Ο Ρωμαίος ποιητής Μάρκος Ανναίος Λουκανός, στο ποίημα Pharsalia που έγραψε λίγο μετά το 60 μ.Χ., παρουσιάζει τον Ιούλιο Καίσαρα να διασχίζει τις παγωμένες Άλπεις, προερχόμενος από την Πέραν των Άλπεων Γαλατία, και να φτάνει με τις λεγεώνες του στον ποταμό Ρουβίκωνα όπου αντίκρισε την εικόνα της «έντρομης πατρίδας» (Patriae trepidantis imago, 1.186), η οποία τον ρώτησε ποιος ήταν ο σκοπός του.
Iam gelidas Caesar cursu superaverat Alpes,
Ingentesque animo motus, bellumque futurum
Ceperat. Ut ventum est parvi Rubiconis ad undas,
Ingens visa duci Patriae trepidantis imago
Η «έντρομη πατρίδα» (patria trepidans) που εκείνη την περίοδο είχε ως βόρειο σύνορο τον ποταμό Ρουβίκωνα ήταν η ρωμαϊκή Ιταλία και ο Καίσαρας ήξερε πως αν διέσχιζε τον ποταμό χωρίς να διαλύσει τις λεγεώνες του, αυτομάτως θα θεωρούνταν perduellis (δημόσιος εχθρός, εχθρός της respublica), γιατί κανένας Ρωμαίος στρατηγός δεν είχε το δικαίωμα να φέρει στην Ιταλία ρωμαϊκό στράτευμα συναθροισμένο για μάχη.
1. Προλεγόμενα
Η ιδέα της Ιταλίας ως ευρύτερης Ρωμαϊκής πατρίδας με όριο τον Ρουβίκωνα ήταν κάτι το αδιανόητο για τους περισσότερους Ρωμαίους όταν ο Καίσαρας ήταν μικρό παιδί, τότε που κατά το Συμμαχικό πόλεμο 91-88 π.Χ. οι αλλόγλωσσοι Ιταλοί σύμμαχοι (socii) των Ρωμαίων κήρυξαν πόλεμο στους τελευταίους, επειδή δεν τους παραχωρούσαν το δικαίωμα της πολιτείας. Μετά το τέλος του πολέμου, οι Ρωμαίοι αναγκάστηκαν να παραχωρήσουν το δικαίωμα της ρωμαϊκής πολιτείας στην πλειοψηφία των ιταλικών πόλεων και να εκδώσουν το 70 π.Χ. ένα νόμισμα στο οποίο Ρώμη και Ιταλία συνάπτουν χειραψία, με τη Ρώμη να κάνει calcatio στην Οικουμένη (συμβολικό πάτημα της σφαίρας με το πόδι = κυριαρχία σε όλη την οικουμένη). Από εκείνη τη στιγμή και μετά, το υπόλοιπο του 1ου π.Χ. αιώνα χαρακτηρίζεται από μια παράλληλη διαδικασία εκρωμαϊσμού της Ιταλίας και εξιταλισμού της Ρώμης που στη σημερινή βιβλιογραφία ονομάζεται συνοπτικά ως πρόγραμμα tota Italia («πάσα η Ιταλία», η φράση είναι παρμένη από τα λόγια του Αυγούστου στη ναυμαχία του Ακτίου, με τον Κικέρωνα να είναι ο πρώτος που ανέπτυξε θεωρητικά την πολιτική αυτή ιδέα), το αποτέλεσμα της οποίας ήταν η μετατροπή της Ιταλίας σε ευρύτερη ρωμαϊκή πατρίδα. Το πρώτο βόρειο σύνορο αυτής της Ιταλίας μετά τη λήξη του Συμμαχικού πολέμου ήταν ο ποταμός Αίσις νοτιότερα του Ρουβίκωνα (βορείως της Αγκώνος/ Ανκόνας, την οποία χώριζε από το βορειότερο Ager Gallicus), ενώ ο Αύγουστος μετά τον Καίσαρα ενσωμάτωσε στην Ιταλία και τις περιοχές βορείως του Ρουβίκωνα (εντεύθεν των Αλπεων Γαλατία και Ενετία & Ιστρία), έτσι ώστε τα όρια της Ιταλίας συνέπεσαν με τις Άλπεις και στα βορειοανατολικά έφταναν μέχρι την Ήμονα (η σημερινή Λιουμπλιάνα της Σλοβενίας, για κάποιον που έρχεται από τα Ανατολικά «πρώτῃ Ἰταλίας πόλει ἣν καλοῦσιν Ἡμᾶν οἱ ἐπιχώριοι» κατά τον Ηρωδιανό [8.1] που έγραψε τον 3° μ.Χ. αιώνα).
