Μία από τις πιο μυστήριες τοπωνυμικές εξελίξεις είναι η μεταβολή Τρίκκη > Τρίκαλα. Στην σημερινή ανάρτηση, λοιπόν, θα ασχοληθώ με αυτήν τη μεταβολή.
Α. Γενικά
Τα Τρίκαλα είναι χτισμένα στις νότιες παρυφές μιας νότιας απόληξης των Αντιχασίων. Ο ποταμός Ληθαίος (γνωστός και ως Τρικαλινός/Τρικαλιώτικος) διαιρεί την σημερινή πόλη στα δύο και μέσω της (τεχνητής) νέας κοίτης εκβάλλει στον Πηνειό στα ΝΑ της πόλης. Πριν την κατασκευή της νέας κοίτης, ο Ληθαίος έρρεε στην παλαιά κοίτη ανατολικά και παράλληλα με τον Πηνειό, στον οποίο τελικά εξέβαλε στα δυτικά του Κλοκοτού. Επομένως, ο Ληθαίος σχηματίζει μια καμπή στην περιοχή των Τρικάλων καθώς η διεύθυνση ροής του αλλάζει από νότια (πριν τα Τρίκαλα) σε ανατολική (στην παλαιά κοίτη μετά τα Τρίκαλα).
1. Η Τρίκκη
Το τοπωνύμιο Τρίκκη πρωτοαπαντά στην Ιλιάδα. Οι Αχαιοί από την Τρίκκη, την Ιθώμη και την Οιχαλία συμμετείχαν στον Τρωικό πόλεμο με αρχηγούς τους δύο γιους του θεού Ασκληπιού, Ποδαλείριο και Μαχάωνα.
Οἳ δ’ εἶχον Τρίκκην καὶ Ἰθώμην κλωμακόεσσαν,
οἵ τ’ ἔχον Οἰχαλίην πόλιν Εὐρύτου Οἰχαλιῆος,
τῶν αὖθ’ ἡγείσθην Ἀσκληπιοῦ δύο παῖδε
ἰητῆρ’ ἀγαθὼ Ποδαλείριος ἠδὲ Μαχάων·
Το τοπωνύμιο Τρίκκη (ο αρχαίος θεσσαλικός τύπος είναι Τρίκκᾱ με παράγωγο εθνικό Τρικκαῖοι, στην μερίδα της αρχαίας Θεσσαλίας που ήταν γνωστή ως Ιστιαιώτιδα/Εστιαιώτιδα) συνεχίζει να απαντά αμετάβλητο στις γραπτές πηγές μέχρι το τέλος της αρχαιότητας (6ος μ.Χ. αι.). Παραθέτω μια επιγραφή από την Τρίκκη του 2ου π.Χ. αι. όπου αναφέρονται «τὰ πρὸς Τρίκκᾱν μέρη».
Ο Προκόπιος στο Περί Κτισμάτων αναφέρει την Τρί[κ]κα σε ένα χωρίο όπου μεταγενέστεροι αντιγραφείς απέδωσαν με δύο διαφορετικούς τρόπους: «καὶ Γόμφοι καὶ Τρίκα, τοὺς περιβόλους ἀνανεωσάμενος» και «καὶ Γόμφη καὶ Τρικάττους περιβόλους ἀνανεωσάμενος». O William Martin Leake, αναπαράγει την δεύτερη εκδοχή («Τρικάττους») προσθέτοντας όμως πως μπορεί να πρόκειται για αντιγραφικό λάθος. Η ανάγνωση «καὶ Γόμφη καὶ Τρίκα, τοὺς περιβόλους ἀνανεωσάμενος» φαίνεται πιο σίγουρη. Άλλωστε, ο σύγχρονος του Προκοπίου Στέφανος Βυζάντιος, στα Εθνικά του (όπως και ο σύγχρονός του Ιεροκλής στον Συνέκδημό του) γράφει «Τρίκκη, πόλις Θεσσαλίας […] τὸ ἐθνικὸν Τρικκαῖος». Λίγο παραπάνω, ο Στέφανος αναφέρει και μια πόλη Τρίκαλον/Τρίκαλα, αλλά την τοποθετεί στην Σικελία (Τρίκαλον καὶ Τρίκαλα … πόλις Σικελῶν … τὸ ἐθνικὸν Τρικαλῖνος). Συνεπώς, το ασφαλέστερο είναι να υποθέσουμε ότι οι τύποι Τρίκκη/Τρικκαῖοι παρέμειναν αμετάβλητοι μέχρι το τέλος της αρχαιότητας (περ. 600 μ.Χ.).
Στέφανος Βυζάντιος:
Προκόπιος (οι δύο διαφορετικές εκδοχές του χωρίου στο Περί Κτισμάτων):
Η αναπαραγωγή της (πιθανότατα) εσφαλμένης ανάγνωσης «Τρικάττους» από τον William Martin Leake:
2. Τα Τρίκ(κ)αλα
Η πρώτη μεσαιωνική απάντηση του τοπωνυμίου Τρίκαλα είναι στο Στρατηγικόν του Κεκαυμένου (1070s). Καθώς περιγράφει την εξέγερση των Βλάχων της Θεσσαλίας (1066-7), ο Κεκαυμένος αναφέρει τους κατοίκους των Τρικάλων ως «Τρικαλίτες» (οἱ Τρικαλῖται).
[Κεκαυμένος, Στρατηγικόν, 67.15-6] μετὰ τῶν Βλάχων καὶ τῶν Τρικαλιτῶν
Μετά την πρώτη απάντησή του στο Στρατηγικόν του Κεκαυμένου, το τοπωνύμιο Τρίκ(κ)αλα συνεχίζει να εμφανίζεται σταθερά και συχνά. Τον 12° αιώνα απαντά και στην Αλεξιάδα της Άννας Κομνηνής και στις Χιλιάδες του Ιωάννη Τζέτζη:
[Αλεξιάδα, 5.5.2] Καταλαβὼν δὲ τὴν μεγαλόπολιν ὁ αὐτοκράτωρ, καθάπερ εἴρηται, εὐθὺς ἔργου εἴχετο, ὁποῖος ἐκεῖνος θερμουργὸς καὶ μηδέποτε ῥᾳστώνης μετειληχώς, δυνάμεις τε ᾐτεῖτο τὸν σουλτάνον μετὰ ἡγεμόνων πεῖραν ἐκ μακροῦ ἐσχηκότων. Ὁ δὲ τηνικαῦτα πέμπει πρὸς αὐτὸν χιλιάδας ἑπτὰ μετὰ ἡγεμόνων λίαν ἐμπείρων καὶ αὐτὸν τὸν Καμύρην χρόνῳ καὶ πείρᾳ τῶν ἄλλων ὑπερέχοντα. Ἐν ὅσῳ δὲ ταῦτα ὁ βασιλεὺς ᾠκονόμει καὶ ἡτοιμάζετο, ὁ Βαϊμοῦντος μέρος τι τοῦ ἰδίου στρατεύματος ἀποδιελόμενος Κελτοὺς καταφράκτους ὅλους ἀποστείλας ἐξ ἐπιδρομῆς κατέσχε τὴν Πελαγονίαν, τὰ Τρίκαλα καὶ τὴν Καστορίαν. Αὐτὸς δὲ ὁ Βαϊμοῦντος μετὰ ξύμπαντος τοῦ στρατεύματος καταλαβὼν τὰ Τρίκαλα ἀποσπάδα τοῦ ὅλου στρατεύματος ἀποστείλας γενναίους ὅλους ἐξ ἐφόδου κατέσχε τὸν Τζίβισκον. Κᾆθ’ οὕτως καταλαβὼν τὴν Λάρισσαν κατ’ αὐτὴν τὴν τοῦ μεγαλομάρτυρος Γεωργίου μνήμην σὺν ὅλαις δυνάμεσι καὶ περιζώσας τὰ τείχη ἐπολιόρκει αὐτήν.
