Έχω αφιερώσει μια ολόκληρη σειρά αναρτήσεων για την διάσπαση της Λατινικής στις θυγατρικές ρωμανικές/νεολατινικές γλώσσες. Στην σημερινή ανάρτηση θα παραθέσω τα παλαιότερα κείμενα των δυτικών ή σιγματικών ρωμανικών γλωσσών, ενώ στην επόμενη ανάρτηση θα περιγράψω τα παλαιότερα κείμενα των ανατολικών (Ιταλο-Βαλκανικών) ή ασίγματων ρωμανικών γλωσσών.
Εφιστώ την προσοχή σας στην βασική και πρώιμη διαίρεση του ρωμανόφωνου κόσμου σε δυτικό που διατήρησε το τελικό υστερολατινικό /s/ (λ.χ. λατ. nōs/vōs > ισπαν. nos/vos, γαλλ. nous/vous [στην Παλαιά Γαλλική το τελικό /s/ προφερόταν ατόφιο, γι΄αυτό διατηρήθηκε στην σύγχρονη γαλλική γραφή]) και ανατολικό (Ιταλο-Βαλκανικό) που επιτέλεσε την καινοτομική τροπή /s/>/y/ σε τελική θέση (λ.χ. ιταλικό και ΑΒΡ noi, voi). Αυτή η βασική διχοτόμηση είναι η αιτία που οι Ισπανοί λ.χ. λένε λατ. (αιτ. πληθ.) illās caprās > ισπ. las cabras «οι γίδες», αλλά οι Ιταλοί λένε le capre και οι Ρουμάνοι και οι Βλάχοι λένε caprele (-ās > -as > –ay > –e). Οι συντηρητικοί πληθυντικοί του δυτικού ρωμανόφωνου κόσμου που διατηρούν το τελικό υστερολατινικό /s/ ονομάζονται σιγματικοί.
A. Γλώσσες της Γαλλίας
Οι παλαιότερες απαντήσεις της αρχαϊκότερης μορφής της Παλαιάς Γαλλικής (OFr) απαντούν τον 9° αιώνα, σε μια περίοδο που η γλώσσα χαρακτηρίζεται ακόμα ως «αγροικική ρωμαϊκή γλώσσα» (rustica romana lingua) στην Γ΄ Σύνοδο της Τουρώνης το 813 και ως «ρωμαϊκή γλώσσα» (romana lingua) στους τρίγλωσσους Όρκους του Στρασβούργου το 842 (μεσαιωνική λατινική, παλαιά γαλλική και (φραγκονική) Παλαιά Άνω Γερμανική). Φυσικά, στο σημερινό γαλλικό έδαφος αναπτύχθηκαν διάφορες γαλλορωμανικές ποικιλίες (η βασική διάκριση είναι μεταξύ των langues d’oïl του βορρά και των νότιων ποικιλιών της Οξιτανικής ή langue d’oc: Γασκονική, Προβεντσαλική κλπ).
Η γλώσσα που σήμερα κατανοούμε ως πρότυπη Γαλλική είναι μια λόγια εκδοχή της παριζιάνικης τοπολαλιάς που ιστορικά μιλιόταν στην «νησίδα της Φραγκίας» (Île-de-France) γύρω απ΄το Παρίσι. Όταν κατά τις διαπραγματεύσεις του 1444 οι Άγγλοι απευθύνθηκαν γαλλιστί (φραντσέζικα του Παρισιού) στον Γασκόνο κόμη Jean IV d’Armagnac, ο τελευταίος τους παρακάλεσε να συνεχίσουν την συζήτηση στα λατινικά επειδή δεν γνώριζε τόσο καλά τα γαλλικά/φραντσέζικα.
1. Παλαιά Γαλλική
Τα δείγματα των παλαιότερων κειμένων των ρωμανικών γλωσσών που θα παραθέσω είναι από το εγχειρίδιο ρωμανικής γλωσσολογίας του Carlo Tagliavini (6η έκδοση 1972).
