Η Ιστορία του όρου «Γραικός» #1

Αυτή η σειρά αναρτήσεων προέκυψε από ένα σχόλιο με ερωτήματα που έκανε πριν από καμιά δεκαριά μέρες ο Γιάννης σχετικά με τη λειτουργία του εθνωνυμίου «Γραικός» κατά την βυζαντινή περίοδο. Ο Γιάννης με ρώτησε αν έχω ασχοληθεί με το θέμα και κατά πόσο μπορούμε να πούμε ότι η απάντηση του όρου είναι μια μορφή «έμμεσης ελληνικής συνέχειας». Έκρινα πως η καλύτερη απάντηση σ΄αυτά τα ερωτήματα είναι μια σειρά δύο αναρτήσεων, επειδή οι προηγούμενες αναρτήσεις που έχω κάνει αφορούν την περιγράφη της λειτουργίας του όρου «Γραικός» σε συγκεκριμένα χωρία και δεν περιγράφουν το θέμα συλλογικά.

Στη σημερινή πρώτη ανάρτηση θα περιγράψω τη λειτουργία του εθνωνυμίου «Γραικός» κατά την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα μέχρι τον 5° μ.Χ. αιώνα και στην επόμενη ανάρτηση θα ασχοληθώ με τη λειτουργία του όρου κατά την βυζαντινή περίοδο ~450-1350. Ο λόγος που ξεκινάω από την αρχαιότητα είναι για να δείξω τις εννοιολογικές συσχετίσεις με τις οποίες είχε φορτιστεί ο όρος «Γραικός» προς το τέλος της αρχαιότητας, ύστερα από 6 αιώνες ρωμαϊκής κυριαρχίας. Ο λόγος που σταματάω γύρω στο 1350 είναι γιατί κατά τη γνώμη μου (και όχι μόνο την δική μου) τότε είναι που ένα μέρος των βυζαντινών λογίων (οι λεγόμενοι ενωτικοί) αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι η «σκιά της Ρωμανίας» που τους έχει απομείνει (και το παραδοσιακό ιδεολογικό της φορτίο) είναι ένα καράβι που βουλιάζει και ότι η Καθολική Δύση είναι ο μόνος σωσίβιος σύμμαχος που μπορεί να εγγυηθεί την επιβίωση ενός ελληνόφωνου κρατικού μορφώματος με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη. Φυσικά, το τίμημα για την σωσίβια παρέμβαση της Δύσης είναι η εγκατάλειψη της παραδοσιακής ρωμαϊκής ταυτότητας. Αν θέλουν την βοήθεια της Δύσης οι Ορθόδοξοι Ρωμαίοι πρέπει να γίνουν Καθολικοί Γραικοί. Ο πρώτος διάσημος εκφραστής αυτής της στροφής προς την Δύση είναι ο Δημήτριος Κυδώνης, ο οποίος ασπάστηκε το Καθολικό δόγμα στην προσπάθειά του να δείξει στους ομοφύλους του ότι ο καταλληλότερος σύμμαχος είναι η Καθολική Δύση και όχι οι ομόπιστοι (Ορθόδοξοι) «Μυσοί» (Βούλγαροι) και «Τριβαλλοί» (Σέρβοι).

Την φράση «σκιά της Ρωμανίας» την δανείστηκα από τον Ιωάννη Καντακουζηνό, που γράφει ότι ο εμφύλιος πόλεμος της περιόδου 1341-1347 ήταν ο «χαλεπώτατος» των Ρωμαίων, ο οποίος μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα μετέτρεψε την βασιλεία των Ρωμαίων από «εὐδαίμονα καὶ μεγάλην» σε «ἀσθενεστάτην» και σε «εἴδωλον» (σκιά, φάντασμα) του παλιού της μεγαλείου. Φυσικά η βασιλεία των Ρωμαίων είχε πάψει να είναι «εὐδαίμων καὶ μεγάλη» ήδη από το 1204, αλλά έχει ενδιαφέρον ότι ο Καντακουζηνός  αναγνωρίζει ως σημείο επιδείνωσης της παρακμής τον εμφύλιο πόλεμο της περιόδου 1341-1347. Αυτό που πραγματικά χάθηκε μετά το 1347 ήταν η ελπίδα αποκατάστασης της «εὐδαίμονος καὶ μεγάλης» Ρωμανίας.