[Τζέτζης, Χιλιάδες, 9.279-80] Χώραν τὴν Θετταλίαν […] Λαρίσσης καὶ Τρικκάλων
Επομένως, η μεταβολή Τρίκκη > Τρίκαλα συνέβη κάποια στιγμή κατά την περίοδο μεταξύ του 6ου και του 11ου μ.Χ. αιώνα. Για να δούμε τώρα πως μπορεί να εξηγηθεί η μεταβολή αυτή.
Β. Μια απόπειρα εξήγησης της μεταβολής
Ο Max Vasmer, αν και θεώρησε «αβέβαιη» (“unsicher“) την ετυμολογία του τοπωνυμίου Τρίκαλα, πρότεινε παραταύτα την πιθανότητα ετυμολόγησης του τοπωνυμίου από τον παλαιοσλαβονικό όρο trŭkalo «κύκλος, τροχός, στρογγυλό αντικείμενο» που συνεχίζει στους όρους trkalo «τροχός» και trkala «κυλώ/τσουλώ (κάτι)» της σύγχρονης (σλαβικής) μακεδονικής γλώσσας. Παρόμοιοι όροι απαντούν και στην γειτονική βουλγαρική (πρβ. τους βουλγαρικούς όρους tərkal/tərkalka ~ «(κατρα)κύλισμα», το τελευταίο παράδειγμα αυτής της σελίδας).
[Max Vasmer] Τρίκκαλα die bekannte thessalische Stadt, an der Stelle des antiken Ortes Τρίκκη gelegen. Τρίκαλλα z. B. Kantakuzenos I S. 474, 1 und Anna Komnena V 5, Τρίκαλλα G. pl. Τρικάλων im Chrysobull Andronikos’ III Palaeologos a. 1336,8. N. Veïs, Βυζαντίς II 55 ff. und Philippson, Thessalien 133. Die griechischen Gelehrten setzen meist einen Zusammenhang zwischen dem alten und dem neueren Namen voraus, ohne die merkwürdige Endung befriedigend zu deuten. G. Weigand, Aromunen 1174 Anm. und JIRSpr. XXI 179 setzt sich für eine Erklärung des neueren Namens aus dem Slavischen ein; er sieht die Quelle desselben in bulg. tъrkalo «Kreis, Rad, rundes Gehege» und nimmt aromunische Vermittlung an, indem er sich auf den aromunischen Namen Târkolo für Trikkala stützt. Leider läßt sich ein solches bulg. Wort in slavischen Gegenden nicht in ON belegen. Unsicher.
Για το επίθημα -alo σε βουλγαρική (και μακεδονική) και σερβική δείτε εδώ.
Επομένως, μια πιθανή εξήγηση του μεσαιωνικού τύπου Τρίκαλα είναι οι Σλάβοι που έφτασαν στην Θεσσαλία τον 7° αιώνα να συνέχυσαν το τοπωνύμιο Τρίκκη με τον πρωτοσλαβικό όρο *tŭrkŭ (OCS trŭkŭ) «τρέξιμο, κύλισμα, περιστροφή» (IE *terkw-) και να το τροποποίησαν σε *trŭkalo «κύκλος, κατρακύλισμα» είτε εξαιτίας της καμπής του Ληθαίου («κύκλος») σ΄εκείνο το μέρος, είτε εξαιτίας της «κατηφόρας» (βουλγ. tərkal/tərkalka «κατρακύλισμα») της πλαγιάς πάνω στην οποία ήταν ιδρυμένη η αρχαία και μεσαιωνική ακρόπολη. Εναλλακτικά, η σύγχυση με τον σλαβικό όρο tŭrkŭ «τρέξιμο» μπορεί να προέκυψε από τα άφθονα τρεχούμενα νερά της περιοχής (οι παραπόταμοι του Ληθαίου).
Κλίνω εδώ την ανάρτηση. Όποιος έχει κάτι να προσθέσει για την μεταβολή Τρίκκη > Τρίκαλα, ας το καταθέσει στα σχόλια για να το συζητήσουμε, μπας και προκύψει κάτι πιο σίγουρο.
smerdaleos 
Συμεωνίδης Χ.Π., «Η προέλευση και η εξάπλωση του γεωγραφικού όρου ‘Τρίκαλα’», Τρικαλινά, 3 (1983) 5–18.
https://smerdaleos.files.wordpress.com/2020/06/trikala-trikalinos.png: Ποιος χάρτης είναι αυτός (Χαρτογράφος, χρονολογία κ.λπ.);
Γεια σου Σπύρο. Είναι αυτός εδώ ο Αυστρο-Ουγγρικός χάρτης του 1904.
Ευχαριστώ για τον Συμεωνίδη. Μήπως τυχαίνει να γνωρίζεις πάνω κάτω σε τι συμπέρασμα καταλήγει ο Συμεωνίδης;
Το έχω γράψει εδώ: https://el.wiktionary.org/wiki/Τρίκαλα. Μπορώ και να σ’ τη στείλω σε κάποιο μέιλ τη μελέτη.
Δεν χρειάζεται να μου τη στείλεις, απλά κάνε μου μια περίληψη σε σχόλιο («κατά τον Συμεωνίδη το τοπωνύμιο Τρίκαλα προέκυψε από το και το»). Μ΄ενδιαφέρει ιδιαίτερα πως εξηγεί γλωσσολογικά την μετάβαση από την Τρίκκη (ως τον 6ο αι.) στα Τρίκ(κ)αλα (11ος αι. και έπειτα).
Συμεωνίδης “Ετυμολογικό Λεξικό των Νεοελληνικών Οικωνυμιων”: τρικαρανα όρη>Τρικαρα (με απλολογία)>Τρίκαλα (με ανομοιωση ρ-ρ>ρ-λ).
Μα έχει καταλάβει αυτός ο Συμεωνίδης ότι η αφετηρία είναι το τοπωνύμιο Τρίκκη (ο σταθερός τύπος από την Ιλιάδα μέχρι τον 6ο μ.Χ.) και ψάχνουμε κάποια γλώσσα του πρώιμου μεσαίωνα που πρόσθεσε το μόρφημα -αλ- κατά την περίοδο από την τελευταία απάντηση του τύπου Τρίκκα (6ος μ.Χ. αι.) ως την πρώτη εμφάνιση του τύπου Τρίκαλα (11ος μ.Χ. αι.);
Για ποιο λόγο κάποιος αποφάσισε στη μέση του σλαβικού εποικισμού της Ελλάδος να αλλάξει το τοπωνύμιο Τρίκκη σε «Τρικάρανα όρη», χρησιμοποιώντας έναν όρο (τρικάρανος) που οι αγράμματοι χωρικοί της περιόδου 600-1000 -ελληνόφωνοι και μη- σίγουρα δεν γνώριζαν;
Και γιατί χάθηκε η τελική συλλαβή Τρικάρανος > Τρικάρα; Κια γιατί μετατοπίστηκε ο τόνος (Τρικάρανος > Τρικάρα > Τρίκαλα); Η απλολογία εξηγεί την απώλεια συλλαβής που έχει το ίδιο σύμφωνο με γειτονική της [Engla–land > England (δύο /l/), ἀμφιφορεύς > ἀμφορεύς (δύο /φ/)]. Εδώ η συλλαβή πριν το «-να» είναι «-ρα-» (τρικάρανα), άρα η απλολογία δεν στέκει ως εξήγηση.
Εδώ ο Θεόδωρος Μωσιάδης παραθέτει ορισμένα κριτήρια ιεράρχησης των ετυμολογικών προτάσεων. Διαβάστε το άρθρο του και σκεφτείτε πόσα κριτήρια του Μωυσιάδη παραβιάζει η ετυμολογική πρόταση του Συμεωνίδη.