Ο Ιούλιος Καίσαρας συνέβαλε αποφασιστικά στην υλοποίηση τoυ προγράμματος tota Italia για δύο λόγους. Από τη μια, όπως γράφει ο Richard Billows, ο Καίσαρας είχε καταλάβει ότι η πραγματική και παραδοσιακή ισχύς της Ρώμης ήταν η ικανότητά της να ενσωματώνει ηττημένους ξένους στο σώμα πολιτών της και την ηγεσία τους στην άρχουσα ρωμαϊκή τάξη και οι Ιταλοί ήταν οι ιδανικοί υποψήφιοι για μια τέτοια ενσωμάτωση. Ο Καίσαρας κατάλαβε πως ο μόνος τρόπος για να διατηρήσει η Ρώμη την ευρεία αυτoκρατορία που είχε δημιουργήσει ήταν η επέκταση του σώματος των Ρωμαίων πολιτών που, μεταξύ άλλων, επάνδρωνε τις ρωμαϊκές λεγεώνες. Ο Κάτων ο Νεώτερος, ένας από τους βασικούς πολιτικούς αντιπάλους του Καίσαρα, αντίθετα λέγεται πως είχε πει πως αν το status quo κάνει προβληματική την διατήρηση της αυτοκρατορίας, τότε προτιμούσε την εγκατάλειψη της αυτοκρατορίας από την αλλαγή του status quo. Τελικά κατάφερε να επικρατήσει ο Καίσαρας, ο οποίος αύξησε τον αριθμό των συγκλητικών από 300-500 που ήταν σε 900, προσθέτοντας κυρίως novi homines από την Ιταλική αριστοκρατία, οι οποίοι του χρωστούσαν ευγνωμοσύνη για την προαγωγή αυτή (δηλαδή ήταν του χεριού του) και, μ΄αυτό τον τρόπο, κατάφερε επιπρόσθετα να περιορίσει και την ισχύ των παραδοσιακών συγκλητικών αντιπάλων του, μια πράξη για την οποία πλήρωσε με τη ζωή του.
Από τον Αύγουστο μέχρι και το Μάρκο Αυρήλιο, η Ιταλία θεωρούνταν γνήσιο ρωμαϊκό έδαφος και όχι κατεκτημένη επαρχία (provincia) και, για το λόγο αυτό, έχαιρε φορολογικής ατέλειας (δεν πλήρωνε τους φόρους που πλήρωναν οι κατεκτημένες επαρχίες, λ.χ. tributum capitis). Μέχρι και την εποχή του Μάρκου Αυρηλίου, οι Ρωμαίοι είχαν παραχωρήσει σε λίγες εκτός Ιταλίας πόλεις το ius Italicum (το νομικοπολιτικό δικαίωμα του «Ιταλικού εδάφους»). Ο όρος ius Italicum αντικατέστησε τον παλαιότερο ius Latii («δικαίωμα λατινικού εδάφους», η αντικατάσταση δείχνει την επέκταση της έννοιας του ρωμαϊκού εδάφους από το Λάτιο σε όλη την Ιταλία). Όταν μια εκτός Ιταλίας πόλη αποκτούσε το ius Italicum, πέρα από τη φορολογική ατέλεια και τα υπόλοιπα νομικοπολιτικά δικαιώματα που αποκτούσε, ο Ρωμαίος διοικητής της επαρχίας στην οποία η πόλη ανήκε έχανε το δικαίωμα άσκησης εξουσίας σ΄αυτήν την πολή (έπαυε να θεωρείται «ξένο κετακτημένο έδαφος»).
Κατά την περίοδο από τον Αύγουστο μέχρι τον Μάρκο Αυρήλιο, η Ιταλία εξελίχθηκε στον «λειτουργικό αυτοκρατορικό πυρήνα» (functional imperial core) μιας ρωμαϊκής συλλογικότητας που προσέγγιζε («απειλητικά» για τις νεωτεριστικές ανησυχίες) την κατάσταση του αυτοκρατορικού έθνους (imperial nation) των Berger & Miller (Nationalizing Empires, CEU, 2016).
Το μέγεθος του ρωμαϊκού επιτεύγματος με το πρόγραμμα tota Italia κατά τον 1° π.Χ. αιώνα (πολιτικονομική, πολιτισμική, γλωσσική [τουλάχιστον σε δημόσιο/επίσημο επίπεδο], στρατιωτική και, σταδιακά, ταυτοτική ενοποίηση της Ιταλίας) μπορεί μόνο να γίνει κατανοητό όταν συγκριθεί με την πρωτόγονη πολιτική κατάσταση στην «χώρα του φωτός» όπου, όπως γράφει χαρακτηριστικά η ιστορία (μάλλον του Κρατίππου) Hellenica Oxyrhynchia (Hell. Ox. 2.15), οι Φωκείς και οι δυτικοί Λοκροί βρίσκονταν σε μόνιμη έχθρα ως γείτονες, επειδή, κάθε φορά που συναντιούνταν γύρω από τον Παρνασσό, οι μεν προσπαθούσαν να κλέψουν τα πρόβατα των δε.
