Ο Σαλαβριάς,ο σαλαμπρός και η salebra

Κατά το γνωστό τραγούδι, «στης Λαρίσης το ποτάμι που το λένε Πηνειό, αν τυχόν και δε με θέλεις, ‘κει θα πέσω να πνιγώ». Ο γνωστός ποταμός της Θεσσαλίας κατά την αρχαιότητα και σήμερα είναι γνωστός ως Πηνειός. Ανάμεσα στις δύο αυτές περιόδους, όμως, το μεσαιωνικό του όνομά ήταν Σαλαβριάς. Η ετυμολογία του μεσαιωνικού αυτού υδρωνυμίου παραμένει μέχρι σήμερα ανεξιχνίαστη. Στην παρούσα ανάρτηση θα καταθέσω μερικές εικασίες -δυστυχώς μόνο εικασίες- για την πιθανή σχέση του υδρωνυμίου αυτού με τον λατινικό όρο salebra «προεξοχή σε τραχύ δρόμο που προκαλεί τράνταγμα/τίναγμα σε όχημα (πρβ. speed bump), τραχύτητα εδάφους».

1. Το επίθετο σαλαμπρός = «παλαβός, ασυγκράτητος»

Ο Δημήτρης Δελιόπουλος στο βιβλίο του Το Ρουμλουκιώτικο ιδίωμα (εκδ. Κορνηλία Σφακιανάκη 2008) παραθέτει το λήμμα (σ. 271) σαλαμπρός = «παλαβός, ασυγκράτητος» (με θηλυκό (η) σαλαμπριά):

Φρ.: Dε, dε, ήρθιν ικείν’ η σαλαμπριά, η Λισάβου, ι τόπους δε τ’χουρούσιν. Χλιμ’τρούσιν, σα φουράδα.

Αν κάποιος τυχαίνει να γνωρίζει κάτι για την ετυμολογία αυτού του επιθέτου, ας το καταθέσει στα σχόλια, γιατί μπορεί να μας βοηθήσει στην ετυμολόγηση του υδρωνυμίου Σαλαβριάς.

2. Ο λατινικός όρος salebra και τα παράγωγά του

Εδώ μπορείτε να δείτε μια λίστα τον λατινικό όρο salebra και τα παράγωγά του:

salebra = προεξοχή, εξόγκωμα σε τραχύ δρόμο, τραχύτητα εδάφους

salebrātus = «τραχύς, πετρώδης»

salebritās = «τραχύτητα,

salebrōsus = «τραχύς, ανώμαλος, πετρώδης, απότομος» (η πηγή του αγγλικού όρου salebrosity = «τραχύτητα»), οι λατίνοι γραμματικοί το παραθέτουν ως συνώνυμο των επιθέτων confragōsus (κακοτράχαλος, που έχει την όψη σπασμένης πέτρας, ανώμαλος ή, αν προτιμάτε, αἰγίλιψ (τόπος)= «τόπος τόσο κακοτράχαλος που δεν βρίσκεις σ΄αυτόν ούτε αγριοκάτσικα» ή «που τον σκαρφαλώνουν μόνο τ΄αγριοκάτσικα»), horridus (τραχύς (σε τρόπους), φρικαλέος, τρομακτικός), asper (η πηγή του νεοελληνικού άσπρος, αλλά στα λατινικά σημαίνει «τραχύς, πετρώδης, ανώμαλος», λ.χ. το ορωνύμιο Aspromonte της Καλαβρίας).

Ο Γαλλο-Ρωμαίος Σιδώνιος Απολλινάρις (5ος μ.Χ. αιώνα) γράφει:

[Σιδώνιος Απολλινάρις, Επ. 2.2.17] fluvio intratus, qui salebratim saxorum obicibus affractus spumoso canescit impulsu et nec longum scopulis praecipitibus exemptus lacu conditur

Where the river comes in, the broken water foams white against the rocky barriers; but the stream soon wins clear of the overhanging crags, and is lost in the smooth expanse. Whether the river itself makes the lake, or is only an affluent, I know not.

Γράφει, λοιπόν, ο Σιδώνιος πως η τραχεία κοίτη του άνω μέρους ποταμού είναι salebrata (τραχεία, βραχώδης) εξαιτίας των βράχων (saxorum) και το νερό εκεί «αφρίζει κι ασπρίζει από την ορμή του» (spumoso canescit impulsu), αλλά παρακάτω ο ποταμός ηρεμεί καθώς απλώνεται στην πεδιάδα. Όσοι γνωρίζουν βλαχικά/αρμανικά, καταλαβαίνουν τους λατινικούς όρους spūmōsus = «αφρώδης» (> αρμαν. spumos(u)) και το ρήμα cānēscō = «ασπρίζω» (λ.χ. αρμαν. cănut(u) = «πολιός»).

