Το λεξικό του Αρμανικού ιδιώματος του Μετσόβου του Φάνη Δασούλα #2

Στην ανάρτηση αυτή θα συνεχίσω τον σχολιασμό που ξεκίνησα σε παλαιότερη ανάρτηση (και επιπρόσθετα εδώ) του λεξικού του Φάνη Δασούλα για το Αρμανικό ιδίωμα του Μετσόβου. Αρκετοί από τους όρους που θα περιγράψω απαντούν και σε ορισμένες βορειοελληνικές διαλέκτους, όπως η Ρουμλουκιώτικη, γι΄αυτό τόσο σ΄αυτήν όσο και στην επόμενη (και τελευταία) ανάρτηση θα παραπέμψω συχνά στο βιβλίο του Δημήτρη Θ. Δελιόπουλου Το Ρουμλουκιώτικο Ιδίωμα (από εδώ και πέρα Ρουμλ., έχω σχολιάσει το βιβλίο αυτό σε παλαιότερη ανάρτηση).

1. Επιλεκτικός σχολιασμός ορισμένων όρων

djóe ~ djói=  «Πέμπτη» (dj = /dž/, σλδ 98, αριστερή στήλη): όπως και το ρουμανικό joi (j = /ž/) ο όρος προέρχεται από το λατινικό Iovis (diēs) = «Διός ἦμαρ» (λ.χ. ιταλ. giovedì, βενετσ. z(i)oba). Σ΄αυτό εδώ το βίντεο (1:49-2:00) ένας Παντοβάνος δημοσιογράφος εξετάζει έναν νεαρό Παντοβάνο να δει αν ξέρει πως λέγεται η Πέμπτη στα βενετσιάνικα και μετά τον βάζει να του πει όλες τις μέρες της εβδομάδας.

mátsu = «έντερο» (πληθ. mátsă = «εντόσθια», σλδ 148, αριστερή στήλη). Όπως και το αντίστοιχο ρουμανικό maț = «έντερο», το σαρδηνικό matza = «κοιλιά» κλπ, ο όρος ανάγεται στον αγνώστου ετύμου υστερολατινικό όρο matia, ο οποίος επιβιώνει ατόφιος (δίχως να έχει υποστεί την υστερολατινική/ρωμανική προστριβοποίηση -ty- > -ts-) σε ορισμένες βορειοελληνικές διαλέκτους, όπως η Ρουμλουκιώτικη. Ο Δημήτρης Δελιόπουλος (Ρουμλ., σλδ 204, αριστερή στήλη) γράφει:

ματιά* (η): […] Είδος λουκάνικου που γίνεται με περίβλημα το παχύ έντερο του γουρουνιού (η ετυμολογική αναγωγή στα αρχαιοελληνικά αἰματία/ματτύη που δίνει ο Δελιόπουλος είναι αρκετά αμφιλεγόμενη, αλλά όχι εντελώς απίθανη ως απώτερη πηγή του υστερολατινικού όρου *matia που είναι ο κοινός πρόδρομος όλων αυτών των όρων)

matşólă = «είδος σφυριού» (σλδ 148, αριστερή στήλη). Από το λατινικό mateola = «είδους σφυριού», με τυπική ΑΒΡ τροπή -tyó- > -tşó- (σε τονισμένη θέση) όπως στο *fēteolus > *fetyólu > ΑΒΡ fetşóru (λ.χ. ρουμαν. fecior), αλλά με ανώμαλη έλλειψη ρωτακισμού (-L- > -R-) σε μεσοφωνηεντική θέση (θα περιμέναμε ΑΒΡ **mătşóră, κάτι που σημαίνει ότι ο αρμανικός όρος ίσως έχει υποστεί αναλογική έλξη από κάποιον άλλο απόγονο του λατινικού mateola). Από τον ίδιο απώτερο λατινικό όρο *mat(t)ea (λ.χ. ιταλ. mazza = «ρόπαλο») προέρχεται και ο όρος *mat(t)eúca > ΑΒΡ mătşucă ~ βυζ. ελλ. (τὸ) ματζοῦκι(ο)ν > νεοελλην. (η) ματσούκα.