[Καντακουζηνός, 2.12] ἐπεὶ δὲ μετὰ τὴν Ἀνδρονίκου τοῦ νέου τελευτὴν ὁ χαλεπώτατος τῶν πώποτε μνημονευομένων τοῖς Ῥωμαίοις πρὸς ἀλλήλους πόλεμος ἀνεῤῥιπίσθη, ὃς ὀλίγου δεῖν πάντα ἀνατέτραφε καὶ διέφθαρκε, καὶ τὴν εὐδαίμονα καὶ μεγάλην τῶν Ῥωμαίων βασιλείαν ἀσθενεστάτην καὶ ὥσπερ εἴδωλον ἀπέδειξε τῆς προτέρας, ἀναγκαῖον ᾠήθην καὶ τὰ κατὰ τοῦτον τὸν πόλεμον γεγενημένα ἐξηγήσασθαι,

Από αυτό το σημείο και μετά η υπερηφάνεια της παραδοσιακής Ρωμαϊκής ταυτότητας γίνεται μια πανάκριβη πολυτέλεια για τους λόγιους και διπλωμάτες που πρέπει συνεχώς να ζητιανεύουν ως «ζήτουλες Γραικοί» την βοήθεια της Καθολικής Δύσης, η οποία εδώ και αρκετούς αιώνες αμφισβητούσε τη ρωμαϊκότητά τους. Η μόνη παρηγοριά και πηγή υπερηφάνειας σ΄αυτή τη νέα κατάσταση είναι η προνομιακή σχέση που οι βυζαντινοί λόγιοι έχουν με την ελληνική αρχαιότητα, ένα γνωστικό πεδίο στο οποίο οι δυτικοί λόγιοι δεν μπορούν ακόμα να τους συναγωνιστούν. Αυτή η προνομιακή σχέση θα γίνει η βάση για την προώθηση της πλήρους ανεπτυγμένης ελληνικής ταυτότητας που βρίσκουμε αργότερα στον Γεώργιο «Πλήθωνα» Γεμιστό και στον μαθητή του Λαόνικο Χαλκοκονδύλη.

Κατά την Αναγέννηση το νέο κέντρο πολιτισμού γίνεται η Δύση και όποιος ελληνόφωνος επιθυμούσε να διατηρήσει σχέσεις με αυτό το νέο πολιτισμικό κέντρο έπρεπε να ενστερνιστεί τα βασικά αιτήματα της Δύσης: ότι είναι «Γραικός», ότι η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία έπεσε τον 5° μ.Χ. αιώνα και ότι ο αποκλειστικός κληρονόμος του νεκρού είναι ο λατινοπρεπής κόσμος δυτικά της Αδριατικής.

Η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ τελειώνει το νέο της βιβλίο «Πόσο Ελληνικό είναι το Βυζάντιο; Πόσο βυζαντινοί οι Νεοέλληνες;» (εκδόσεις Gutenberg, 2016) με τα παρακάτω λόγια:

[σλδ 70-1] Έτσι το τέλος του Βυζαντίου στα 1453, την εποχή που η Ευρώπη γνωρίζει την πνευματική της Αναγέννηση (στην οποία πολλαπλώς συνέβαλαν φυγάδες Βυζαντινοί διανοούμενοι), κάνει αληθινή την ρήση: η δύση της Ανατολής σημάδεψε την ανατολή της Δύσης. Να τελειώσω όμως λέγοντας με τρόπο επιστημονικό ότι τότε και μόνο τότε αρχίζει για την Ευρωπαϊκή Ανατολή (το πρώην Βυζάντιο δηλαδή) ο Μεσαίωνας, που μόλις εγκατέλειπε η Δύση· θα κρατήσει πάνω από τέσσερις αιώνες, σημαδεύοντας την νεοελληνική πραγματικότητα ως σχεδόν σήμερα. Ενώ η Δύση, με την εφεύρεση της τυπογραφίας και την ανακάλυψη της Αμερικής, θα εγκαινιάσει την εποχή που για αιώνες θα κάνει την Ευρώπη να μονοπωλεί την παγκόσμια ιστορία.