[Hell. Ox., 2.15] ἔστι τοῖς ἔθνεσι τούτοις ἀμφισβητήσιμος χώρα περὶ τὸν Παρνασσὸν, περ[ὶ] ἧς καὶ πρότερον πότε πεπολεμήκασιν , ἥν πολλάκις ἐπινέμουσι ἑκάτεροι τῶν τε Φωκέων καὶ τῶν Λοκρῶν, ὁπότεροι δ΄ἄν τύχωσιν αἰσθόμενοι ποτε <τοὺς> ἑτέρους συλλεγέντες πολλοὶ διαρπάζουσι τὰ πρόβατα.
Αγγλική περίληψη του χωρίου στη σελίδα 97 του βιβλίου του Jeremy McInerney The folds of Parnassos: Land ans Ethnicity in Ancient Phokis (University of Texas Press, 1999): “On Mt. Parnassos, where in recent times flocks from Delphi and Arachova have grazed on the upland Livadhi plain, the Phokians and Lokrians frequently raided each other’s flocks whenever they stumbled across them.”
Με την ευκαιρία, όσοι δυσκολεύεστε να καταλάβετε αν το λεγόμενο «Βυζάντιο» (η Ρωμανία δηλαδή) είναι ρωμαϊκό ή ελληνικό, ακόμα και στην «σκοτεινότερή» του περίοδο (πρώτο μισό 8ου μ.Χ αι.), στους νόμους των Εκλογών του Λέοντος Γ΄ διαβάζουμε ότι σκοπός τους είναι η αποκατάσταση της δικαιοσύνης του αρχαίου πολιτεύματος [της εποχής του Ιουστινιανού] και απαγορεύουν στους κατοίκους ενός τόπου της πολιτείας (respublica) να ασκούν ληστρική δραστηριότητα σε έτερο τόπο της πολιτείας. Όποιος διαπράξει το αδίκημα, αν είναι ελεύθερος πολίτης και εύπορος, τότε πρέπει να πληρώσει ως αντίτιμο το διπλάσιο της ζημιάς που προκάλεσε, ενώ, αν είναι άπορος, τότε η ποινή είναι τύψις, εξορία και, αν κριθεί απαραίτητο, χειροκοπή.
Αλλά ας γυρίσουμε στην tota Italia.
Η προνομιακή ιδιαιτερότητα της Ιταλίας αρχίζει να εξαλείφεται από την περίοδο της δυναστείας των Σεβήρων και έπειτα. Ο Σεπτίμιος Σεβήρος παραχώρησε το ius Italicum στις μεγάλες πόλεις της γενέθλιας του επαρχίας Αφρικής (Καρχηδών, Λέπτις Μάγνα, Υτική), ενώ μετά το 212 που η Constitutio Antoniniana παραχώρησε το δικαίωμα της ρωμαϊκής πολιτείας σε όλους τους ελεύθερους κατοίκους της αυτοκρατορίας, το ius Italicum έπαψε να έχει νόημα και, τέλος, με τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού στα τέλη του 3ου αιώνα, η Ιταλία (αλλά όχι η πόλη της Ρώμης) έχασε το προνόμιο της φορολογικής ατέλειας που έχαιρε για τρεις αιώνες. Η σκέψη του Διοκλητιανού με απλά λόγια ήταν «τώρα που όλοι είμαστε Ρωμαίοι, γιατί να μην πληρώνουν φόρο και οι Ιταλοί;»
Από τον Διοκλητιανό και μετά, η Ιταλία έχασε το ρόλο της ρωμαϊκής «πατρίδας». Ο 3ος αιώνας είναι η περίοδος κατά την οποία η ιδεολογία tota Italia έδωσε την θέση της στην ιδεολογία tota Romania. Δεν είναι τυχαίο ότι τον 4° αιώνα αρχίζει να εμφανίζεται και ο όρος Romania/Ῥωμανία = «χώρα των Ρωμαίων» για την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία.
2. Γεωγραφικές πληροφορίες
Ο Στράβων γράφει για την προς βορρά μετατόπιση του βόρειου συνόρου της Ιταλίας από τον ποταμό Αίσι ποταμό (τουλάχιστον μέχρι το 58 π.Χ.) στον Ρουβίκωνα κατά την εποχή του Καίσαρα («ἐντός Κελτική» = Galia Cisalpina):
[Στράβων, Γεωγραφικά, 5.1.11] ὅριον δὲ τῆς χώρας ταύτης, ἣν ἐντὸς Κελτικὴν καλοῦμεν, πρὸς τὴν λοιπὴν Ἰταλίαν τό τε Ἀπέννινον ὄρος τὸ ὑπὲρ τῆς Τυρρηνίας ἀπεδέδεικτο καὶ ὁ Αἶσις ποταμός, ὕστερον δὲ ὁ Ῥουβίκων, εἰς τὸν Ἀδρίαν ἐκδιδόντες ἀμφότεροι.
