Καλαμπάκα, 1336: Βλάχοι, Βούλγαροι και Αλβανίτες

Η παρούσα βραχύτατη ανάρτηση  είναι για το θέμα που συζητήσαμε πρόσφατα στα σχόλια με τον Ρήσο. Ρήσε, βρήκα μια πηγή που φαντάζομαι θα σ΄ενδιαφέρει. Πρόκειται για ένα έγγραφο της επισκοπής Σταγών (η σημ. Καλαμπάκα) του 1336, που περιγράφει στην περιοχή ορισμένα χωριά Βλάχων, Βουλγάρων και Αλβανιτών.

Οι «Ρωμάνοι» της Δαλματίας

Στη σημερινή ανάρτηση θα περιγράψω την εθνοτική κατηγορία των «Ρωμάνων» της Δαλματίας, έναν ρωμανόφωνο πληθυσμό της Δαλματίας που αναφέρουν μερικές πηγές της περιόδου 800-1000.

Η γεωγραφική ορολογία του Paolo Ramusio

Ο Paolo Ramusio (1532-1600) ήταν γιος του Ενετού (με απώτερη οικογενειακή καταγωγή από το Ρίμινι) διπλωμάτη, γεωγράφου και ουμανιστή Giovanni Battista Ramusio (1485-1557). Συνέγραψε ένα βιβλίο που εκδόθηκε μετά το θάνατό του (1η έκδοση 1604, 2η έκδοση 1609) με θέμα την ιστορία της Δ΄ Σταυροφορίας (1204) και τίτλο Della guerra di Constantinopoli per la restituzione degl’ Imperatori Comneni fatta da’ Sig. Veneziani e Francesi.

Η γεωγραφική ορολογία του Ramusio είναι ένα μείγμα σύγχρονης (τέλη 16ου αι.), αρχαίας (κλασικής/αναγεννησιακής) και μεσαιωνικής (βυζαντινή ή δυτική) γεωγραφίας και μερικές φορές φανερώνει την σύγχυση του Ενετού συγγραφέα που γράφει στα τέλη του 16ου αιώνα για τα μεσαιωνικά Βαλκάνια.

Θεωρίες βυζαντινής συνωμοσίας: Mitko Panov

Στην σημερινή ανάρτηση θα περιγράψω την «θεωρία βυζαντινής συνωμοσίας» του βορειομακεδόνα ιστορικού Mitko B. Panov, ο οποίος σε βιβλίο το 2018 ισχυρίζεται ότι η βουλγαρική ταυτότητα που οι Βυζαντινοί συγγραφείς απονέμουν στο «κράτος» και τον λαό του Σαμουήλ ήταν βυζαντινή επινόηση που προέκυψε μετά την οριστική κατάκτηση της «Βουλγαρίας»/«κράτους» του Σαμουήλ (ή, ορθότερα, του Ιβάν Βλαντίσλαβ) το 1018. Με άλλα λόγια, κατά τον Panov οι «Βυζαντινοί» κατακτητές μετά το 1018 επέβαλαν στους κατεκτημένους «Σαμουηλίτες» μια ταυτότητα που οι ίδιοι δεν διέθεταν (αλλά τελικά αποδέχτηκαν) και η «πανίσχυρη βυζαντινή προπαγάνδα» κατάφερε κατά την διάρκεια του 11ου αιώνα να «διαστρεβλώσει την πραγματικότητα» και να πείσει όλη την ανθρώποτητα πως το 1018 ο Βασίλειος Β΄ κατέκτησε  την «Βουλγαρία» και τους «Βούλγαρους».

Το «είδωλο» της εθνοτικής βουλγαρικής ταυτότητας #3

Στην προηγούμενη ανάρτηση εξέτασα τις πηγές της περιόδου 680-971 για την πρώτη Βουλγαρία με «ήθη» τα μέρη γύρω από την Πλίσκα, Πρέσλαβ και το Δορύστολον. Στην σημερινή ανάρτηση θα περιγράψω τις πηγές της περιόδου 971-1204 για την δεύτερη (971-1018) και τρίτη (1018-1204) Βουλγαρία (Βουλγαρία του Σαμουήλ και βυζαντινή Βουλγαρία) με «ήθη» τα μέρη γύρω από την Αχρίδα και τα Σκόπια.

Το «είδωλο» της εθνοτικής βουλγαρικής ταυτότητας #2

Μετά τα θεωρητικά προαπαιτούμενα της πρώτης ανάρτησης, στην παρούσα και την επόμενη ανάρτηση θα παρουσιάσω το «είδωλο» της βουλγαρικής ταυτότητας στην βυζαντινή (και ενίοτε δυτική) γραμματεία, κι όπου γίνεται στην ίδια την βουλγαρική παλαιοσλαβονική γραμματεία, για να παρακολουθήσω την εξέλιξη της σλαβικής βουλγαρικής ταυτότητας και την διαμόρφωση της εθνοτικής της συνιστώσας. Στην παρούσα ανάρτηση θα περιγράψω την περίοδο από την άφιξη των Βουλγάρων του Ασπαρούχ στην Κάτω Μυσία (περ. 680) μέχρι την κατάκτηση της Βουλγαρίας από τον Ιωάννη Τζιμισκή (971). Στην επόμενη θα περιγράψω τις πηγές της περιόδου 971-1204.