Ο Anthony D. Smith ξεκινάει τον πρόλογο του βιβλίου του “Nationalism and Modernism“ (Routledge, 1998) αναφέροντας τα λόγια του Αγγλοοαμερικάνου (Άγγλος άποικος στην Πενσυλβάνια της Αμερικής) ζωγράφου Benjamin West το 1770. Ο West μόλις είχε αρχίσει να ζωγραφίζει τον διάσημο πίνακά του για τον θάνατο του Άγγλου/Βρετανού στρατηγού James Wolfe το 1759 στη μάχη του Κεμπέκ (γνωστή και ως μάχη των Πεδίων του Αβραάμ) κατά τον επταετή πόλεμο των Άγγλων με τους Γάλλους (το αμερικανικό θέατρο επιχειρήσεων του οποίου είναι γνωστό στους Αμερικάνους σήμερα ως ο Γαλλοϊνδιανικός πόλεμος, επειδή οι Γάλλοι εξασφάλισαν τη συμμαχία πολλών ινδιανικών φυλών), όταν τον επισκέφτηκαν ο αρχιεπίσκοπος της Υόρκης Robert Hay Drummond και ο ζωγράφος (και πρόεδρος της Βρετανικής Βασιλικής Ακαδημίας Τεχνών) Sir Joshua Reynolds. Όταν οι δύο άνδρες πρότειναν στον West να ζωγραφίσει τον θνήσκοντα στρατηγό Wolfe με αρχαία κλασική ενδυμασία, για να τονιστεί η ηρωικότητά του, ο δεύτερος υποτίθεται (σύμφωνα με τον βιογράφο του John Galt που γράφει το 1820) ότι απάντησε πως:

το γεγονός που πρόκειται να απαθανατιστεί [στον πίνακα] συνέβη στις 13 Σεπτεμβρίου 1758 (στην πραγματικότητατο 1759) σε μια περιοχή του κόσμου που ήταν άγνωστη στους Έλληνες και στους Ρωμαίους (unknown to the Greeks and Romans), και σε μια χρονική περίοδο όπου δεν υπήρχαν πια ούτε τα έθνη αυτά (οι Ρωμαίοι και οι Έλληνες), ούτε οι ήρωές τους που ήταν ντυμένοι με τέτοιες κλασικές ενδυμασίες (and at a period of time when no such nations, nor heroes in their costume, any longer existed). Το θέμα που πρέπει να απαθανατίσω είναι η κατάκτηση μιας μεγάλης περιοχής της Αμερικής από τα Βρετανικά στρατεύματα. […] Αν, αντί για τα γεγονότα της πράξης, παρουσιάσω κλασικούς μύθους (classical fictions), πως θα γίνω κατανοητός στους μεταγενέστερους!

(John Galt, The life, Studies, and Works of Benjamin West, Esquire, London, 1820: 2,46-50, cited in Abrams 1986:14)