Ο Αππιανός, περιγράφοντας την κατάσταση στην εποχή του Καίσαρα, ορίζει τον Ρουβίκωνα ως το βόρειο όριο της Ιταλίας, το Αρίμινον/Ρίμινι ως την πρώτη πόλη της Ιταλίας για κάποιον που κατεβαίνει από τη Γαλατία και την Ραβέννα ως την πλησιέστερη στην Ιταλία πόλη και τη νοτιότερη που ήλεγχε ο Καίσαρας ως διοικητής της εντεύθεν των Άλπεων Γαλατίας:
[Αππιανός, Εμφύλιοι Πόλεμοι, 2.5.35] τοὺς οὖν λοχαγοὺς αὐτῶν σὺν ὀλίγοις τοῖς μάλιστα εὐτολμοτάτοις, εἰρηνικῶς ἐσταλμένοις, προύπεμπεν ἐσελθεῖν ἐς Ἀρίμινον καὶ τὴν πόλιν ἄφνω καταλαβεῖν: ἡ δ᾽ ἐστὶν Ἰταλίας πρώτη μετὰ τὴν Γαλατίαν. αὐτὸς δὲ περὶ ἑσπέραν, ὡς δὴ τὸ σῶμα ἐνοχλούμενος, ὑπεχώρησε τοῦ συμποσίου, τοὺς φίλους ἀπολιπὼν ἔτι ἑστιᾶσθαι καὶ ζεύγους ἐπιβὰς ἤλαυνεν ἐς τὸ Ἀρίμινον, ἑπομένων οἱ τῶν ἱππέων ἐκ διαστήματος. δρόμῳ δ᾽ ἐλθὼν ἐπὶ τὸν Ῥουβίκωνα ποταμόν, ὃς ὁρίζει τὴν Ἰταλίαν, ἔστη τοῦ δρόμου καὶ ἐς τὸ ῥεῦμα ἀφορῶν περιεφέρετο τῇ γνώμῃ, λογιζόμενος ἕκαστα τῶν ἐσομένων κακῶν, εἰ τόνδε τὸν ποταμὸν σὺν ὅπλοις περάσειε. καὶ πρὸς τοὺς παρόντας εἶπεν ἀνενεγκών: ‘ἡ μὲν ἐπίσχεσις, ὦ φίλοι, τῆσδε τῆς διαβάσεως ἐμοὶ κακῶν ἄρξει, ἡ δὲ διάβασις πᾶσιν ἀνθρώποις.’ καὶ εἰπὼν οἷά τις ἔνθους ἐπέρα σὺν ὁρμῇ, τὸ κοινὸν τόδε ἐπειπών: ‘ὁ κύβος ἀνερρίφθω.’
[Αππιανός, Εμφύλιοι Πόλεμοι, 2.5.32] ὁ δ᾽ ἄρτι τὸν ὠκεανὸν ἐκ Βρεττανῶν διεπεπλεύκει καὶ ἀπὸ Κελτῶν τῶν ἀμφὶ τὸν Ῥῆνον τὰ ὄρη τὰ Ἄλπεια διελθὼν σὺν πεντακισχιλίοις πεζοῖς καὶ ἱππεῦσι τριακοσίοις κατέβαινεν ἐπὶ Ῥαβέννης, ἣ συναφής τε ἦν τῇ Ἰταλίᾳ καὶ τῆς Καίσαρος ἀρχῆς τελευταία.
Αντίθετα, ο Πλούταρχος μάλλον είχει κατά νου τη μεταγενέστερη ευρύτερη Ιταλία του Αυγούστου, όταν έγραψε ότι ο Ρουβίκωνας χώριζε την Gallia Transpadana/Cisalpina από την υπόλοιπη Ιταλία.
[Πλούταρχος, Καίσαρ, 20.1] ταῦτα διαπραξάμενος τὴν μὲν δύναμιν ἐν Σηκουανοῖς ἀπέλιπε διαχειμάσουσαν, αὐτὸς δὲ τοῖς ἐν Ῥώμῃ προσέχειν βουλόμενος εἰς τὴν περὶ Πάδον Γαλατίαν κατέβη, τῆς αὐτῷ δεδομένης ἐπαρχίας οὖσαν ὁ γὰρ καλούμενος Ῥουβίκων ποταμὸς ἀπὸ τῆς ὑπὸ ταῖς Ἄλπεσι Κελτικῆς ὁρίζει τὴν ἄλλην Ἰταλίαν.