Το «είδωλο» της εθνοτικής βουλγαρικής ταυτότητας #1

Στην σημερινή και την επόμενη ανάρτηση θα εξετάσω το «είδωλο» της βουλγαρικής ταυτότητας όπως αυτή αντικατοπτρίζεται στις βυζαντινές και δυτικές πηγές της περιόδου 1000-1200, για να εξακριβώσω πότε αυτό απέκτησε εθνοτικό χαρακτήρα. Με άλλα λόγια, στην παρούσα ανάρτηση θα παραθέσω την προαπαιτούμενη θεωρία, την οποία θα χρησιμοποιήσω στην επόμενη, όπου θα εξετάσω τις βυζαντινές και μερικές δυτικές πηγές με σκοπό να εξακριβώσω πότε αυτές αρχίζουν να απονέμουν (ascribe, ascription) στους σλαβογενείς «Βούλγαρους» μια ιδιαίτερη εθνοτική βουλγαρική ταυτότητα.

Εθνογραφική κατηγοριοποίηση στις δυτικές πηγές της Α΄ σταυροφορίας #2

Στην προηγούμενη ανάρτηση περιέγραψα τις τρεις διαδρομές που ακολούθησαν στα Βαλκάνια οι σταυροφόροι της Α΄ σταυροφορίας (1096-99) σχολιάζοντας διεξοδικά την σαρανταήμερη διαδρομή δια της Δαλματίας/«Σκλαβουνίας» (Ιστρία > Δαλματία/«Σκλαβουνία» (ως τη Σκόδρα) > Δυρράχιο > Εγνατία) της προβηγκιανής σταυροφορίας, την οποία περιγράφει ο Ραϋμόνδος της Αγουίλης που συμμετείχε αυτοπροσώπως σ΄αυτήν την πορεία και αποτέλεσε πηγή για την μεταγενέστερη περιγραφή του Γουλιέλμου της Τύρου, ο οποίος εμπλούτισε ελαφρώς την περιγραφή του Ραϋμόνδου («Δαλματία» αντί «Σκλαβουνία» και εθνογραφική διάκριση μεταξύ των ολιγάριθμων παραλίων λατινόφωνων και των πολυπληθέστερων «Δαλματών Σλάβων» της ενδοχώρας που μιλάνε την «σκλαβουνική γλώσσα» (sclavonica lingua) και έχουν «βάρβαρα έθιμα»). Aνέφερα επίσης ότι η παλαιότερη των δυτικών πηγών της Α΄ Σταυροφορίας (την οποία χρησιμοποίησαν ως πηγή όλες σχεδόν οι υπόλοιπες) είναι τα Gesta Francorum et aliorum Hierosolimitanorum, έργο που συγγράφηκε το 1100-1 από κάποιον ακόλουθο του Ιταλο-Νορμανδού Βοημούνδου, που ακολούθησε αυτοπροσώπως τον τελευταίο στην διαδρομή από τον Καβαλίωνα (Kavajë) στην Κωνσταντινούπολη.

Εθνογραφική κατηγοριοποίηση στις δυτικές πηγές της Α΄ σταυροφορίας #1

Αμέσως μετά την Πρώτη Σταυροφορία (1096-99) προέκυψε μια πληθώρα δυτικών/λατινικών πηγών που περιέγραψαν τις κινήσεις των σταυροφόρων στα Βαλκάνια και την τουρκοκρατούμενη πια Ανατολία. Στην παρούσα ανάρτηση και την επόμενη θα περιγράψω την εθνογραφική ορολογία αυτών των πηγών.

Οι όμορες της Αλβανίας περιοχές: Βουλγαρία και Σερβία

Η σημερινή ανάρτηση συνεχίζει το θέμα της προηγούμενης. Θα παρουσιάσω τις γραπτές μαρτυρίες δύο περιηγητών γύρω στο 1600 (1591 και 1610 αντίστοιχα), οι οποίοι ταξίδεψαν από την Αλβανία σε περιοχές ανατολικά του Δρίνου ποταμού (εδώ θα βρείτε χάρτη του ρου του Δρίνου). Ο ένας περιηγητής είναι ο Ενετός πρέσβης/μπαΐλος Lorenzo Bernardo που το 1591 κινήθηκε επί της Εγνατίας οδού από το Ελμπασάν στην Κωνσταντινούπολη και περιγράφει την διάβαση του Δρίνου στην Στρούγκα ως μετάβαση από την «Αλβανία» στην «Βουλγαρία». Ο άλλος είναι o Αρβαίος (από την νήσο Ἄρβη/Arba/Rab) αρχιεπίσκοπος Αντιβαρίου Marino Bizzi, ο οποίος το 1610 μετέβη από την βόρεια Αλβανία στην Πρίζρεν και το Γιάνιεβο του Κοσόβου και περιγράφει την (βορειότερη σε σχέση με τον Bernardo) διάβαση του Δρίνου ως μετάβαση από την «βόρεια Αλβανία» στην «Σερβία».