Η ρήση του Benjamin West το 1770 ότι «τώρα πια [εδώ και πολλούς αιώνες] δεν υπάρχουν ούτε Έλληνες ούτε Ρωμαίοι» ήταν απολύτως κατανοητή στο μεγαλύτερο μέρος της δυτικοευρωπαϊκής λογιοσύνης που ενέτασσε τους δύο αυτούς λαούς στη μακρινή κλασική αρχαιότητα και αδιαφορούσε τόσο για το λεγόμενο «Βυζάντιο» όσο και για τη δημογραφική κατάσταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Όμως τα λόγια του West είναι προβληματικά σε κάθε Νεοέλληνα που τα διαβάζει. Αν μετά την αρχαιότητα δεν υπήρχαν ούτε Έλληνες ούτε Ρωμαίοι, τι ακριβώς ήμασταν εμείς οι ελληνόφωνοι κατά το διάστημα 500-1750 μ.Χ.; Την εποχή του West στην Οθωμανική αυτοκρατορία και στις ελληνόφωνες παροικίες της Δύσης υπήρχαν και Ρωμαίοι, και Γραικοί και Έλληνες. Στα Βαλκάνια υπήρχαν δύο προνεωτερικές εθνοτικές ομάδες που αυτοπροσδιορίζονταν καθημερινά εξ αμνημονεύτων χρόνων ως «Ρωμαίοι» (οι ελληνόφωνοι Ῥωμαῖοι > Ρωμιοί και οι βλαχόφωνοι Rōmānī > *Rumani > *Rmãnj > Armãnj) και αποκαλούνταν καθημερινά «Ρωμαίοι» από κάποιες άλλες γλωσσικές ομάδες (λ.χ. οι Τούρκοι αποκαλούσαν Rūm τους Ρωμιούς και Rumca την ελληνική/ρωμέικια γλώσσα, ενώ οι Αρβανίτες ήξεραν τους Βλάχους και ως Rëmënj, ενικός Rëmër, ο αντίστοιχος γκεγκικός ενικός *Rëmen δεν έχει μαρτυρηθεί). Πέρα από τους Τούρκους, όλες οι βαλκανικές γλωσσικές ομάδες αποκαλούσαν τους ελληνόφωνους «Γραικούς» (λ.χ. βλαχικό Grec(u)/Gãrc(u), βουλγαρικό Gərk/Grək, σερβικό Grk, αλβανικό Grek/Gërk) και αυτό είναι το εξωνύμιο που χρησιμοποιούσαν για τους ελληνόφωνους και εκείνοι οι δυτικοευρωπαίοι που ήταν εξοικειωμένοι με την δημογραφία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας (λ.χ. ιταλικό Greco, αγγλικό Greek κλπ, και η φράση «ἐπρόκρινα τὸ Γραικὸς, ἐπειδὴ οὕτω μᾶς ὀνομάζουσι καὶ ὅλα τὰ φωτισμένα ἔθνη τῆς Εὐρώπης» του Αδαμάντιου Κοραή). Συνεπώς, κατά τον 18ο αιώνα ουκ ολίγοι ελληνόφωνοι ήταν εξοικειωμένοι με το εθνώνυμο «Γραικός» και αυτή η εξοικείωση δεν ήταν κάτι καινούριο.

Την ίδια στιγμή, οι λόγιοι ήταν εξοικειωμένοι με το εθνώνυμο «Έλληνες» και την προνομιακή σχέση που αυτό επέτρεπε με τους αρχαίους Έλληνες, τους οποίους τότε λάτρευε η φιλελληνική Ευρώπη. Είναι τα χρόνια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού στον οποίο συμμετείχαν όχι μόνον οι ελληνόφωνοι λόγιοι, αλλά όλοι οι ελληνοπρεπείς και ελληνομαθείς λόγιοι του ορθόδοξου μιλετιού των Ρουμ (εδώ ο τουρκικός όρος Ρουμ έχει ευρύτερη θρησκευτική σημασία), όπως λ.χ. ο ρουμανόφωνος Ιώσηπος Μοισιόδαξ, ο βουλγαρόφωνος Νικόλαος Πίκκολος και ο βλαχόφωνος Δανιήλ Μοσχοπολίτης.

Για να δούμε, λοιπόν, την ιστορία του όρου «Γραικός»

Α. Αρχαία Ελλάδα

Η πρώτη απάντηση του όρου «Γραικός» είναι στο ψευδοησιοδικό ποίημα «Γυναικῶν κατάλογος», το οποίο συνήθως χρονολογείται στο πρώτο μισό του 6ου π.Χ. αιώνα. Σύμφωνα με την γενεαλογία του ποιήματος τα παιδιά του Δευκαλίωνος και της Πύρρας (το ζευγάρι που επιβίωσε τον κατακλυσμό) ήταν ο Έλλην, η Θυία και η Πανδώρα η νεωτέρα (η εγγονή της γνωστής Πανδώρας). Ο Έλλην παντρεύτηκε τη νύμφη Ορσηίδα με την οποία έκανε τρεις γιους: Τον Δώρο, τον Αίολο και τον Ξούθο. Ο Ξούθος, με τη σειρά του, παντρεύτηκε την Κρέουσα και έκανε δύο γιους: τον Ίωνα και τον Αχαιό. Οι αδελφές του Έλληνα Θυία και Πανδώρα έσμιξαν με τον Δία και γέννησαν η πρώτη τον Μακεδόνα και τον Μάγνητα και η δεύτερη τον Γραικό.