Αν και βλέπουμε ήδη μερικές βασικές δυτικορωμανικές (γαλλοϊβηρικές) εξελίξεις που σχεδόν σίγουρα οφείλονται στο κελτικό υπόστρωμα της δυτικής ρωμανικής, παραταύτα στην «ρωμανική γλώσσα» των όρκων του Σττρασβούργου δεν έχουν ακόμα συμβεί μερικές από τις τυπικές γαλλικές εξελίξεις (λ.χ. λείπει η τροπή a>aj>e στο fratrem > fradre > frajdre > γαλλ. frère). Για το λόγο αυτό, ορισμένοι μελετητές έχουν χαρακτηρίσει την γλώσσα όχι ως «αρχαϊκή Γαλλική» αλλά ως «προγαλλική» (Pre-French ~ Pre-francese).
Από τις ήδη καθιερωμένες εξελίξεις που οφείλονται στην επίδραση του κελτικού υποστρώματος, αναφέρω τα εξής:
– ηχηροποίηση -tr- > -dr- στο fratrem > fradre: προσέξτε το παρόμοιο φαινόμενο στους Ουαλικούς όρους PClt *walatros> We. gwaladr και λατ. vītrum > We. gwydr)
– εξέλιξη ct>χʲt>jt στο dīrectum > dreit (σημ, γαλλ. droit): προσέξτε το παρόμοιο φαινόμενο στους ουαλικούς όρους PClt *noχtos «γυμνός» > PBr. *noɨθ > We. noeth και λατ. dοctus «μορφωμένος» > We. doeth «σοφός»
Μια γενιά μετά τους Όρκους του Στρασβούργου, έχουμε το αναμφίβολα πια παλαιογαλλικό κείμενο του Ύμνου της Αγίας Ευλaλίας (περ. 880), όπου βρίσκουμε πλέον σταθερά και την τροπή a>aj>e (λ.χ. λατ. spatha > spata > spada > spajdaj > OFr. spede > espeδe > γαλλ. épée) που λείπει στην ρωμανική των Όρκων.
Προσέξτε στον πέμπτο στίχο τον σιγματικό πληθυντικό: OFr. les mals conselliers = γαλλ. les mauvais conseillers = «τους κακούς συμβούλους».
2. Προβεντσάλικη
Το παλαιότερο γραπτό κείμενο στην προβεντσάλικη ποικιλία (η γλώσσα ή διάλεκτος της Οξιτανικής γλώσσας που παραδοσιακά μιλιόταν στην Προβηγκία) είναι του 1102 από την περιοχή του Ροδέζ:
Προσέξτε τον σιγματικό πληθυντικό Prov. los feusals et las aventuras et las domengaduras … doas versanas («δύο iugera»= μονάδα επιφάνειας καλλιεργήσιμης έκτασης)
dominus «κύριος» > dominicātūra > domenegadura > Prov. domengadura = «κυριότητα»
Prov. versana = «”(η) αλετριά”, μονάδα αρόσιμης έκτασης, iugerum» (στην παραδίπλα βόρεια Ιταλία [Βένετο και τριγύρω μέρη], από το ρήμα versāre «στρίβω, γυρίζω» προέκυψε ο όρος *versōrium > βεν. versοr = «αλέτρι», λ.χ. βουστροφηδόν)
3. Γασκονική
Η Γασκονική ήταν η ρωμανική ποικιλία (ή οξιτανική διάλεκτος) της Γασκονίας. Τα πρώτα γραπτά δείγματα εμφανίζονται τον 12° αιώνα:
Σημειώνω τα εξής παραδείγματα σιγματικότητας:
Ga. io mi rent a bos = Ita. io mi arendo a voi = «[Κυρία μου,] παραδίδομαι σ΄εσάς (πληθυντικός ευγενείας)»
Ga. totz los dreitz = γαλλ. tous los droits = «όλα τα δικαιώματα» (στα ασίγματα ιταλικά: tutti i diritti)
Β. Γλώσσες της Ιβηρίας
Ας περάσουμε τώρα σε μερικά δείγματα της Ιβηρικής χερσονήσου.