Προσθήκη: Στην (σλαβο)μακεδονική moč είναι τα «ούρα» (PSlv *mok- «υγρός» > *mok-ya > moča «ούρα»). Για ρωτήστε έναν τυχαίο, αγράμματο σλαβομακεδόνα τι θα πει močalo;
време е за мочалото! = it’s pee-pee time! (močalo = το «πιπί, κατούρημα» (ως αφηρημένη έννοια), το «πουλάκι» (ως όργανο ουρήσεως) ή η «πάπια» (ως όργανο) όπου κατουράνε οι ασθενείς και οι παππούδες).
Η γλώσσα του πρώιμου μεσαιωνα (600-1000) που πρόσθεσε το μόρφημα -αλ- και ευθύνεται για την μετάβαση Τρίκκη > Τρίκαλα είναι μια γλώσσα που προφανώς μιλιόταν εκείνη την περίοδο στην Θεσσαλία (το κριτήριο ιστορικότητας του Μωυσιάδη) και στην οποία το μόρφημα -αλ- έχει συγκεκριμένη λειτουργία (το μορφολογικό κριτήριο του Μωυσιάδη), όπως έχουν όλα τα μορφήματα σε όλες τις γλώσσες που τα χρησιμοιούν (οὖρον > οὐρήθρᾱ = όργανο ουρήσεως, χέζω > χέσ-τρα, χέσ-ιμο).
Στην γλωσσολογία κάθε λέξη είναι ένα λέξημα = σύνολο μορφημάτων και το μόρφημα είναι η ελάχιστη μονάδα νοήματος (στην γλώσσα που το χρησιμοποιεί φυσικά).
Ας μην ξεχνάμε ότι τέτοιες προσπάθειες, όπως του Συμεωνίδη, εντάσσονται σε μια παλαιότερη ιστοριογραφική (και γλωσσολογική θα έλεγα) σχολή, που αναζητούσε σε όλα αρχαιοελληνική προέλευση.
Καλημέρα Προλεμαίε. Έτσι! Πολύ ωραία το έθεσες.
https://www.fatsimare.gr/imerologion-trikkaion/2016/12/22/to-onoma-tis-poleos-trikkis-dia-mesoy-ton-aionon-apo-ton-omiro-ston. Αν κατι απο αυτο βοηθαει ή συμπληρωνει, θα ηθελα την αποψη σου
Γεια σου Βασίλη. Λοιπόν, έχουμε και λέμε:
1) Κεραμόπουλος-Ιλλυριοί-Βλάχοι κλπ.:
– Οι υποτιθέμενοι «Ιλλυριοί» που θα χρησιμοποιούσαν σε επιτασσόμενη θέση το λατινικό οριστικό άρθρο ille (Tricca ille > Triccalla), προφανώς πρέπει να ήταν λατινόφωνοι. Έτσι; Άρα θα ήταν Βλάχοι (οι μόνοι ρωμανόφωνοι που χρησιμοποιούν επιτασσόμενο οριστικό άρθρο), άρα ο έναρθρος τύπος *Triccalla στο στόμα των Βλάχων θα έπρεπε να είχε ακολουθήσει την εξέλιξη όλων των έναρθρων θηλυκών, λ.χ. capra > capră, αλλά έναρθρο capră illa > *caprăla > *caprăwa > capra = «η κατσίκα». Όμως οι Βλάχοι αποκαλούν τα Τρίκαλα Tricol(u) όχι Trică ille > *Tricăla > *Tricăwa > Trica = «τα Τρίκαλα». Άρα η υπόθεση αυτή σίγουρα δεν ευσταθεί.
Πέρα από αυτό, ποιος μπορεί να διαβάσει «Οι Κουτσόβλαχοι, που ως σήμερα ονομάζουν την πόλη Τ ρ ι κ ό λ λ’, πρέπει να έχουν μεταφέρει το όνομα από τη Σικελία στη Θεσσαλία δεδομένου ότι κατάγονται από τη Σικελία» και να μην βάλει τα γέλια; 🙂 🙂
Αν οι Βλάχοι «κατάγονται απ΄την Σικελία», ποιοι είναι εκείνοι οι λατινόφωνοι στην βόρεια Θράκη που τον 6° αιώνα λένε Ἀρῖνα (= arină στην όχθη του Δούναβη), «Καλβομοῦντις» (Calvu munte = Φαλακρό όρος) και «Γεμελλομούντες» (muntes Gemelli = δίδυμα όρη);
Κι αν οι Βλάχοι «κατάγονται απ΄τη Σικελία» γιατί η γλώσσα τους μοιάζει τόσο με την ρουμανική, σε σημείο που θα μπορούσε κάποιος (υπό διαφορετικές ιστορικές συνθήκες) να χαρακτηρίσει τα δύο ιδιώματα διαλέκτους της ίδιας γλώσσας;
Μήπως και οι Ρουμάνοι κατάγονται από την Σικελία; Και οι Ιστρορουμάνοι; Πότε ήρθαν όλοι αυτοί στα Βαλκάνια και γιατί η ρωμανική γλώσσα της Σικελίας σήμερα είναι μια εντελώς διαφορετική ρωμανική γλώσσα σε φωνολογία και γραμματική;
θα ηθελα να ρωτησω αν υπαρχει αντιστοιχηση μεταξυ του Τρι-ΚΑΛΑ και ΚΑΛΑ-μπακα.
Αν δεν απατώμαι, ο όρος Καλαμπάκα είναι τουρκικός. Πριν την έλευση των Οθωμανών στην Θεσσαλία η πόλη ήταν γνωστή ως Σταγοί.
Αν το μόρφημα kala- της Καλαμπάκας είναι το τουρκικό kale «κάστρο, οχυρό», τότε σίγουρα δεν έχει σχέση με τα Τρίκαλα. Για να στριμώξεις το kale (ή τον αραβικό πρόδρομό του qala) στα Τρίκαλα, χρειάζεσαι μια γλώσσα που να μπορεί να σχηματίσει ένα τοπωνύμιο του τύπου *Trika-qala και μετά να επικαλεστείς απλολογία Trika-kala > Trikala. Δεν μου έρχεται στο μυαλό μια τέτοια γλώσσα που να μιλιόταν στην Θεσσαλία πριν τον 11ο αιώνα, όταν και πρωτοεμφανίζεται ο τύπος Τρίκαλα.
Οι υπόλοιπες ελλαδικες πολεις Τρικαλα εχουν καποια σχεση με τα θεσσαλικα?
Για τα άλλα Τρίκαλα δεν ξέρω να σου πω στα σίγουρα. Βασικά το σημαντικό εδώ να βρούμε αν τα Τρίκαλα της Πελοποννήσου 9Κορινθίας) προϋπήρχαν της έλευσης των Αρβανιτών στην Πελοπόννησο κατά την περίοδο 1350-1500. Αν το όνομα δεν προϋπήρχε, τότε κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί πως οι Αρβανίτες το κατέβασαν από την Θεσσαλία με την κάθοδό τους στην Πελοπόννησο.
Όσον αφορά τα Τρίκαλα Ημαθίας, βρίσκονται σε μια καμπή/αγκύλη/βρόχο ενός μικρού ποταμού που κάποτε ένωνε τον Λουδία/Καρασμάκη με τον Αλιάκμονα/Βιστρίτσα. Επομένως, ο νοτιοσλαβικός όρος *trŭkalo = «κύκλος, τροχός, στρογγυλό αντικείμενο» θα μπορούσε να εξηγήσει το όνομά τους. Πρβ. την παραδίπλα Κουλούρα Ημαθίας που πήρε το όνομά της από την «κουλούρα» που κάνει εκεί ο Αλιάκμονας.
https://imgur.com/UegfhXg
Φυσικά, το όνομά τους θα μπορούσε να οφείλεται και σε πληθυσμό που ήρθε από τα Θεσσαλικά Τρίκαλα (ή από κάποια άλλα Τρίκαλα που μπορεί να υπήρξαν κάπου αλλού κατά τον μεσαίωνα). Ποιος ξέρει;
Γεια σου,Και σε ευχαριστώ για τις επιστημονικές αναλύσεις, που μου στέλνεις, γιατί δίνεις γνώση σε σπουδαία θεματολογία, που δεν κατέχω.Θα ήθελα τη βοήθειά σου, αν είναι εφικτό, με την επιστημονική σου ανάλυση σ’ ένα τοπωνύμιο, που δεν μπορώ να το αναλύσω. Είναι το τοπωνύμιο Βάρμπενα, σλαβικό μου φαίνεται; από αυτά που έχω διαβάσει από τις αναλύσεις σου στην ιστοσελίδα σου. Με εκτίμησηΓιώργοςΕστάλει από Samsung tablet.