Η μεθόριος Σέρβων και Βουλγάρων στον Χαλκοκονδύλη

Στη σημερινή ανάρτηση θα περιγράψω την μεθόριο μεταξύ Σέρβων και Βουλγάρων όπως την κατανοούσε ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης στα 1460s. Πριν περάσω όμως στον Χαλκοκονδύλη, πρώτα θα παραθέσω έναν χάρτη της «Δαρδανίας» που σχεδίασε ο Sir Arthur Evans στα 1870s.

Η «πάτριος» γλώσσα #2

Στην πρώτη ανάρτηση της σειράς, αφού επιχείρησα να καταδείξω την λειτουργία του επιθέτου «πάτριος» για την περιγραφή στοιχείων της ιδιαίτερης κουλτούρας ενός λαού που θεωρούνται «πατροπαράδοτα» (κληρονομημένα από τους προγόνους/προπάτορες), στην συνέχεια περιέγραψα την έννοια της «πάτριας γλώσσας/φωνής» («η γλώσσα των προγόνων») στο Β΄ Μακκαβαίων και στα γραπτά δύο ελληνοπρεπών Εβραίων συγγραφέων της αρχαιότητας (Φλάβιος Ιώσηπος και Φίλων ο Αλεξανδρεύς). Στη σημερινή ανάρτηση θα συνεχίσω με την περιγραφή της έννοιας της «πάτριας γλώσσας» σε πηγές της ύστερης αρχαιότητας, του μεσαίωνα και της πρώιμης νεωτερικής περιόδου.

Η «πάτριος» γλώσσα #1

Η σημερινή ανάρτηση είναι η πρώτη της σειράς δύο αναρτήσεων στις οποίες θα περιγράψω την έννοια της «πάτριας» γλώσσας στην μελέτη της εθνοτικότητας. Η «πάτριος» γλώσσα είναι η γλώσσα των προπατόρων (προγόνων). Όταν κάποια πηγή αναφέρει την «πάτριο» γλώσσα ενός λαού, απονέμει στον λαό αυτό μια ιδιαίτερη καταγωγή από συγκεκριμένους προγόνους, των οποίων την γλώσσα ο εν λόγω λαός κληρονόμησε ως «πατροπαράδοτη». Αυτή η συνύφανση ιδιαίτερης καταγωγής (πρόγονοι) και ιδιαίτερης «πατροπαράδοτης» κουλτούρας είναι χαρακτηριστικό της εθνότητας ή εθνοτικής ομάδας.

Ibn Khaldun: ο επανεθνοτισμός

Σε προηγούμενη ανάρτηση περιέγραψα την έννοια της ουσιοκρατίας, δηλαδή την τάση περιγραφής των συλλογικών ταυτότητων μέσα από την επίκληση μιας μόνιμης και αμετάβλητης φύσης. Η οκνηρότερη και απλούστερη των απαντήσεων στο ερώτημα «γιατί το Χ υπάρχει τώρα;» είναι «γιατί το Χ υπήρχε πάντοτε» ή, με μεταφυσική (ή θεοκεντρική) ενίσχυση, «γιατί είναι γραφτό (ή θέλημα θεού) το Χ να υπάρχει». Κι αν κάποιος ρωτήσει «γιατί είναι θέλημα θεού να υπάρχει το Χ;», η οκνηρότερη των απαντήσεων είναι «ἄγνωστοι αἱ βουλαὶ τοῦ κυρίου».

Η «γλώσσα των χριστιανών»

Σε ορισμένες πηγές απαντά η αινιγματική φράση «η γλώσσα των χριστιανών». Η φράση είναι αινιγματική γιατί όλοι γνωρίζουμε ότι το οικουμενικό πλήρωμα των χριστιανών περιλαμβάνει πολλές γλωσσικές ομάδες. Επειδή το identikit του συγγραφέα και τα συμφραζόμενα (context) επιτρέπουν πάντοτε την εξακρίβωση της εννοούμενης γλώσσας, το ενδιαφέρον ερώτημα δεν είναι τόσο ποια είναι η γλώσσα των χριστιανών, όσο ποιοι είναι οι «χριστιανοί» που μιλάνε την εννοούμενη γλώσσα.