3. Η δημιουργία της Ρωμαϊκής Ιταλίας κατά τον 1° π.Χ. αιώνα
Όποιος ενδιαφέρεται για την λεπτομερή μελέτη της διαμόρφωσης της Ρωμαϊκής Ιταλίας υπάρχει το πρόσφατο βιβλίο του Filippo Carlà-Uhink The “Birth” of Italy: The Institutionalization of Italy as a Region, 3rd-1st Century BCE (De Gruyter, 2017). Εγώ εδώ θα παραθέσω ένα παλαιότερο κεφάλαιο του M.H. Crawford με το ίδιο θέμα από το βιβλίο The Cambridge Ancient History, Vol. X: The Augustan Empire, 43 BC – 69 AD (2nd ed., Cambridge University Press, 1996).
Στη σελίδα 418 έχω υπογραμμίσει με μπλε το σύντομο σχόλιο μιάμισης γραμμής με το οποίο ο Crawford αποκλείει την δημιουργία μιας συλλογικής ταυτότητας εφάμιλλης με τη νεωτερική εθνική. Το 1996 που έγραψε ο Crawford μια τέτοια άρνηση μιάμισης γραμμής αρκούσε γιατί κανένας δεν πίστευε ότι υπήρχαν προνεωτερικές εθνικές ταυτότητες. Είκοσι χρόνια αργότερα, στην εποχή μας, μια τέτοια άρνηση πρέπει να εξηγηθεί αναλυτικότερα και θα ήθελα να δω αυτούς που διερευνούν τις προνεωτερικές ταυτότητες να εγκύψουν στο είδος της συλλογικής ρωμαϊκής ταυτότητας που εν τέλει προέκυψε στη Ρωμαϊκή Ιταλία στα χρόνια του Τραϊανού, δύο αιώνες μετά το τέλος του Συμμαχικού Πολέμου, όσο η Ιταλία συνεχίζει να είναι η ιδιαίτερη και μόνη ευρύτερη πατρίδα των Ρωμαίων.
4. Οι δύο πατρίδες του Κικέρωνα
Όποιος διαβάσει το εξαιρετικό βιβλίο του Maurizio Viroli For Love of Country: An Essay on Patriotism and Nationalism (Oxford University Press, 1995) όπου πραγματεύεται την ιστορία του φαινομένου του πατριωτισμού, θα συνειδητοποιήσει ότι οι Ρωμαίοι -και ειδικότερα ο Κικέρων- είναι οι εφευρέτες του πολιτικού πατριωτισμού (civic patriotism), δηλαδή είναι ο πρώτος λαός που ανήγαγε την ευρύτερη πολιτεία (respublica) σε δεύτερη και σημαντικότερη πατρίδα, πέρα από την φυσική ή γενέθλια πατρίδα ενός ανθρώπου. Η εμφανίση του πολιτικού πατριωτισμού στην αναγεννησιακή Ιταλία και, αργότερα, στην υπόλοιπη Ευρώπη, προέκυψε από αυτό που ο A.D. Smith ονομάζει στο βιβίο του The Cultural Foundations of Nations (Cambridge University Press, 2005) «μίμηση, αναβίωση, και προσαρμογή» (emulate, revive, adapt) του Ρωμαϊκού (και ειδικότερα Κικερώνιου) πολιτικού πατριωτισμού. Για τον Κοϊντιλιανό το έθνος (natio) προσδιορίζεται από τα ιδιαίτερα ήθη ενός λαού, ενώ η πατρίδα (patria) του είναι η περιοχή όπου ισχύουν οι πολιτικοί νόμοι (leges) και οι θεσμοί (instituta) [που διατηρούν την ελευθερία και δικαιοσύνη]. Για έναν Ρωμαίο, αυτό το εκτενές αλλά οριοθετημένο πεδίο είναι φυσικά η respublica και, όπως γράφει ο Άγιος Αυγουστίνος γύρω στο 400 μ.Χ., rem publica, id est rem populi, rem patriae, rem communem. Βέβαια, στα χρόνια του Αυγουστίνου η respublica ως patria δεν είναι μόνο η Ιταλία, αλλά tota Romania.
Θ΄αφήσω, όμως, την patria = tota Romania του Αυγουστίνου για μελλοντική ανάρτηση και θα επιστρέψω στα μέσα του 1ου π.Χ. αιώνα, όταν ο Κικέρων διατύπωσε την θεωρία των δύο πατρίδων ενός Ρωμαίου: την γενέθλια πόλη του και την ευρύτερη και σημαντικότερη θετή πατρίδα του, δηλαδή την respublica Romana = Italia.