1. Καταλανική
Η Καταλανική είναι η ρωμανική γλώσσα της Καταλoνίας. Τα πρώτα κείμενα σε καθαρή Καταλανική εμφανίζονται γύρω στο 1200. Επί βασιλείας του Ιακώβου Α΄ της Αραγωνίας (1213-1276), η Καταλανική επέκτησε το κύρος επίσημης κρατικής γλώσσας, ένα κύρος που διατήρησε το αυτόνομο στέμμα της Αραγωνίας μέχρι την ένωση με το στέμμα της Καστίλης το 1479 (η ένωση εγκαινιάστηκε με τον γάμο του Φερδινάνδου Β΄ της Αραγωνίας με την Ισαβέλλα Α΄ της Καστίλης). Έκτοτε η Καταλανική γλώσσα παρέδωσε τις επίσημες πολιτικές της λειτουργίες στην Καστιλλιανική γλώσσα (αυτή που σήμερα ονομάζουμε Ισπανική) και υποβιβάστηκε λίγο πολύ σε προφορική τοπολαλιά, την οποία η δικτατορία του Φράνκο μετά το 1936 επιχείρησε να εξαλείψει απογορεύοντας την δημόσια χρήση της.
Παραθέτω τα πρώτα Καταλανικά κείμενα:
Σημειώνω τους σιγματικούς πληθυντικούς (και την μετάφρασή τους σε ασίγματη Ιταλική από τον Tagliavini):
Καταλανικά: los maestres, los auzels, los diables, peccatz e per males obres, tots los Officials
Ιταλικά: i maestri, gli uccelli, i diavoli, peccati e per male opere, [tutti gli Ufficiali]
2. Ισπανική
Αν και οι πρώτες σποραδικές απαντήσεις της Ισπανικής εμφανίζονται τον 10° αιώνα, πρέπει να φτάσουμε στον 12° αιώνα για το πρώτο έπος (το Άσμα του Ελ Σιντ) σε Παλαιά Ισπανική/Καστιλιανική.
Ως συνήθως, παραθέτω τους σιγματικούς πληθυντικούς (10ος αι.: OSp. enos sieculos delos sieculos = Ita. nei secoli dei secoli = «εἰς τοὺς αἰώνας τῶν αἰώνων»):
Παλαιά Ισπανική (12ος αι.): Todos … adobados, las armas, los caballos, de los Francos, los pendones e las lanças
Ιταλική: Tutti … vestiti, le armi, i cavalli, dei Franchi, i pennoni e le lance
3. Πορτογαλική
Στην δυτική άκρη της Ιβηρικής χερσονήσου σχηματίστηκε η Πορτογαλική γλώσσα. Τα πρώτα πορτογαλικά βραχέα κείμενα εμφανίζονται στα τέλη του 12ου αιώνα (1193), ενώ τον 13° αιώνα εμφανίζονται και τα πρώτα ποιήματα.
Πορτ., 1193 μ.Χ.: áás virtudes … as tres quartas = Iταλ.: alle virtù … i tre quarti
Πορτ., 13ος αι.: vos … vos = Ιταλ.: voi … voi
Γ. Σαρδηνία
Η συντηρητικότερη ρωμανική γλώσσα και η πρώτη που αποσχίσθηκε από τον πρωτορωμανικό κορμό είναι η Σαρδηνική γλώσσα, η οποία διακρίνεται σε δύο διαλέκτους: Λογουδορέζικη και Καμπιδανέζικη. Παραθέτω ένα δείγμα της Λογουδορέζικης διαλέκτου γύρω στο 1080 και ένα δείγμα της Καμπιδανέζικης διαλέκτου γύρω στο 1100 που έχει γραφεί σε … ελληνικό αλφάβητο!!
Λογουδορέζικη Σαρδηνική, περ. 1080 μ.Χ.: omnes homines, ligatarios, homines ammicos meos, omnes consolos, omnes ammicos meos
Ιταλική: tutti gli uomini, ambasciatori, i miei amici, tutti i consoli, tutti i miei amici
Καμπιδανέζικη Σαρδηνική, περ. 1100 μ.Χ.: κουν σέρβους σούους ἐ κουν ἀκίλας σούας, μουλιέρε σοῦα ἐ κουν φίλιους σούους
Ιταλική: con servi suoi e con ancelle sue, con moglie sua e con figli suoi
Με την Σαρδηνική γλώσσα κλείνω την παρούσα ανάρτηση για τα παλαιότερα κείμεν α των σιγματικών/δυτικών ρωμανικών γλωσσών. Στην επόμενη ανάρτηση θα παρουσιάσω τα παλαιότερα κείμενα των ασίγματων/ανατολικών ρωμανικών ποικιλιών της Ιταλίας και των Βαλκανίων.
smerdaleos 