
(Μεσοβούνι), το. Ονομασία έρημου σήμερα οικισμού πίσω από το Μαργαρίτι, κοντά στον παλιό δρόμο προς την Παραμυθιά. Αναφέρεται στους πίνακες του Αραβαντινού ως Μεσοβούνι, ιδιόκτητον . Ο Σ. Μουσελίμης γράφει: “…Χωριουδάκι ανατολικά του Μαργαριτιού στον παλιό ποδαρόδρομο Παραμυθιάς – Πάργας. Τους κατοίκους διασκόρπισαν οι αγάδες άλλους στο Σπαθάρι κι άλλους στην Ποταμιά και το μετέβαλαν σε χειμαδιό…”
Ο Αυστριακός χάρτης δείχνει την τοποθεσία του έρημου χωριού (το σημερινό Μεσοβούνι βρίσκεται πιο βόρεια).
Μιχάλης Πασιάκος
Μιχάλη, καλημέρα και ευχαριστώ για τις πληροφορίες.