Σύμφωνα με τον Κικέρωνα, ο Ρωμαίος ύπατος Μάρκος Αιμίλιος Σκαύρος συμβούλεψε τον (Βολσκικής και όχι Ρωμαϊκής καταγωγής) παππού του να βάλει σε δεύτερη μοίρα την γενέθλια πόλη του (municipium Arpinum) και να εστιάσει τη σκέψη και τις πράξεις του προς όφελος «της μεγάλη μας respublica» (in summa re publica nobiscum).
[Κικέρων, De Legibus, 3.36] M. Scaurus consul: ‘Utinam, inquit, M. Cicero, isto animo atque virtute in summa re publica nobiscum versari quam in municipali maluisses!’
Πιστός σ΄αυτή τη συμβουλή, ο Κικέρων γράφει για την διπλή πατρίδα ενός Ρωμαίου της εποχής του:
Κλείνω την σημερινή ανάρτηση με μερικές σελίδες του Anthony D. Smith για τη σημασία που είχε η μίμηση του Ρωμαϊκού πολιτικού/ρεπουβλικανικού πατριωτισμού (και σε μικρότερο βαθμό του ελληνικού πολεοκεντρικού πατριωτισμού) στην εμφάνιση του πολεοκρατικού πατριωτισμού των αναγεννησιακών πόλεων της Ιταλίας και στην γενικότερη εμφάνιση του ευρωπαϊκού πολιτικού πατριωτισμού κατά την πρώιμη νεοωτερική περίοδο.
smerdaleos 
Εξαιρετικό θέμα. Προσωπικά σ’ ευχαριστώ γιατί ήθελα να διαβάσω για τη σχέση Ρωμαίων-Ιταλίας και για τα διάφορα στάδια διεύρυνσης της ρωμαϊκής ταυτότητας πέραν της Ρώμης.
Μιας και αναφέρθηκες στην άποψη των νεωτεριστών, ας δούμε και την εντελώς αντίθετη, τη ρομαντική-διαχρονιστική, όπως την περιγράφει ο Μ. Cary στο παλιό κλασικό έργο του “Α History of Rome” (το οποίο διάβαζα μικρός):
«Οργανώνοντας [οι Ρωμαίοι] τον άμορφο σωρό των λαών, που κατοικούσαν τη χερσόνησο [της Ιταλίας], σ’ ένα πολιτικό σύστημα, προετοίμασαν τη γέννηση μιας ιταλικής εθνότητας που επέζησε της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και έγινε ο πρωτοπόρος του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού» (!!!)
Και στα αγγλικά (εδώ, σ. 106):
«In bringing the congeries of peoples who inhabited the peninsula into one political system they prepared for the birth of an Italian nation which survived the Roman empire and became the pioneer of modern European civilization»
Καλημέρα Πέρτιναξ!
Καλά ο ρομαντισμός του Cary είναι υπερβολή από την άλλη μεριά.
Πάντως, πραγματικά πρέπει να γίνει μια μελέτη της ρωμαϊκής ταυτότητας στην Ιταλία στα χρόνια του Τραϊανού. Ο Clifford Ando έχει το εξής ενδιαφέρον παράδειγμα με τον Τραϊανό και τον Πλίνιο τον Νεώτερο που ήταν κυβερνήτης Βιθυνίας.
Ο Πλίνιος δεν ήξερε αν έπρεπε να επιτρέψει την μεταφορά ενός ναού στη Νικομήδεια και ρώτησε τον Τραϊανό τι πρέπει να κάνει. Ο δισταγμός του Πλινίου ήταν ότι το mos dedicationis (έθιμο εγκαινιασμού/καθαγιασμού) που χρησιμοποιήθηκε στην Νικομήδεια ήταν alium apud nos (αλλότριο ως προς το δικό μας). Ο Τραϊανός του απάντησε πως δεν πρέπει να νιώθει [ως Ρωμαίος] ότι διαπράττει κάποια δυσσέβεια όταν επιτρέπει ξένα έθιμα σε ξένους τόπους, γιατί «το έδαφος μιας ξένης πόλης (solum peregrinae civitatis) δεν μπορεί να καθαγιαστεί με τον δικό μας νόμο (nostro iure)».
Δες τι γράφει ο Ando παρακάτω (και επάνω): το «ξένο έδαφος» [με τα «ξένα έθιμα» που το συνοδεύουν] είναι αυτό εκτός Ιταλίας.
Perhaps the most important distinction lay between Italy and the provinces. […] The “soil” in question in Trajan’s response was that of Italy.
https://imgur.com/a/0PzEs
Η ανάρτηση αυτή αναδεικνύει/αποδεικνύει ταυτόχρονα:
1) Την καταγωγή του νεώτερου εθνικισμού-πατριωτισμού από την Ρώμη
2) Την σημασία της πολιτικής και όχι (αποκλειστικά) εθνοτικής της υπόστασης.