Ο Προκόπιος στο Περί Κτισμάτων αναφέρει το λατινικό τοπωνύμιο «Σαλεβρίες» (i.e., λατ. Salebriae = «τραχύτητες, προεξοχές, βράχια») μεταξύ Σερδικής (Σόφια) και Γερμανίας (η γενέτειρα του Βελισαρίου, τα σημερινά Sapareva Banya):

Ὑπὸ πόλιν Σαρδικήν· […] Σαλεβρίες. Ἀρκοῦνες. ∆ουρίες. Βουτερίες. Βαρβαρίες. Ἀρβατίας. Κουτζούσουρα. […] Ὑπὸ πόλιν Γέρμεννε,

Η πιθανότερη ετυμολογία για τον λατινικό όρο salebra = «τραχύτητα, προεξοχή» είναι από το ρήμα saliō/saltō = «ανεβαίνω, πηδάω» (> ιταλ. salto > νεοελλην. σάλτο).

3. Το υδρωνύμιο Σαλαβριάς

Οι βυζαντινοί συγγραφείς του 12ου αιώνα (Άννα Κομνηνή και Ιωάννης Τζέτζης) γνωρίζουν τον Πηνειό ήδη ως «Σαλαβρία». Συνεπώς, η αλλαγή Πηνειός > Σαλαβριάς συνέβη κάποια στιγμή κατά την περίοδο 500-1100.

Η Άννα Κομνηνή αναφέρει το υδρωνύμιο «Σαλαβρίας» και το «Λυκόστομο/Λυκοστόμιο» (το εσώτερο στόμιο της Κοιλάδας των Τεμπών), όταν περιγράφει στην Αλεξιάδα τις εκστρατείες του πατέρα της, Αλεξίου Α΄ Κομνηνού, στην Θεσσαλία εναντίον των Νορμανδών εισβολέων του Βοημούνδου.

[Αλεξιάδα, 5.6.3] Οἳ καὶ κατέλαβον αὐτὸν εἴς τι νησίδιον ποταμοῦ τοῦ οὕτω καλουμένου Σαλαβρία μετά τινων ἱστάμενον ὀλίγων Κελτῶν καὶ σταφυλὰς ἐσθίοντα, ἅμα δὲ καὶ ὑπέρκομπόν τι καυχώμενον, ὅπερ καὶ μέχρι τοῦ νῦν παρῳδεῖται καὶ περιφέρεται. Τοῦτο γὰρ πολλάκις ἔλεγε βαρβαρίζων τὸ Λυκοστόμιον ὅτι «Τὸν Ἀλέξιον εἰς λύκου στόμα ἐνέβαλον».

[Αλεξιάδα, 5.7.3] Ὁ δὲ Βαϊμοῦντος ἐδίωκε τούτους μέχρι τοῦ ποταμοῦ Σαλαβρία. Ἐν δὲ τῷ φεύγειν ὁ ἤδη ῥηθεὶς Οὐζᾶς παίει τὸν τὴν σημαίαν τοῦ Βαϊμούντου κατέχοντα διὰ τοῦ δόρατος καὶ τὴν σημαίαν τῶν χειρῶν αὐτοῦ ἀφαρπάσας μικρὸν περιδινεῖ καὶ κλίνει πρὸς τὸ πρανές. Οἱ γοῦν Λατῖνοι τὴν σημαίαν ἐξ ὀρθίου σχήματος κατακλιθεῖσαν ἑωρακότες ἐν συγχύσει γεγόνασι καὶ ἐφ’ ἑτέραν ἐτράποντο ἀτραπόν, δι’ ἧς καὶ τὰ Τρίκαλα καταλαμβάνουσιν ἤδη προκατασχεθέντα παρά τινων τῶν μετὰ τοῦ Βαϊμούντου πρὸς τὸ Λυκοστόμιον φευγόντων.

Παραθέτω έναν χάρτη με το Λυκόστομο/Λυκοστόμιο στα Τέμπη και τον Σαλα(μ)βριά.