pérpiru (σλδ 175, δεξιά στήλη): στη φράση míntea u ái in perpiru! = «το μυαλό σου πετάει, είσαι αλλού» (κυριολεκτικά «έχεις το νου σου στον πέρπιρο»). Ο όρος pérpiru σημαίνει «πεταλούδα» και απαντά ως πέρπιρας στα ρουμλουκιώτικα (εδώ έχω παραθέσει την προταθείσα αναδομημένη ΙΕ ρίζα *pel-pel- = «πεταλούδα, πτηνό, ζώο που φτερουγίζει» (λ.χ. ρωσικό  perepel = «ορτύκι») που κρύβεται πίσω από το λατινικό pāpiliō, λ.χ. παλαιοϊταλικό parpaglione, νεοϊταλικό farfalla κλπ). Ο Δελιόπουλος (Ρουμλ., σλδ 256, δεξιά στήλη) γράφει:

πέρπιρας (ο): Η πεταλούδα […] (φρ.) σι τριουρνάει ι πέρπιρας (σε τριγυρνάει ο πέρπιρας) = «πας γυρεύοντας [τα θέλει ο κώλος σου]»

Παραθέτω την ετυμολογική περιγραφή του λατινικού όρου pāpiliō = «πεταλούδα» του Michiel de Vaan για όποιν ενδιαφέρεται:

prefteásă = «παπαδιά» (σλδ 183, αριστερή στήλη). Εκ του (ελληνογενούς) λατινικού όρου presbyter > preftu = «παπάς», με την προσθήκη του (επίσης ελληνογενούς) θηλυκού επιθήματος -ισσα > λατ. -íssa > VLat. –éssa(λ.χ. ιταλ. dottoressa= γιατρέσσα, professoressa = καθηγήτρια πανεπιστημίου) > ΑΒΡ -eásă

plemúnă = «πλεμόνι/πνευμόνι» (σλδ 180, αριστερή στήλη). Eκ του λατινικού pulmō/pulmōnem με την αναλογική έλξη του νεοελληνικού όρου πλεμόνι (πλεύμων ~ πνεύμων).

púlmu = «χούφτα, το εσωτερικό της παλάμης» (σλδ 184, δεξιά στήλη).  Ο όρος αυτός προέκυψε από την σύγχυση των λατινικών όρων pugnus = «χούφτα, γροθιά» (λ.χ. ρουμαν. pumn) και palmus = «παλάμη».

túrmă = «μεγάλο κοπάδι προβάτων» (σλδ 225, δεξιά στήλη). Όπως και οι αντίστοιχοι όροι της ρουμανικής και της αλβανικής (ρουμαν. turmă, αλβ. turmë), ο όρος αυτός ανάγεται στον λατινικό στρατιωτικό όρο turma, που επιβίωσε στην βυζαντινή στρατιωτική ορολογία ως τοῦρμα = μέρος (στρατιωτικό σώμα τριών μοιρών/δρούγγων) και τουρμάρχης = μέραρχος:

[Τακτικά Λέοντος Σοφού, 4.11] Δρουγγάριος δὲ λέγεται ὁ μιᾶς μοίρας ἄρχων, ἥτις ὑπὸ τὸ μέρος τοῦ τουρμάρχου τάττεται. μέρος γὰρ ἐστιν ἡ τοῦρμα, τὸ ἐκ τριῶν μοιρῶν ἤγουν δρούγγων συγκείμενον ἄθροισμα […]

Στην ΑΒΡ συνέβη η σημασιακή ποιμενική εξειδίκευση «στρατιωτικό σώμα» > «κοπάδι (προβάτων)».