Γεια σου laked24. Το τοπωνύμιο Βάρμπενα είναι όντως σλαβικό (βλ. Vrben, Vъrbentsi) και ομόρριζο με την Βαρβίτσα (βλ. Vrbica, Vъrbica).
Το θέμα του τοπωνυμίου είναι ο σλαβικός όρος *vьrba = «ιτιά».
Δες τι γράφει εδώ ο Max Vasmer για τα τοπωνύμια (6-7) Βέρβαινα και Βερβίτσα, εδώ για την Βέρβα Ιωαννίνων και εδώ για την Βούρμπα στην περιοχή της Ελασσόνας.
“Επομένως, μια πιθανή εξήγηση του μεσαιωνικού τύπου Τρίκαλα είναι οι Σλάβοι που έφτασαν στην Θεσσαλία τον 7° αιώνα να συνέχυσαν το τοπωνύμιο Τρίκκη με τον πρωτοσλαβικό όρο *tŭrkŭ (OCS trŭkŭ) «τρέξιμο, κύλισμα, περιστροφή» (IE *terkw-) και να το τροποποίησαν σε *trŭkalo «κύκλος,”
Για ποιο λόγο όμως οι Ρωμαιοι θα υιοθετουσαν το καινούριο όνομα της πόλης, τουλ. στα γραπτά οπως στην Αλεξιαδα θα έπρεπε να χρησιμοποιήται το αρχαιοπρεπές όνομα εκτός και αν απώλεσαν τελείως την επαφή με τα Τρικαλα την περιοδο του σλαβικού εποικισμού και τη στροφή της αυτοκρατορίας στα βαλκάνια
Για ποιο λόγο όμως οι Ρωμαιοι θα υιοθετουσαν το καινούριο όνομα της πόλης, τουλ. στα γραπτά οπως στην Αλεξιαδα θα έπρεπε να χρησιμοποιήται το αρχαιοπρεπές όνομα εκτός και αν απώλεσαν τελείως την επαφή με τα Τρικαλα την περιοδο του σλαβικού εποικισμού και τη στροφή της αυτοκρατορίας στα βαλκάνια
—-
Γεια σου Βασίλη. Φανταζομαι για τον ίδιο λόγο που η Άννα Κομνηνή στην Αλεξιάδα αποκαλεί τον Αώο «Βούση» (= Βωβούσα), τον Πηνειό Σαλαμβρία και τον Αξιό Βαρδάριο και γράφει για την Αχρίδα πως το παλαιό όνομα «Λυχνιδός» (και Λυχνίτις λίμνη) αντικαταστάθηκε από το «βάρβαρο» (σλαβικό) όνομα Αχρίδα/Ohrid, το οποίο όμως χρησιμοποιεί συνεχώς σε όλη την Αλεξιάδα.
[1.7.3] Καὶ καταλαμβάνει δῆτα τὸν ποταμὸν Βαρδάριον· οὕτω γὰρ ἐγχωρίως αὐτὸν ὀνομάζουσι. Ῥεῖ μὲν γὰρ ἄνωθεν ἀπὸ τῶν ἐγγύθεν τῆς Μυσίας ὀρῶν, παραμείβων δὲ πολλοὺς μεταξὺ τόπους καὶ διορίζων πρός τε τὴν ἕω καὶ τὴν ἑσπέραν τά τε Βερροίᾳ καὶ τὰ Θεσσαλονίκῃ προσήκοντα ἐκδίδωσιν εἰς τὴν καθ’ ἡμᾶς καὶ νοτίαν θάλασσαν.
[4.8.4] Ὁ δὲ βασιλεὺς τοὺς ἑλιγ μοὺς τῶν παρακειμένων ὀρῶν καὶ πᾶσαν τὴν δύσβατον ἀτραπὸν ἐν δυσὶ νυχθημέροις διεξελθὼν καταλαμβάνει τὴν Ἀχρίδα. Ἐν δὲ τῷ μεταξὺ τὸν Χαρζάνην διελθὼν καὶ μικρὸν περὶ τὴν καλουμένην Βαβαγορὰν ἐγκαρτερήσας (τέμπος δ’ αὕτη δύσβατόν ἐστι)
Χαρζάνης = ο σημερινός Erzen της Αλβανίας, ο αρχαίος Αρδάξανος του Πολυβίου.
Βαβαγορά = Baba gora = μάλλον το όρος Baba βορείως της μεγάλης Πρέσπας
[5.4.4] Καὶ οὕτως ἀμετρήτους καὶ μεγίστους διεκφυγὼν κινδύνους αὖθις σῴζεται διὰ τῶν Στρουγῶν διελθὼν εἰς Ἀχρίδας κἀκεῖθι ἐγκαρτερήσας καὶ ἱκανοὺς τῶν πεφευγότων ἀνακαλεσάμενος αὐτοῦ που μετὰ τοῦ μεγάλου δομεστίκου πάντας καταλιπὼν καταλαμβάνει τὸν Βαρδάρην,
Struga > Ohrid > Vardar
[13.5.5-6] Αἰσθόμενοι δ’ οἱ πέραθεν τοῦ ποταμοῦ, τοῦ οὑτωσὶ καλουμένου Βούση, αὐλιζόμενοι Κελτοὶ ὡς πρὸς τὸ τοῦ Μύλου καστέλλιον ἔθεον. Οὓς θεασάμενοι οἱ τοῦ Καντακουζηνοῦ σκοποί (βάρβαροι δὲ ἦσαν, ὡς ὁ λόγος φθάσας ἐδήλωσεν) ἐπανατρέχουσιν ἀσυντάκτως πρὸς αὐτὸν καὶ οὐ μυστηριωδῶς περὶ τῶν φανέντων κατήγγελλον, ἀλλὰ πόρρω που φωνοῦντες τὴν τούτων ἔφοδον ἔλεγον. Ἀκούσαντες δὲ οἱ στρατιῶται τὴν τῶν Κελτῶν ἔφοδον, κἂν τῶν τειχῶν ὑπερέβησαν, κἂν τὰς πύλας ἐνέπρησαν, κἂν ἐν χερσὶ τοῦτο κατέχοντες ἦσαν ἤδη, ἀλλ’ ἐκδειματωθέντες ἕκαστος πρὸς τὸν ἴδιον ἀπέτρεχεν ἵππον· ἔμφοβοι δὲ ὄντες καὶ συγχυθέντες τὸν νοῦν θάτερος θατέρου ἵππου ἐπέβαινε.[6] Πολλὰ γοῦν ὁ Καντακουζηνὸς ἀγωνισάμενος καὶ πολλὰς ἱππασίας κατὰ τῶν ἐκδειματωθέντων ποιήσας· «Ἀνέρες ἔστε, φωνῶν κατὰ τὸν ποιητήν, μνήσθητε θούριδος ἀλκῆς», ὡς οὐκ ἔπειθεν, εὐφυῶς τούτους τῆς πτοίας ἀνήνεγκε φάμε νος ὡς· «Οὐ χρὴ τὰς ἑλεπόλεις καταλιπεῖν τοῖς ἐχθροῖς καθ’ ἡμῶν ὄργανα, ἀλλὰ πῦρ εἰς αὐτὰς ἐμβαλεῖν κᾆθ’ οὕτως εὐσυντάκτως ὑποχωρεῖν». Παραχρῆμα γοῦν μάλα προθύμως ἐπλήρουν οἱ στρατιῶται τὸ προσταττόμενον, καὶ οὐ τὰς ἑλεπόλεις μόνον, ἀλλὰ καὶ τὰ κατὰ τὸν ποταμὸν Βούσην ἱστάμενα πλοῖα ἐνέπρησαν, ὡς μὴ ῥᾳδίως οἱ Κελτοὶ διαπερᾶν ἔνθεν ἔχοιεν. Αὐτὸς δὲ ἀναποδίσας μικρὸν καὶ πεδιάδι τινὶ ἐντυχών, δεξιόθεν μὲν τὸν καλούμενον Χαρζάνην ποταμὸν ἐχούσῃ
[12.9.6] Ὁ δὲ Δρυμὼν οὗτος ὁ ποταμός, ἵνα τι καὶ περὶ τοῦ ῥεύματος τούτου προσιστορήσαιμι, ῥεῖ μὲν ἄνωθεν ἀπὸ τῆς Λυχνίτιδος λίμνης, ἣν ἡ νῦν γλῶττα ἐκβαρβαρώσασα Ἀχρίδα προσηγόρευσεν,
Δρυμών = σλαβ. Drim = ο αρχαίος Δρίνος/Δρίλων. Ο τύπος με «μ» είναι σλαβικός, λ.χ. Drim, Za-drima = «πέρα από τον Δρύμο».