3) Την καταγωγή τής βυζαντινής ταυτότητας (όχι μόνον), και την μη σχέση της με την αρχαία ελληνική.
4) Την σημασία του αυτονόητου σήμερα αλλά όχι πάντα οντολογικά και πολιτικά/κοινωνικά αυτονόητου της εδαφοκυριαρχικής ενότητας για να υπάρξει μαζική δημοκρατία ή πολιτεία με ευρύτερη νομική και πολιτική δύναμη (πέραν των ορίων μιας σχετικά κλειστής τοπικότητας)
5) Την ανοησία της απεμπόλησης από τους νεοέλληνες της ρωμαϊκής τους “καταγωγικής ταυτότητας”.
Συγχαρητήρια για την εξαιρετική ανάρτηση Σμέρδ!
Γιάννη καλημέρα.
Ως γνωστόν ο εθνικισμός έχει δύο συνιστώσες: εθνοτική και πολιτική (ethnic & civic). Οι Ρωμαίοι σίγουρα μπορούν να θεωρηθούν οι εφευρέτες της πολιτικής συνιστώσας.
Πάντως, μέχρι να ωριμάσουν οι δυτικοευρωπαίοι και ν΄αναπτύξουν την πολιτική συνιστώσα, οι πρώιμες εθνικές ταυτότητες είχαν και μια θρησκευτική συνιστώσα (αυτό που ο Smith ονομάζει covenantal nations = διαθηκιακά έθνη), στην οποία οι λαοί προσπαθούσαν να δουν τους εαυτούς τους ως «Νέο Ισραήλ». Στην δυτική Ευρώπη, αυτή η θρησκευτική συνιστώσα αρχίζει να εμφανίζεται μετά την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση.
Από όσο μπορώ να γνωρίζω και να καταλάβω, η παρατήρηση του Smith είναι εύστοχη.
Δεν γνωρίζω πως αναπτύσσει την πραγμάτευση της “διαθηκιακής” και της ειδικότερης προτεσταντογενούς ταυτότητας (ακόμα και εκεί όπου υπάρχει ως επιρροή -όταν το νέο έθνος δεν είναι προτεσταντικό αλλά δέχεται επιρροή από τον προτεσταντισμό) ως πολιτικής ταυτότητας, διότι νομίζω πως και αυτή η πτυχή ταυτότητας είναι με μιαν “θεοκρατική” έννοια πολιτική ταυτότητα. Νομίζω είχες αναφερθεί και παλαιότερα.
Η ρίζα του νεώτερου εθνικισμού (και όχι τόσο του υπερεθνικισμού που έχει καταλάβει/σφετεριστεί τον όρο “εθνικισμός-πατριωτισμός”) είναι και κατά την δική μου άποψη σχετιζόμενη και με την Ρώμη όπως είπαμε και με το ιδεατό Ισραήλ (το Ισραήλ των γραφών).
Πολύ ενδιαφέρουσα η συζήτηση για την πολιτική καταγωγική θεμελίωση των εθνοκρατών στην δύση, αν σκεφτεί κανείς ότι αυτή η μορφή θεμελίωσης επεκτάθηκε και διαδόθηκε σε όλο τον κόσμο.
Θα είχε ενδιαφέρον να δούμε τις άλλες μη δυτικές μορφές κατ.θεμ. και κατά πόσο διαφοροποιούνται από την δυτική, και αν όντως διαφοροποιούνται, όπως στον νεώτερο ισλαμοεθνικισμό ή τον ιρανικό εθνικισμό (όχι μόνον στην ισλαμοεθνικιστική μορφή του), διότι ίσως να μην υπάρχει πραγματικά μεγάλη διαφοροποίηση αλλά έμμεση μίμηση του δυτικού προτύπου..
Στο “Λεξικό του Αρχαίου Κόσμου, Ελλάδα – Ρώμη” του Λάμψα , στο λήμμα “Ιταλία”, γράφει :
Αλλά το πραγματικό τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας χρονολογείται στο 476 μ.Χ. Τότε, άλλωστε, συμπληρώθηκαν οι περίφημοι 12 αιώνες από την ίδρυσή της ( 753 π.Χ. ), και πραγματοποιήθηκε το συμβολικό όραμα του ιδρυτή της Ρωμύλου , που είχε δεί 12 γύπες να πετούν πάνω από τα πρώτα σπίτια της. Και η ρωμαϊκή ιστορία μπορεί, κάπως συνοπτικά, να διαιρεθεί σε δύο μεγάλες περιόδους : Από τον Ρωμύλο στον Αύγουστο ( Ρώμη ) και από τον Αύγουστο στον Ρωμύλο Αυγουστύλο ( αρχαία Ιταλία ).