umtulemnu = «λάδι» (σλδ 227, δεξιά στήλη). Πρόκειται για μονολεξηματισμό που προέκυψε από την φράση umtu de lemnu = «βούτυρο του δένδρου». Οι γλωσσικοί πρόγονοι των Αρμάνων ήταν περισσότερο και πρωτύτερα εξοικειωμένοι με το βούτυρο (κτηνοτροφικό προϊόν), παρά με το ελαιόλαδο και αυτό έχει σημασία για την γεωγραφική κοιτίδα όπου σχηματίστηκε η γλώσσα τους (σίγουρα όχι το μεσογειακό κλίμα που επιτρέπει την ελαιοκαλλιέργεια). Ο λατινικός όρος oleum = «λάδι» δεν επιβίωσε ούτε στην Αρμανική ούτε στην Ρουμανική (το ρουμανικό ulei έχει βουλγαρική καταγωγή), αλλά επιβίωσε στην Αλβανική (τοσκ. vaj ~ γκεγκ. voj, όπως το órfanus > τοσκ. varfër ~ γκεγκ. vorfën), προφανώς επειδή κάποια στιγμή προς το τέλος της αρχαιότητας, οι γλωσσικοί πρόγονοι των Αλβανών έφτασαν στην (μεσογειακού κλίματος) νοτιοδαλματική ακτή (Σκόδρα, Δυρράχιο), όπου ήρθαν σε επαφή με λατινόφωνους πληθυσμούς που χρησιμοποιούσαν τον όρο oleum = «λάδι».

Και στην παραδοσιακή ρουμανική, το λάδι λέγεται umt de lemn, όρος που θεωρείται calque του σλαβικού drĕvĕno maslo = «δενδρένιο βούτυρο».

2. Παρατσούκλια ζώων

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία του λεξικού του Φάνη είναι τα παρατσούκλια για τα διάφορα ζώα που σχετίζεται με το χρώμα τους.

baláşă = «σκύλα με πυρρόξανθο χρώμα» (σλδ 56, δεξιά στήλη). Όπως και ο επόμενος όρος του λεξικού bálă = «μέτωπο, κούτελο», ο όρος αυτός έχει υποστρωματική καταγωγή (λ.χ. αλβ. ballë = «μέτωπο», balë = «άσπρο σημάδι στο μέτωπο», bal = «σκυλί/γίδα με άσπρο σημάδι στο μέτωπο») και ανάγεται στο ΙΕ όρο *bholΗ-nos = «ανοιχτόχρωμος, φωτεινός» > *balna > *balla (λ.χ. λιθ. balnas = «λευκός, ζώο με άσπρη ράχη», PSlv bělŭ = «λευκός» κλπ). Ο αρχαιοελληνικός όρος βαλιός = «παρδαλός» (εκ του οποίου το ομηρικό όνομα Βάλιο ~ Βαλίος = άλογο του Αχιλλέα) και ο νεοελληνικός όρος μπάλιος (Ρουμλ., σλδ 214: μπάλιους)  = «ο παρδαλός (εν μέρει λευκός) σκύλος που φέρει ασπρόμαυρες τρίχες στο κεφάλι ή στο σώμα» συνήθως εξηγούνται ως δάνεια στην ελληνική από κάποια άλλη παλαιοβαλκανική ΙΕ γλώσσα (οι γνήσιοι ελληνικοί συγγενείς όλων αυτών των όρων είναι οι όροι φαλός = «λευκός», φαλιός ~ φάλᾱρος = «ζώο με εν μέρει λευκό τρίχωμα», με τυπική ελληνική τροπή ΙΕ *bh>φ). Παραθέτω τον σχολιασμό του Robert Beekes:

bútşicu/bútşică (σλδ 63, δεξιά στήλη) = «κριάρι/προβατίνα με άσπρο μαλλί και καφετιά στίγματα στη μούρη»

dáşu/dáşă (σλδ 87, αριστερή στήλη) = «αρσενικό/θηλυκό μουλάρι με καφεκόκκινο τρίχωμα»

djavéli (σλδ 97, δεξιά στήλη) = «ονομασία σκύλου με εναλλαγές στο τρίχωμα από άσπρες και μαύρες βούλες» (η πηγή του επωνύμου Τζαβέλας; )

oácărnu/oácrinu (θηλ. –ă, σλδ 165, αριστερή στήλη) = «κριάρι/προβατίνα που το ρύγχος του/της φέρει κόκκινο-καφετί χρώμα». Υποψιάζομαι ότι ο όρος έχει σχηματιστεί από τον αναμενόμενο ΑΒΡ απόγονο του ελληνογενούς λατινογενούς όρου ὤχρα > λατ. ochra > ΑΒΡ *oacră (πρβ. παλαιό γαλλικό ocre).