Για ποιο λόγο ο Δούκας αργότερα αποκαλεί την Λαμία συνεχώς Ζητούνιον; Γιατί εκείνο ήταν το καθιερωμένο μεσαιωνικό όνομα της πόλης.
Καλημέρα,
και μένα μου ακούγεται σαν περίπτωση γλωσσικής μετάπλασης ενός προϋπάρχοντος τοπωνυμίου, ώστε να γίνεται κατανοητή από κάποια νέα πληθυσμιακή ομάδα. Π.χ. Καστοριά–> Костур (πέρκα), Έδεσσα–> Во̀ден (νερά), Σαλονίκη–> Солун (αλυκή).
Ρήσε καλημέρα. Πολύ πιθανό. Ένα άλλο παράδειγμα είναι ο ποταμός (και τοπωνύμιο στην εκβολή του ποταμού) Άλμος (λατ. Almus) της Άνω Μυσίας.
Έχει ήδη παρατηρηθεί ότι το σημερινό βουλγαρικό όνομα Lom (αντί για το αναμενόμενο *Lam) είναι γλωσσολογικά ανώμαλο (μη αναμενόμενο), αλλά κατανοείται συγχρονικά από τους Βούλγαρους ως «ρήγμα» (lomiti = ρήγνυμι > lomŭ = ρήγμα).
Τι συνέβη;
Οι νότιοι σλάβοι έκαναν κανονικά την μετάθεση των υγρών Almŭ > *Lāmŭ τον 9ο αιώνα και ο προκύψας τύπος *Lāmŭ > *Lamŭ (λ.χ. Malva > Mlava, Scardona > Skradin) παρερμηνεύθηκε ως ο σλαβικός όρος *lamŭ > lomŭ «ρωγμή, σπάσιμο».
Στη τελευταια σελιδα κατω δεξια αν καταλαβα καλα, σε λιθο εκκλησιας βρεθηκε αρχαια επιγραφη οπου αναφερει την πολη των “Τρικκαλων”. Οποτε μηοως το ονομα ειναι πιο παλιο απο ότι νομιζουμε?
Σε πια αναφορά αναφέρεσαι; Στους στίχους του Ιωάννη Τζέτζη στις Χιλιάδες; Πρόκεται για υποσημείωση (1) σε πρόταση της προηγούμενης σελίδας που τελειώνει στην πρώτη γραμμή της δεξιάς σελίδας επάνω). Δεν έχει σχέση με το κείμενο στο κἀτω μέρος της σελίδας που περιγράφει την εκκλησία.
Μπορείς αν θέλεις να διαβάσεις εδώ τις επόμενες σελίδες του Leake (μετά την δεξιά 287 που συζητάμε).
Τελικά, δεν το είχα το κείμενο του Συμεωνίδη «Η προέλευση και η εξάπλωση του γεωγραφικού όρου ‘Τρίκαλα’», Τρικαλινά, 3 (1983) 5–18. Τώρα το πήρα στα χέρια μου. Επιγραμματικά λέει τα εξής:
Αρχική μελέτη του 1965 στα Θεσσαλικά Χρονικά (σελ. 5)
Αναδρομή σε απόψεις άλλων
Άμαντος: < Τρίκκη + -άλιον / -αλον
Χατζής: < αρχ. τρίκαλος
Κεραμόπουλος: < Tricca illa (Ιλλυριοί μισθοφόροι του Βυζαντίου)
Θεόδωρος Σαράντης: < βλαχικό «mi duk Trikko-lu = πηγαίνω εις την Τρίκκην»
Γ. Παπαγεωργίου-Εράλδυ 1947: < «σικελική πόλης Τρίκαλα (τα), που προέρχεται από λέξη σικελική συγγενή προς το λατινικό Τricοllis (=Tρίλοφος)· οι Κουτσόβλαχοι, που ως σήμερα ονομάζουν την πόλη Τρικόλλ’, πρέπει να έχουν μεταφέρει το όνομα από τη Σικελία στη Θεσσαλία δεδομένου ότι κατάγονται από τη Σικελία».
Γ. Παπαγεωργίου-Εράλδυ 1939: Τρίκρανα > *Τρίκραρα > Τρίκλαρα και φαίνεται ότι έχουν ετυμολογική σχέση με την Τρικλαρία Αρτέμιδα, που λατρευόταν κατά τον Παυσανία 7, 19.22 στην Αχαΐα έξω από την Πάτρα.» (σελ. 12)
«δεν αποκλείεται να υπολανθάνει στην επίκληση Τρικλαρία της θεάς ένας παλαιότερος τύπος Τρίκαρανία, επίθετο της θεάς που λατρευόταν αρχικά πάνω σε βουνό τρίκορφο. Όταν ξεχάστηκε η αρχική σημασία του επωνύμου της θεάς, συσχετίστηκε τούτο με τη λέξη κλάρος και ερμηνεύθηκε ως το όνομα της θεάς που προστατεύει τρία πολίσματα.» (σελ. 12)
«Το αρχαίο επίθετο τρικάρανος ή τρικάρηνος(=τρίκορφος) φαίνεται ότι χρησιμοποιούνταν ευρύτατα ως γεωγραφικός όρος, ως τοπωνύμιο δηλαδή, όπως ακριβώς ευρύτατος σε χρήση είναι σήμερα ο αντίστοιχος νεοελληνικός όρος Τρίκορφο, που χαρακτηρίζει βουνά ή λόφους με τρεις κορυφές ή τα χωριά που βρίσκονται στους πρόποδές τους.» (σελ. 12-13)
«Αλλά ο όρος Τρικάρανος (-ηνος) ως πολυσύλλαβος δεν ήταν δυνατό να διατηρηθεί ακέραιος σε όλες τις περιπτώσεις. Με μια μικρή φωνητική αλλαγή τον αναγνωρίζουμε στους παραπάνω τύπους Τρίκρανα και Τρίκρηνα. Η μεταβολή αυτή ήταν μεγαλύτερη στην περίπτωση της θεσσαλικής πόλης, όπου οι τύποι Τρικάρανος και Τρικάρηνος έδωσαν με συγκοπή σε αρχαία ήδη εποχή Τρίκκα και Τρίκκη αντίστοιχα.» (σελ. 13)
«Το όνομα της αρχαίας θεσσαλικής πόλης, φαίνεται πως είχε ευρύτερη γεωγραφική εξάπλωση, εφ’ όσον μαρτυρείται για τις εξής περιοχές …» (σελ. 15)
«Τέλος στην κατηγορία των τοπωνυμίων που εξετάζουμε νομίζω ότι ανήκει και η πόλη (και φρούριο) της Σικελίας Τρίκαλα.» (σελ. 15) «Το τοπωνύμιο προϋποθέτει αρχ. ελλην. Τρικάρανον > Τρίκαρον > Τρίκαλον. Ο πληθυντικός τελικά επικράτησε, όπως και στις άλλες περιπτώσεις των Τρικάλων που είδαμε.» (σελ. 16)
«Φαίνεται λοιπόν πως και στην περίπτωση του σικελικού τοπωνυμίου «ελληνική φωνή» είχε ονομάσει αρχικά Τρικάρανον το βουνό και φρούριο για τις τρεις κορυφές του, και αργότερα το όνομα περιέλαβε και την πόλη που κτίστηκε στους πρόποδες του βουνού.» (σελ. 16-17)
«Από όσα έχουν εκτεθεί έως τώρα καταφαίνεται πόσο διαδεδομένος ήταν ο γεωγραφικός όρος Τρικάρανον – Τρίκαρον – Τρίκαλον κατά τους αρχαίους, μεταγενέστερους και μέσους χρόνους τόσο στην κυρίως Ελλάδα όσο και στην Ιταλία.» (σελ. 17)
«Ειδικά για τα θεσσαλικά Τρίκαλα παρατηρούμε πως το νέο όνομα στη θέση του αρχαίου Τρίκκη πρέπει να δόθηκε στην πόλη στους χρόνους από τον 6ο μ.Χ. έως τον 11ο αιώνα. Αλλά αφού η πόλη έως τον 6ο αι. αναφέρεται αποκλειστικά ως Τρίκκα και Τρίκκη, γεννιέται το ερώτημα πώς επανήλθε στη χρήση κατά τους χρόνους μετά τον 6ο αι. το αρχικό όνομα της πόλης Τρικάρανος, για να εξελιχθεί σε Τρίκαλα. Δύο εκδοχές είναι πιθανές.