Η πηγή του Πηνειού/Σαλαβριά ανατολικά του Μετσόβου και η είσοδος του ποταμού στον θεσσαλικό κάμπο μετά την Καλαμπάκα:

Το κάτω τμήμα του ποταμού από την Λάρισα ως τα Τέμπη (Λυκοστόμιο) και την εκβολή του:

Στο λεξικό του Φάνη Δασούλα για το βλαχικό ιδίωμα του Μετσώβου, ο Πηνειός ονομάζεται Sălămbrie και, με την ευκαιρία, σημείωσα και την «πλειοφωνική» απόδοση του σλαβικού δανείου slabŭ > sălăbuescu.

4. Ετυμολογικές εικασίες

Τα λατινικά επίθετα salebratus/salebrosus «τραχύς, ανώμαλος» πιστεύω πως είναι καλές υποψήφιες πηγές για το επίθετο σαλαμπρός = «παλαβός, ασυγκράτητος» που κατέγραψε ο Δελιόπουλος από το Ρουμλούκι. Η σημασία «ανισόρροπος» (παλαβός) απέχει λίγο από την σημασία «ανώμαλος» των δύο αυτών λατινικών επιθέτων και τα επίθετα τραχύς, κακοτράχαλος και απότομος περιγράφουν τόσο τοπία όσο και ανθρώπινους χαρακτήρες (θυμίζω την προρρηθείσα σημασία salebrosus = horridus = «τρομακτικός, φρικαλέος» που κατέγραψαν οι Λατίνοι γραμματικοί). Μιας και ο όρος salebra κατά πάσα πιθανότητα ετυμολογείται από το ρήμα salio/salto «πηδάω, εκτινάσσομαι», τότε η σημασιολογική εξέλιξη σάλτο > σαλτάρω = «πηδάω» > «τρελαίνομαι», θυμίζει αυτήν του ρουμλουκιώτικου σαλαμπρός = «παλαβός».

Τώρα γεννιέται το εξής ερώτημα: μπορούν οι λατινικοί όροι salebra, salebratus, salebrosus να είναι η πηγή του υδρωνυμίου «Σαλαβριάς»;

Εδώ θα σας πάω πρώτα λίγo πίσω στην αρχαιοελληνική μυθολογία, όταν οι Θεσσαλοί λάτρευαν τον κοσμοσείστη Ποσειδώνα ως «Πετραίο» επειδή με έναν σεισμό του έσπασε την Αιμόνια πέτρα και δημιούργησε την κοιλάδα των Τεμπών. Συνεπώς, η κοιλάδα των Τεμπών είναι «σπασμένη πέτρα», δηλαδή τοπίο που ένας λατινόφωνος θα περιέγραφε με τα επίθετα confragosus = salebrosus.

Άρα ο Πηνειός μπορεί να μετονομάστηκε κάποια στιγμή κατά την ύστερη αρχαιότητα «Σαλαβρίας» (< *Σαλεβρίας) επειδή διέρχεται από την salebrosa κοιλάδα των Τεμπών. Αν το ρουμλουκιώτικο επίθετο σαλαμπρός = «παλαβός, ασυγκράτητος» έχει παρόμοια ετυμολογία, τότε οι λατινικοί όροι salebra/salebrosus ήταν γνωστοί στους κατοίκους του βορειοελλαδικού χώρου, όπως σίγουρα ήταν γνωστοί στα βορειότερα Βαλκάνια (το τοπωνύμιο Σαλεβρίες του Προκοπίου στην Μεσόγειο Δακία).

Τώρα γεννιέται το εξής ερώτημα: αν το υδρωνύμιο Σαλαβριάς προέρχεται από τον λατινικό όρο salebra, μπορεί να θεωρηθεί βλαχικό/ΑΒΡ;

Αν ο λατινικός όρος salebra επιβίωνε στην ΑΒΡ, η αναμενόμενη μορφή του είναι **sărevră, με ρωτακισμό του μεσοφωνηεντικού -L- > -R- (λ.χ. solem > soare, salem > sare) και τροπή -br- > -vr- > -ur- (λ.χ. fabrum > favru, febrem > heavră). Συνεπώς, αν το υδρωνύμιο Σαλαβριάς προέρχεται από τον λατινικό όρο salebra, τότε δεν ταιριάζει με την φωνολογία της ΑΒΡ, αν και κάποιος θα μπορούσε να υποθέσει ότι ο ρωτακισμός -L->-R- εδώ ακυρώθηκε από μεταγενέστερη ρωτική ανομοίωση (λ.χ. ἄροτρον > αλέτρι).