petiríngă (σλδ 176, αριστερή στήλη) = «ονομασία σκύλας με άσπρες και μαύρες βούλες στο τρίχωμα»

samúri (σλδ 190, αριστερή στήλη, και tşamúri, σλδ 220, δεξιά στήλη) = «ονομασία σκύλου με τρίχωμα μαύρου χρώματος (ή σταχτί)» (μάλλον ο ίδιος όρος με τον τουρκογενή νεοελληνικό σαμούρι)

şîmurónʲu & şumurónʲu (σλδ 209, δεξιά στήλη) = «τυφλοπόντικας». Υποψιάζομαι έναν τριμορφηματικό όρο *(V?)şV-mūr-ōneus, με δεύτερο μόρφημα τον λατινικό όρο mūs/mūrem = «ποντικός, μῦς» και κατάληξη το αρσενικό αντίστοιχο της θηλυκής κατάληξης  -oanje.

táru/táră (σλδ 212, δεξιά στήλη) = «γάιδαρος/γαϊδάρα». Ως πρώτο συνθετικό έχει τη σημασία «παλιο-», λ.χ. taru-ómu = «παλιάνθρωπος» (κυρ. «γαϊδουράνθρωπος»), taru-mulʲáre = «παλιοθήλυκο, παλαιογύναικο» (λατ. mulier/mulierem = «γυναίκα»), taru-míndjanu = «παλιομετσοβίτης» (κυρ. «γαϊδουρομετσοβίτης»), σκωπτικό παρατσούκλι για τους Μετσοβίτες που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι γειτονικού βλαχόφωνου χωριού.

tşónă (σλδ 223, δεξιά στήλη) = «ονομασία σκύλας με καφετί-μπεζ τρίχωμα»

tşumáni (σλδ 224, αριστερή στήλη) = «ονομασία αρσενικού σκυλιού με τρίχωμα που φέρει καφετί και άσπρες βούλες»

3. Η τροπή lʲā > lʲe

Αυτήν την τροπή την έχω ήδη περιγράψει στις αναρτήσεις (εδώ και, παλαιότερα, εδώ) για την ΑΒΡ εξέλιξη του λατινικού όρου Chrīstiānus > cristʲānu > crişténu > criştínu. Εδώ θα περιγράψω απλά τρεις όρους στους οποίους το ουρανωμένο σύμφωνο είναι το /L/:

ελλην. βασιλιάς/βασιλιάδες > αρμαν. vasilʲé/vasilʲádzî (σλδ 230, αριστερή στήλη). Συν τοις άλλοις, η Αρμανική έχει υιοθετήσει και τον ανισοσύλλαβο/περιττοσύλλαβο πληθυντικό του μεσαιωνικού ελληνικού κλιτικού παραδείγματος.

λατ. taliātor/taliātōrem = «κόπτης» (λ.χ. ιταλ. tagliatore και tagliatura = «κόψιμο») > αρμαν. talʲetóru = «κόφτης» και talʲetúră= «κόψιμο» (σλδ 213, δεξιά στήλη)

λατ. spoliō = «ξεγυμνώνω, σκυλεύω, (ιερο)συλέω» > λατ. spoliātor templorum = «συλητής ναών, ιερόσυλος», λατ. dē-spoliō ~ dē-spoliātiō > αρμαν. dispolʲetúră (σλδ 94, δεξιά στήλη)

4. Σλαβικά δάνεια

Εδώ θα αναφέρω μερικά σλαβικά δάνεια που βρήκα στο λεξικό του Φάνη που έκρινα ως αξιοσχολίαστα.

bizdáne = «φυλακή» (σλδ 60, αριστερή στήλη). Tο /a/ δείχνει σερβική καταγωγή (OCS bez-dŭno = «ά-βυσσος, δίχως βυθό/πάτο» > σερβ. bezdan), κάτι που σημαίνει ότι το δάνειο εισήλθε στην αρμανική του Μετσόβου την εποχή της σερβοκρατίας των Ιωαννίνων (βλ. δεσπότης Θωμάς Πρεάλιμος/Preljubović).