Κατά την πρώτη το αρχαίο επίθετο Τρικάρανος έζησε ως όνομα του συγκροτήματος των τριών λόφων κοντά στο όνομα Τρίκκη και αργότερα επικράτησε ως νέο όνομα της πόλης, αφού πια ξεχάστηκε κάθε ανάμνηση της παλαιάς Τρίκκης.
Κατά τη δεύτερη και ίσως πιθανότερη εκδοχή έχουμε νέα ονομασία, ανεξάρτητη από την αρχαία. Η πόλη, καθώς είναι γνωστό, καταστράφηκε πολλές φορές. Κατά τους χρόνους της βασιλείας του Ιουστινιανού η πόλη είχε ερημωθεί και ανοικοδομήθηκε από την αρχή, όπως μας πληροφορεί ο Προκόπιος, Περί κτισμάτων 1, 4, 3. Κατά τους επόμενους αιώνες ακολούθησαν οι επιδρομές των Σλάβων, των Βουλγάρων και των Βλάχων, ώστε η πόλη καταστράφηκε επανειλημμένως. Φαίνεται λοιπόν πως με την ευκαιρία μιας ανοικοδόμησης της πόλης, ύστερα από σοβαρή καταστροφή της, δόθηκε το νέο όνομα Τρικάρανος προφανώς από λογίους, οδηγημένους από την παρατήρηση ότι η πόλη βρισκόταν στους πρόποδες τριών λόφων. Πάντως, οποιαδήποτε από τις δύο παραπάνω εκδοχές και αν αληθεύει, παραμένει το γεγονός ότι το όνομα της θεσσαλικής πόλης Τρίκαλα ανάγεται σε αρχαίο ελληνικό τύπο Τρικάρανος (-ον), του οποίου την τύχη και τις εξελίξεις παρακολουθήσαμε όσο ήταν δυνατό στα πλαίσια μιας σύντομης μελέτης.» (σελ. 17-18)
Ευχαριστώ, Σπύρο. Είναι αυτό ο που έγραψε ο Προλεμαίος στο σημερινό του σχόλιο.
Γ. Παπαγεωργίου-Εράλδυ 1939: Τρίκρανα > *Τρίκραρα > Τρίκλαρα και φαίνεται ότι έχουν ετυμολογική σχέση με την Τρικλαρία Αρτέμιδα, που λατρευόταν κατά τον Παυσανία 7, 19.22 στην Αχαΐα έξω από την Πάτρα.» (σελ. 12)
—
Σημειώνω εδώ για τους ενδιαφερομένους πως το αχαϊκό (όχι θεσσαλικό) επίθετο της Αρτέμιδος Τρικλᾱρίᾱ συνδέεται ετυμολογικά με τον όρο κλῆρος (μη αττικοϊωνικό κλᾶρος), όχι με κάποιο υποτιθέμενο όρο *Τρίκραρα που υπέστη πολλαπλή ρωτική ανομοίωση σε Τρίκαλα.
Σμερδελαε ευχαριστω πολυ για τις απαντησεις. Θελω να ρωτησω να μπορεις να αν μου πεις αν η ιωανικη τετραπολις ή αλλιως Υττηνια εχει σχεση με το ετρουσκικο hut, το νουμερο 4 δλδ. Και απο αυτο ονομαστηκε huttiniae=ytinia. Και αν απο απο παραφθορα αυτου παραηεται το ATHINAE
Βασίλη καλημέρα. Η ετυμολογία του προελληνικού τοπωνυμίου «Αθήνα» παραμένει άγνωστη. Μόνο εικασίες μπορούμε να κάνουμε. Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι το μόρφημα αθ- της Αθήνας μάλλον σχετίζεται με το αττ- της Αττικής και το ατθ- της Ατθίδος (η Αττική εναλλακτικά).
Από εκεί και μετά, ο παλαιότερος (πριν το 900 π.Χ.) τύπος του τοπωνυμίου Ἀθήναι είναι Ἀθάναι (με μακρό /ᾱ/ Ἀθᾱν- που διατηρήθηκε στις μη αττικοϊωνικές διαλέκτους, λ.χ. δωρ. Ἀθάναι). Συνεπώς, ο σχηματισμός **huttiniae που προτείνεις έχει διαφορετικά τα δύο πρώτα φωνήεντα, άρα θα πρέπει να εξηγήσεις γιατί οι Έλληνες απέδωσαν το προελληνικό **huttin- ως Ἀ(τ)θᾱν-.
Δεδομένης της υψηλής πυκνότητας προελληνικών τοπωνυμίων σε -ττ- (= -σσ-) στην Αττική που την συνδέουν με την Μικρασία, ίσως πρέπει να κοιτάξουμε στις γλώσσες της Μικρασίας (Ανατολιακές, Χαττική κλπ.) για την ετυμολογία της Αθήνας. Μια σύγκριση που θα μπορούσαμε να κάνουμε είναι με το τοπωνυμίο Άδανα στην Κιλικία (οι Jassanof και Nussbaum έχουν ήδη προτείνει την σύγκριση), δεδομένου ότι στα προελληνικά ελλαδικά τοπωνύμια σε -νθ- αντιστοιχούν μικρασιατικά σε -νδ- (λ.χ. Κόρινθος και Καρύανδα).
«Μια πιθανή εξήγηση του μεσαιωνικού τύπου Τρίκαλα είναι οι Σλάβοι που έφτασαν στην Θεσσαλία τον 7° αιώνα…».
Μάλλον, σίγουρη εξήγηση καθώς ο εκτεταμένος σλαβικός εποικισμός της περιοχής μαρτυρείται μέχρι σήμερα στις παλιές σλαβογενείς ονομασίες όλων σχεδόν των χωριών -εξαιρουμένων των βλάχικων- του νομού Τρικάλων.
Γεια σου Γιώργο. Καλά το ότι υπάρχουν πολλά βέβαια σλαβικά τοπωνύμια [λ.χ. Βετερνίκο = Veternik = «ηνεμόεις (τόπος)», βλ. PSlv větr-ŭ «άνεμος» + -ĭnikŭ] δεν σημαίνει ότι και τα
αβέβαιης ετυμολογίας τοπωνύμια πρέπει σώνει και καλά να είναι όλα σλαβικά.