Ξέρει κάποιος πότε δημιουργήθηκε η μπολνταρισμένη παράδοση ( αρχαιότητα, μεσαίωνας, αναγέννηση ) ;
________________________
Έχετε διαβάσει κανέναν ιστορικό να λέει πως στην εθνογένεση των Ιταλών συνέβαλε και το ότι παρέμειναν ενωμένοι κάτω από τους Οστρογότθους ;
Γεια σου Ριβαλδίνιο.
Τι κοτσάνα είναι αυτή του Λάμψα ότι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τελείωσε «πραγματικά» το 476; Άντε να κάνω τα στραβά μάτια όταν το ακούω από ανιστόρητο κουτόφραγκο (η άγνοιά του συγχωρείται), αλλά να το επαναλαμβάνουν και ανιστόρητοι κουτογραικοί;
Ούτε τα ντοκυμαντέρ του History Channel που απευθύνονται σε δυτικό, αδαήμον κοινό δεν τολμούν να πουν ότι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία «τελείωσε» το 476 (η Δυτική Ρωμαϊκή ναι, όχι η Ρωμαϊκή in toto):
[23:07-23] For centuries after the fall of Rome (εννοεί την άλωση του Αλάριχου), Western Europe will remain shrouded in a thick shadow of misery, but in the East … there the Roman Empire endured and there a new emperor (Ιουστινιανός) was planning to restore its ancient glory, by launching a hostile takeover of the west.
Μεταφράζω: «Για αιώνες μετά την πτώση της Ρώμης, η Δυτική Ευρώπη θα παραμείνει καλυμμένη από μια παχιά σκιά μιζέριας, αλλά στην Ανατολή … εκεί η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επιβίωσε και ένας νέος αυτοκράτορας σχεδίαζε να αποκαταστήσει την αρχαία της δόξα, διοργανώνοντας την εμπόλεμη κατάκτηση της δύσης.»
Στο [23:45] δανείζεται μια φράση από το Star Wars: “533 (AD), The empire strikes back” = «533, η αυτοκρατορία αντεπιτίθεται».
Τι διάολο ήταν ο Ιουστινιανός και ο Βελισάριος; Δεν ήταν λατινόφωνοι (άρα «γνήσιοι» στα μάτια των Φράγκων) Ρωμαίοι της άπτωτης Ρωμανίας;
—
Για το άλλο θέμα, δεν υπάρχει καμιά κοινή Ιταλική κοινή ταυτότητα μέχρι την σύγχρονη ενοποίηση της Ιταλίας (και ακόμα και σήμερα η κοινή Ιταλική συνείδηση σε κάποια μέρη δεν έχει ριζώσει καλά).
Από εκεί και μετά, σύμφωνα με τον Chris Wickham (που η εξειδίκευσή του είναι ο πρώιμος μεσαίωνας και, ειδικότερα, ο πρώιμος μεσαίωνας στην Ιταλία), μια νέα, ασθενής κοινή «Ιταλική» ταυτότητα φαίνεται να προέκυψε μόνο στη βόρεια Ιταλία, στο καρλομαγνικό Βασίλειο της Ιταλίας.
Αργότερα, κατά την Αναγέννηση, η αναβιωμένη μέσα από διάβασμα του Κικέρωνα patria = respubica ταυτίζεται ειδικά με την πόλη (Φλωρεντία, Μιλάνο κλπ, όπως στις αρχαιοελληνικές πόλεις-κράτη) αν και αραιά και που γίνεται κάποια ρομαντική αναφορά στην ευρύτερη Ιταλία, λ.χ. ο Μακιαβέλλι περιγράφει την συμβολή της Ιταλίας στην Αναγέννηση με τα λόγια «η χώρα αυτή γεννήθηκε για να ανασταίνει νεκρά πράγματα».
Παραθέτω δυο σελίδες του Viroli, μια με την εκκεντρική, πανιταλική διάθεση του Μακιαβέλλι (είμαστε πολιτικά Φλωρεντίνοι, αλλά είμαστε και πολιτισμικά Ιταλοί) με την πιο τυπική για την εποχή τοπικιστική στάση του Leonardo Bruni, ο οποίος λέει στους Φλωρεντίνους (στην κηδεία του Nanni Strozzi που πέθανε στον πόλεμο της Φλωρεντίας εναντίον του δούκα του Μιλάνου), «είμαστε κάτοικοι της ευγενέστερης πόλης, με την ευγενέστερη καταγωγή από Ρωμαίους και Ετρούσκους. Καμία άλλη πόλη δεν έχει ευγενική καταγωγή σαν τη δική μας, γι’αυτό και έχουμε κάθε δικαίωμα να εξουσιάζουμε όλες τις άλλες πόλεις της Τοσκάνης».
Η στάση του Bruni είναι ακριβώς ολόιδια με αυτήν των αρχαίων ελληνικών πόλεων-κρατών.
https://imgur.com/a/y1fLy