[fr. 4] Έλλην+Ορσηίς > Δώρος, Ξούθος, Αίολος

Ἕλληνος δ΄ἐγένοντο φιλοπτολέμου βασιλῆος

Δῶρος τε Ξοῦθος τε καὶ Αἴολος ἱππιοχάρμης

[fr. 5] Ζεύς + Πανδώρα > Γραικός

κούρη δ’ἐν μεγάροισιν ἀγαυοῦ Δευκαλίωνος

Πανδώρη Διὶ πατρὶ θεῶν σημάντορι πάντων

μιχθεῖσ’ἐν φιλὸτητι τέκε Γραικὸν μενεχάρμην

[fr. 7] Ζεύς + Θυία > Μάγνης και Μακεδών

ἡ δ΄ὑποκυσσάμενη Διί γείνατο τερπικεραύνῳ

υἷε δύω, Μάγνητα Μακηδόνα θ΄ἱππιοχάρμην,

οἵ περὶ Πιερίην καὶ Ὄλυμπον δώματ΄ ἔναιον.

Σε αυτήν την γενεαλογία ο «μενεχάρμης Γραικός» (μενεχάρμης/μενέχαρμος = μενεπτόλεμος = «αυτός που μένει στη θέση του στον πόλεμο και δεν υποχωρεί»)  είναι διαφορετικό πρόσωπο από τον θείο του Έλληνα. Ο Γραικός, ο Μάγνης και ο Μακεδών είναι ανίψια του Έλληνος και, συνεπώς, δεν είναι «ελληνογενείς» όπως οι γιοι του Έλληνος Δώρος, Ξούθος και Αίολος και οι εγγονοί του Ίων και Αχαιός. Αυτό σημαίνει ότι αυτοί που πρωτοέπλασαν αυτήν την γενεαλογία δεν θεωρούσαν τους Γραικούς, τους Μάγνητες και τους Μακεδόνες ως Έλληνες (εκείνη την περίοδο ο όρος «Έλλην» είχε αρχίσει να αποκτά μια γενικότερη σημασία από αυτήν που είχε στην Ιλιάδα), αλλά ως τους αμεσότερους συγγενείς των Ελλήνων. Οι τέσσερις αυτοί λαοί απλώνονται στον βορειοελλαδικό χώρο: ως κοιτίδα των παλαιότερων Ελλήνων παρουσιάζεται η Ἑλλάς της Ιλιάδος (τα μέρη γύρω από το όρος Όθρυς και τον Σπερχειό ποταμό), η κοιτίδα των Μακεδόνων και των Μαγνήτων ήταν τα μέρη γύρω από τον Όλυμπο και την Πιερία (οἱ περὶ Πιερίην καὶ Ὄλυμπον) και, τέλος, η μεταγενέστερη παράδοση που παραθέτει ο Αριστοτέλης στα Μετεωρολογικά θέλει τους Έλληνες να λέγονται «Γραικοί» όσο κατοικούσαν στην Δωδώνη και στον Αχελώο ποταμό, όπου βρισκόταν η αρχέγονη Ελλάς στα χρόνια του μυθικού κατακλυσμού του Δευκαλίωνος. Με άλλα λόγια, οι Έλληνες της Θεσσαλίας κατάγονταν από τους Γραικούς της Δωδώνης και του Αχελώου (οἱ καλούμενοι τότε μὲν Γραικοὶ νῦν δ΄Ἕλληνες). Αντίστοιχα, σύμφωνα με μια άλλη παράδοση που διέσωσε ο Στέφανος Βυζάντιος, ο Γραικός ήταν γιος του Θεσσαλού, που πήγε από την Θεσσαλία στην Ήπειρο (εδώ η μετανάστευση αντιστρέφεται) και ίδρυσε το μαντείο της Δωδώνης. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (7.176) είναι οι Θεσσαλοί που κατάγονται από την Θεσπρωτική Δωδώνη (Η Δωδώνη έγινε από Θεσπρωτική Μολοσσική στα τέλη του 5ου π.Χ. αιώνα). Σύμφωνα πάντοτε με τον Στέφανο Βυζάντιο ο Αλκμάν και ο Σοφοκλής (στους «Ποιμένες») ανέφεραν ότι «Γραῖκες» ήταν οι μητέρες των Ελλήνων. Η πληροφορία είναι παράξενη γιατί στην αρχαία Ελλάδα η κανονική γενεαλογική γραμμή είναι η πατρογονική/πατρογραμμική (η λεγόμενη πατριά) και, κατά συνέπεια, η μητρογονική/μητρογραμμική συσχέτιση «Ελλήνων» και «Γραικών» δεν είναι φυσιολογική. Η πληροφορία φαίνεται να περιέχει την παράδοση ότι κάποιος (ή κάποιοι) αρσενικός απόγονος (ή απόγονοι) του Έλληνος παντρεύτηκε (ή παντρεύτηκαν) μια θηλυκή απόγονο (ή θηλυκές απογόνους) του Γραικού. Έτσι οι μεταγενέστεροι Ἑλληνίδες απέκτησαν «Γραῖκες μητέρες», συνεχίζοντας όμως την πατριά του Έλληνος.