Αλλά σε μια περιοχή όπου αρκετά από τα τριγύρω τοπωνύμια είναι σίγουρα σλαβικής ετυμολογίας, έχει περισσότερο νόημα να ψάξεις για σλαβική ετυμολογία (ή από κάποια άλλη γλώσσα που μιλιόταν κατά τον πρώιμο μεσαίωνα) από το να ψάχνεις για «ελληνικούρες» όπως «Τρικάρανα όρη» και «Άρτεμις Τρικλαρία», τις οποίες ο μέσος ελληνόφωνος επαρχιώτης του πρώιμου μεσάιωνα σίγουρα αγνοούσε.
Δεν έχω τη δική σου γλωσσολογική κατάρτιση αν και ως πτυχιούχος Φιλολογίας έχω στοιχειώδεις γλωσσολογικές γνώσεις. Δεν μπορεί, όμως, να συμπίπτει τυχαία η εμφάνιση των «Τρικάλων» με τη μαζική εμφάνιση των Σλάβων στην περιοχή. Όσον αφορά τις «ελληνικούρες», απλά αποτυπώνουν τις ιδεολογικές και υπαρξιακές ανάγκες μιας άλλης εποχής. Ας τις προσπερνάμε ως χαριτωμένες -ενίοτε, όμως προκλητικές για την κοινή λογική- αναφορές μιας εθνικής ανασφάλειας που έχει κάνει τον κύκλο της. Εσύ συνέχισε στα ασφαλή μονοπάτια που γνωρίζεις και σε ακολουθούμε. Όχι ότι θα έμπαινες στον πειρασμό να λοξοδρομήσεις.
Ας τις προσπερνάμε ως χαριτωμένες
—
Παραθέτω μια τέτοια χαριτωμένη σκηνή από το Φιόρο του Λεβάντε:
[17:35-18:00] «συμπάθησέ με όμως αφέντη γι΄ευτούνο το βρωμόλογο το «αυθημερόν» … τώρα με κογιονάρετε το βλέπω … εγώ ήθελα να γράψω ανθρωπινά «μπαρκάρουμε σήμερα». 🙂 🙂 🙂
Και μιας και μιλήσαμε για «ελληνικούρες» ευκαιρία να αναφέρω μια ιδιαιτερότητα της πόλης που απηχεί την αρχαιοπληξία του παρελθόντος. Η διαμάχη για την ονομασία της πόλης στις αρχές του 20ού αιώνα, ίσως και λίγο νωρίτερα, ανάμεσα στους λογίους -πρωτοστατούσε ο αναφερθείς Παπαγεωργίου Εράλδυ- που προέκριναν επαναφορά της «Τρίκκης» και εκείνων που επιθυμούσαν διατήρηση των «Τρικ(κ)άλων» κατέληξε σε συμβιβασμό. Διατηρήθηκε η παγιωμένη ονομασία αλλά υιοθετήθηκε ειδικά για τον δήμο η αρχαία ονομασία. Έτσι, μέχρι σήμερα ο δήμος της πόλης ονομάζεται «Τρικκαίων». Τα Τρίκαλα κατοικούνται από Τρικκαίους!
Η εναλλαγή Τρίκκη/Τρίκαλα στην εποχή μας είναι αυτό που ο Michael Billig αποκαλεί “banal nationalism“, σαν την «οδό Αριστοτέλους» που υπάρχει σε κάθε πόλη της Ελλάδος.
Παραθέτω σε φωτογραφίες τις 2 σελίδες από το βιβλίο του Συμεωνίδη για τα Τρίκαλα (και τα 3).
https://imgur.com/edit?deletehash=qpMZkZ8GsQHkgKS&album_id=oz3Ozxr
https://imgur.com/fFMLr48
Τέλεια!
Αποκλείεται να είναι μια λαϊκή εξέλιξη της ελληνικής; Σε πολλές λέξεις συμβαίνει χωρίς παρέμβαση ξένης γλώσσας. Η Ίος έγινε Νιός. Και η Τρίκη μπορεί να παρετημολογήθηκε ως τρία καλά> Τρίκαλα.
Τίποτε δεν αποκλείεται, αλλά πες μου εσύ για ποιο λόγο ένας ελληνόφωνος του πρώιμου μεσαίωνα να παρετυμολογήσει την Τρίκκη
ως «Τρία Καλά».
Καλημερα Μόκας ( Κων/νος ) το επωνυμο μου Βλαχος απο Καλαρρυτες, απογονος μετακινουμενων κτηνοτροφων. Βεβαια ο πατερας μου ελεγε πως ειμαστε η εβδομη γενια στους Καλαρρυτες προερχομενοι απο ενα χωριο του Απροποταμου Κορυφη, οχι Βλαχοχωρι σημερα, Καπρο(ι) παλια ονομασια. Δεν βγαζω συμπερασμα απο πρωτη προσεγγιση για την ετυμολογια του επωνυμου μου. Moka η moca καπου διαβασα ως μια απο τις ελαχιστοτατες εναπομειναντες Θρακικες λεξεις. Mocani ονομασια για τους κτηνοτροφους στην περιοχη των Καρπαθιων Τρανσυλβανια. Στον χαρτη google ειδα ονομασιες στην περιοχη, που εχουμε και στο χωριο μου πχ saliste, σαλιστ(ι) λεμε μια περοχη στα λειβαδια χωρις να ξερω εγω τουλαχιστον τι σημαινει, ισως γιατι δεν ξερω τα βλαχικα πολυ καλα. Το επωνυμο το βρισκουμε σχεδον σε ολο τον κορμο της Ελλαδας, κυριως σε ορεινες περιοχες. Στα Τρικαλα το συνανταμε και σε καραγκουνοχωρια αλλα και σε χασιωτοχωρια. Θα ηθελα πολυ αν ξερεις κατι για το Μοκ(κ)ας να το μαθω. Τελος, δεν μπορω να μην επισημανω την καθαρη ματια που βλεπεις τα πραγματα.
Γεια σου Κώστα.
Οι μόνες παρατηρήσεις που μπορώ να κάνω γι’αυτά που έγραψες για το επώνυμο Μόκ(κ)ας είναι:
1) Η σύνδεση με το αρχαίο θρακικό πρώτο συνθετικό Μο(υ)κα- (λ.χ. Μουκά-τραλις και Μουκά-πορις/Muca-por) πρέπει να απορριφθεί μέχρι αποδείξεως του εναντίου. Τέτοια «υπερατλαντική πτήση» χιλιετιών δικαιολογείται μόνον αν υπάρχουν κάποιες ενδείξεις που να υποστηρίζουν την σύνδεση.
2) Η σχέση με τους ρουμανικούς όρους mocan = «ορεσίβιος (ποιμένας) [της Τρανσυλβανίας]» (Locuitor român din regiunile muntoase … cioban din regiunile muntoase) και moacă = «ρόπαλο, κεφάλι κλπ» μπορεί να υποστηριχθεί ΜΟΝΟΝ εφόσον πρώτα δειχθεί ότι οι όροι αυτοί ήταν/είναι γνωστοί και στα νότια βλαχικά ιδιώματα (και, πιο συγκεκριμένα, στα ελλαδικά).
3) Όταν εξετάζεις την ετυμολογία ενός όρου (τοπωνύμιο, επώνυμο, ιδιωματισμός κλπ), ένας άγραφος κανόνας είναι πως πρέπει να κινείσαι χρονικά μεν από το πρόσφατο προς το απώτερο παρελθόν, γεωγραφικά δε από τον τόπο όπου απαντά ο συγκεκριμένος όρος προς πιο απώτερα μέρη. Με άλλα λόγια, πρώτα πρέπει να ψάξεις στο ιδίωμα της Θεσσαλίας (ή/και τα ελλαδικά βλαχικά ιδιώματα) για να δεις αν μπορείς να βρεις κάποιον ιδιωματικό όρο **μο(υ)κ-/**moc-/**muc- (που είναι ακόμα ή ήταν κάποτε σε χρήση στο πρόσφατο παρελθόν [= τελευταίοι 3-4 αιώνες]) που να εξηγεί ικανοποιητικά το επώνυμο Μόκ(κ)ας, και μετά, αν δεν βρεις τίποτε, σιγά σιγά κινείσαι πιο πίσω στο παρελθόν και σε γλώσσες περιοχών που απέχουν από την Θεσσαλία (λ.χ. η σύνδεση με τον ρουμανικό όρο mocan που ανέφερες).