djáră = «φλόγα, μεγάλη φωτιά» (σλδ 97, δεξιά). Πρόκεται για τον σλαβικό όρο žarŭ και η προστριβοποίηση του αρκτικού ž>dž δείχνει ότι ο δανειστής είναι η δυτική σλαβομακεδονική (πρβ. ζευγάρι > σλαβομακ. dzevgar και PSlv *žŭvati > σλαβομακ. džvaka):

pángu = «αράχνη, ιστός αράχνης» (και păndzină = «ιστός αράχνης», σλδ 168, δεξιά στήλη). Όπως και οι αντίστοιχοι ρουμανικοί όροι paing/păianjen, πρόκεται για αρκετά πρώιμα σλαβικά δάνεια εκ του πρωτοσλαβικού pa-ǫkŭ = «αράχνη» (λ.χ. σλαβομακ. pajak, pajažina), πριν την πλήρη στρογγύλωση του anC>ąC>ǫC (αν η διαδικασία αυτή συμβάδιζε χρονικά με την ύστερη πρωτοσλαβική τροπή a>o, τότε ο δανεισμός των παραπάνω όρων στην ΑΒΡ έγινε πριν το 800 μ.Χ.).

píngă (σλδ 177, αριστερή στήλη) = «υπόδημα από μαλακό δέρμα που το φορούσαν τα φτωχά στρώματα του πληθυσμού». Πρόκειται για τον πρωτοσλαβικό όρο *ob(ŭ)-pĭnŭkŭ > *opĭnŭkŭ (λ.χ. σερβ. opanak, βλ. και βικιπαίδεια Opanak).  Ο σλαβικός αυτός όρος απαντά ως δάνειο και στην αλβανική (opingë).

právdă (σλδ 182, αριστερή στήλη) = «(εκτρεφόμενο) ζώο». Πρόκειται για τον σλαβικό όρο pravĭda (στις σημερινές σλαβικές γλώσσες pravda) = «αλήθεια, δικαιοσύνη» που έχει και την επιπρόσθετη σημασία «βιός σε ζώα, περιουσία σε ζώα που δικαιωματικά ανήκει σε κάποιον».

răgoájă (=/rəgoážə/, σλδ 187, αριστερή στήλη) = «ραγάζι». Όπως και ο νεοελληνικός όρος, εκ του παλιοσλαβονικού rogozŭ ~ rogoža (πρβ. το σλαβικό τοπωνύμιο της αλβανίας Rogožina > Rrogozhinë = «Ραγαζώνας»).

rumeánu (σλδ 189, δεξιά στήλη) = «κιτρινόχρωμο λουλούδι που έβγαινε στα χορτολίβαδα». Πρόκεται για το παλαιοσλαβονικό επίθετο ruměnŭ = «κοκκινωπός» (< ΙΕ *h1roudh-m-ēn-os) και βλέπουμε την τυπική πρώιμη απόδοση στην ΑΒΡ ως /eá/ του πρωτοσλαβικού Yat (ě), όπως λ.χ. στο επίθημα PSlv -ěninŭ/-ěni > ρουμαν. -ean (λ.χ. ardeal-ean = « Τρανσυλβαν-ιάτης»).

scrápu/scráchi = «σκορπιός/σκορπιοί» (το περιέγραψα στην πρώτη ανάρτηση).

sémbre/sembríre (σλδ 197, αριστερή στήλη) = «η σύμπραξη δύο σέμπρων = ζευγάδες που μοιράζονται το ίδιο βόδι για το όργωμα των χωραφιών τους». Εκ του παλαιοσλαβονικού sębrŭ.

şopotu (σλδ 210, αριστερή στήλη) = «μικρός κρουνός». Εκ του παλαιοσλαβονικού sopotŭ = «κρουνός, κεφαλόβρυσο». Το παχύ /ş/ απαντά και στην Ρουμανική (λ.χ. Șopot) και, ενίοτε, και στις σλαβικές γλώσσες (λ.χ. Κροατικό Šopot).

tăpóru = «είδος τσεκουριού» (σλδ 214, αριστερή στήλη). Εκ του παλαιοσλαβονικού toporŭ = «τσεκούρι» (όρος απώτερης σκυθικής/ιρανικής καταγωγής).

trúpu = «σώμα, κορμί» (σλδ 219, αριστερή στήλη). Εκ του παλαιοσλαβονικού trupŭ = «κορμί/κορμός, πτώμα».

Θα κλείσω αυτήν την σειρά αναρτήσεων για το λεξικό του Φάνη Δασούλα με την επόμενη ανάρτηση όπου θα σχολιάσω τους υποστρωματικούς όρους που σημείωσα.