Αλλά υπάρχει και μια άλλη ετυμολογική υπόθεση που μπορεί να συνδέσει το υδρωνύμιο Σαλαβριάς με τον λατινικό όρο salebra. Τα ΙΕ ετυμολογικά λεξικά δίνουν την επιπρόσθετη σημασία salebra = «κιτρινωπή θολούρα/βρωμιά» (άραγε συνέπεσαν στην ίια μορφή δύο διαφορετικοί όροι;) από το πρωτοϊταλικό *sales-ros (με τυπική λατ. τροπή -sr- > -br-), παράγωγο το ΙΕ όρου *solH-(wo-) «βρωμιά»:

PGmc *salwaz «θολός, λασπώδης» > αγγλ. sallow «κιτρινωπός»

PSlv *solvŭ «χλωμός, κιτρινωπός» > ρωσικό solóvyj «χλωμοκίτρινος, που έχει το [μπεζ] χρώμα της κρέμας» (αυτός ο όρος, παρεμπιπτόντως, μπορεί να προταθεί στις υποθέσεις σλαβικής ετυμολογίας του υδρυνυμίου Σαλβριάς, αν και σ΄αυτήν την περίπτωση θα χρειαστεί επιπρόσθετη συζήτηση για την ερμηνεία του /r/).

PCelt *salākos «βρώμικος» > Ιρλανδικό salach

Δυστυχώς, δεν έχω καταφέρει να επιβεβαιώσω αυτήν την δεύτερη αυτή σημασία του λατινικού όρου salebra = «κιτρινωπή θολούρα, βρωμιά» σε κάποιο έγκυρο λατινικό λεξικό, πέρα από τα ΙΕ λεξικά που μερικές φορές έχουν το κακό χούι να αναπαράγουν ακρίτως εσφαλμένες ετυμολογήσεις παλαιότερων γλωσσολόγων. Αν μπορέσουμε νε επιβεβαιώσουμε αυτήν την δεύτερη σημασία του όρου salebra, τότε ο Πηνειός μπορεί να ονομάστηκε «Σαλαβριάς» από το κιτρινωπό/θολό χρώμα του νερού του. Αλλά αυτή η ετυμολογική υπόθεση θα πρέπει να θεωρηθεί εντελώς υποθετική μέχρι να επιβεβαιωθεί στην λατιινκή γραμματεία η δεύτερη σημασία του όρου salebra = “dirt” που αναφέρουν τα παρακάτω ΙΕ λεξικά, τα οποία -όπως προανέφερα- μερικές φορές αναπαράγουν ανακρίβειες και όρους «φαντάσματα»:

Michiel De Vaan (???):

James P. Mallory – Douglas Q. Adams (???):

Αν εσείς έχετε κάποια ετυμολογική πρόταση για το υδρωνύμιο Σαλαβριάς, καταθέστε την στα σχόλια για να την συζητήσουμε. Μπορεί να προκύψει κάτι από την συζήτησή μας.

Κλείνω την ανάρτηση με μερικές ιδέες (κάποιες έχουν ήδη προταθεί στην παλαιότερη βιβλίογραφία) για το υδρωνύμιο Σαλαβριάς:

σαλά(μ)βη «οπή» (για τα Τέμπη) > Σαλαβριάς (ο ποταμός που διέρχεται από την «οπή»). Η υπόθεση αυτή δεν εξηγεί το /ρ/ του υδρωνυμίου.

σλαβ. slabŭ «ασθενής, αδύναμος» > Σαλαβριάς = «ποταμός με αδύναμο ρεύμα, όχι ορμητικός, αργόροος). Κι αυτή δεν εξηγεί το /ρ/ του υδρωνυμίου.

ΙΕ *k’leuH- «βρέχω» (λ.χ. κλύζω, κλύδων, λατ. cluo/cloaca) > EPSlv *slav- (υποθετική ρίζα που ίσως έχει δώσει κάποια σλαβικά υδρωνύμια). Και αυτή δεν εξηγεί το /ρ/ του υδρωνυμίου.

Υπάρχει η βαλτοσλαβική ρίζα *selp- «ρέω» (λ.χ. RuCS vŭ-slěpati = «ρέω») που έχει δώσει τον πρωτοσλαβικό όρο *solpŭ «καταρράκτης» (λ.χ. σρβ/κρ. slap) και τους λιθουανικούς όρους salpas και salpa με τη σημασία «λιμνάζοντα/στάσιμα νερά», αλλά για να εξηγήσουμε το /ρ/ του Σαλαβριά θα πρέπει να υποθέσουμε ένα παράγωγο επίθετο σε *-ros, λ.χ. PSlv **solp-rŭ, από το οποίο μπορούμε να εικάσουμε τον «πλειοφωνικό» τύπο **Σαλαπρός.