Ευχαριστω για την αμεσοτητα και το κατατοπιστικον της απαντησης
Κάποιες αναφορές που βρήκα για το επώνυμο στην περιοχή της Καλαμπάκας:
1.Σπανός Κώστας, «Τα χωράφια της Πρεβέντας Καλαμπάκας και οι καλλιεργητές τους, 25.10.1790», Θεσσαλικό Ημερολόγιο, 70 (2016), σελ. 28: Καλλιεργητής «Μόκας Γεωργάκης» (Η πιο παλιά αναφορά που βρήκα)
2.Παπασωτηρίου Ιωάννης, Επαρχία Καλαμπάκας, Έκτακτος Έκδοσις των Θεσσαλικών Χρονικών (1936–39), της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας των Θεσσαλών, σελ. 187: «Διά τούτο τω 1911 οι εν Αμερική ολίγοι Ασπροκκλησιώται, τη προτροπή του υποφαινομένου και του μακαρίτου Βασ. X. Μόκα, έστειλαν χρήματα, διά των όποιων εκτίσθη καλόν οπωσδήποτε διά την εποχήν εκείνην μονοτάξιον Σχολείον.»
3. Νημάς Θεόδωρος, Ιστορία και μνημεία των επαρχιών Τρικάλων και Καλαμπάκας, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, εκδ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2018, σελ. 215: «15.04.1941: Εφονεύθη ο σμηναγός Γεώργιος Μόκκας».
4. Πίκουλας Γιάννης, «Καὶ πόλις Ὀξύνεια παρὰ τὸν Ἴωνα ποταμόν», 9ο Συμπόσιο Τρικαλινών Σπουδών, Τρίκαλα 4–6.11.2011, Τρικαλινά, 32 (2012) 81: «Χρήστος Σπ. Μόκας από την Ασπροκκλησιά, γεννημένος το 1944.»
5. Χρήστος Σ. Μόκας, Ιστορικές – Λαογραφικές Σημειώσεις Χασίων και Ασπροκκλησιάς, Αθήνα. χ.χ
Για την ετυμολογία: θα μπορούσε να έχει σχέση με το σλαβικό мѫка (mǫka) (https://en.wiktionary.org/wiki/мѫка)=Αλεύρι < πρωτοσλαβικό mǫka (https://en.wiktionary.org/wiki/Reconstruction:Proto-Slavic/mǫka), με την έννοια ότι έχει σχέση με μύλο, μυλωνά κ.λπ.;
Δεν αποκλείεται να είναι από το σλαβικό mǫka (σαν το *(v)ǫblŭ = «πηγή» > αμπλάς [=καρδιτσιώτικο], Άμπλιανη (Ευρυτανία), Βόμπλο [Ιωάννινα]). Πάντως, αν πρόκειται για σλαβικό δάνειο πριν το 1000, θα περιμέναμε απόδοση της ερρινότητας στα ελληνικά (**Μόγκας με ǫ>VN, V=φωνήεν και Ν=έρρινο /m/ η /n/, πρβ. lǫgŭ > λόγγος/Ζάλογγο [-ong-]) και, μετά το 1000, θα περιμέναμε το φωνήεν να είχε την μορφή του διαδόχου του ǫ στην θυγατρική σλαβική γλώσσα που δάνεισε τον όρο (σλαβομακ. ǫ>a, βουλγ. ǫ>ə, σρβ/κρ. ǫ>u κλπ).
Αν και τώρα που το καλοσκέφτομαι, κι ως δισύλλαβο επώνυμο, πιο πολύ μου κάνει από την αλβανική λέξη mokër (μυλόπετρα, https://en.wiktionary.org/wiki/mokër· περιέργως πώς, κοντά στη σημασία «αλεύρι» του σλαβικού που είπα στο προηγούμενο σχόλιο!), για την οποία μάλιστα ο Vladimir Orel (Albanian Etymological Dictionary) λέει ότι ετυμολογείται από την ελληνική λέξη μηχανή! Ο Stuart Mann (An historical Albanian-English dictionary) προσθέτει: «tokë — , friable rock, white rock». (Αν και μπερδεύει κάπως το mokër με το mokërr (σαρανταποδαρούσα), συγγενές με τη …μουχρίτσα < σλαβικό * mokrica < *mokra!)
Ναι το αλβανικό (τοσκικό) mokër (= γκεγκικό mokën) είναι εκ του μηχανή (ή τον δωρικό τύπο μα:χανά:) και ένα από τα παλαιότερα αρχαιοελληνικά δάνεια της Αλβανικής. Η τροπή του μακρού (ē>)ā>ua>uo>o δείχνει ότι εισήλθε στην πρώιμη πρωτοαλβανική πριν τον 2ο μ.Χ. αιώνα. Αυτή είναι η εξέλιξη των γνήσιων (πρωτοαλβανικών ΙΕ καταγωγής) αλβανικών ē/ā, λ.χ. οι εκτεταμένοι ΙΕ αόριστοι σε /ē/ (λ.χ. λατ. legō με παρακείμενο lēgī) στην αλβανική εμφανίζονται ως αόριστοι σε /ο/ εξαιτίας της τροπής ē>ā>o, λ.χ. *dhegwh- > djeg «καίω» με αόριστο *dhēgwh- > dogja = «έκαψα», *h2embhi-leg’- > *ambiledz- > mbledh «συλλέγω», με αόριστο *ambi-lēdz- > mblodha.
Καλησπέρα, διαβάζοντας την περίοδο αυτή τις Notitiae Episcopatuum έπεσα πάνω στην Τρίκη/Τρίκκη και θυμήθηκα την συζήτηση αυτή. Αναφέρεται στη notitia 3 ως Τρίκη (με ένα κάπα). Στη notitia 7 ως Τρίκκη (δύο κάπα) και τελευταίας φορά ως Τρίκκη στη notitia 10. Στη notitia 13 αναφέρεται ως Τρίκαλα. Η notitia 7 είναι του 901-907. Οι 10 και οι 13 δεν ξέρω του πότε είναι αλλά σίγουρα κατοπινότερες. Οπότε η μορφή Τρίκκη ήταν σε χρήση και πέρα από το 600, τουλάχιστον ως τον 10ο αιώνα.
Γεια σου Χρηστάρα λεβεντιά! Ευχαριστώ πολύ για τις πληροφορίες.
Μα πάντοτε ως Τρίκκη εμφανίζονταν τα Τρίκαλα στην εκκλησιαστική διοίκηση και τους σχετικούς τίτλους. Ακόμη και στην εποχή μας. Δεν νομίζω ότι ένας αρχαϊκός εκκλησιαστικός τίτλος μας επιτρέπει να συμπεράνουμε παράλληλη χρήση του αρχαίου ονόματος με το νέο μέχρι τον 10ο αιώνα.
Γεια σου Γιώργο. Σωστή παρατήρηση. Αυτό είναι το πρόβλημα με τα αρχαία τοπωνύμια που χρησιμοποιούνται από λόγιους που δεν ζουν καν στην περιοχή.
Ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης λ.χ. στα 1460ς αποκαλεί τις Σέρρες «Φερρές», το Μυστρά «Σπάρτη» και την Μονεμβασιά «Επίδαυρο», χώρια τα «Παίονες» = Ούγγροι, «Σαρμάται» = Ρώσοι, «Έλληνες» = Ρωμαίοι κλπ.