Θα παραθέσω τις αναφορές του Αριστοτέλη και του Στέφανου Βυζαντίου που αναφέρει τις πληροφορίες για τον Αλκμάνα και τον Σοφοκλή, αλλά και την παράδοση που θέλει τον Γραικό γιο του Θεσσαλού.

[Μετεωρολογικά, 352a-b] ἀλλ’ ὥσπερ ὁ καλούμενος ἐπὶ Δευκαλίωνος κατακλυσμός· καὶ γὰρ οὗτος περὶ τὸν Ἑλληνικὸν ἐγένετο τόπον μάλιστα, καὶ τούτου περὶ τὴν Ἑλλάδα τὴν ἀρχαίαν. αὕτη δ’ ἐστὶν ἡ περὶ Δωδώνην καὶ τὸν Ἀχελῷον· οὗτος γὰρ πολλαχοῦ τὸ ῥεῦμα μεταβέβληκεν· ᾤκουν γὰρ οἱ Σελλοὶ ἐνταῦθα καὶ οἱ καλούμενοι τότε μὲν Γραικοὶ νῦν δ’ Ἕλληνες.

[Στέφανος Βυζάντιος, λήμμα Γραικός] Γραικὸς ὁ Ἕλλην, ὀξυτόνως, ὁ Θεσσαλοῦ ὑιὸς, ἀφ΄οὗ Γραικοὶ οἱ Ἕλληνες. Κεφάλων δὲ καὶ τὸν Γρανικὸν ποταμὸν εντεῦθεν κληθῆναι. τὸ δὲ Γραῖκος τὸ κύριον βαρύνεται. τὸ οὖν ἐθνικὸν ὀξύνεται. Γραῖκες δὲ παρὰ Ἀλκμᾶνι αἱ τῶν Ἑλλήνων μητέρες, καὶ παρὰ Σοφοκλῆ ἐν ποιμέσιν. ἐστὶ δὲ ἢ μεταπλασμός ἢ τῆς Γραὶξ ἐυθείας κλίσις ἐστίν. εἴσι δὲ καὶ Γραῖκες Αἰολέων, οἱ τὸ Πάριον οἰκοῦντες.

Υπογράμμισα, επίσης, με μπλε και αστερίσκο την πληροφορία του Στέφανου Βυζαντίου ότι κατά τον Κεφάλωνα οι Γραικοί ονομάστηκαν από τον Γρανικό ποταμό γιατί, όπως ήδη έχει παρατηρήσει ο φίλος Ριβαλδίνιο, αυτή η πληροφορία λύνει την μυστήρια αναφορά του Πορφυρογέννητου για «Γραικούς» που κατοικούν στον Γρανικό ποταμό. Θα το περιγράψω στην επόμενη ανάρτηση, όπου θα παραθέσω τις βυζαντινές αναφορές σε «Γραικούς».

Θα κλείσω αυτήν την ενότητα με την παρακάτω αναφορά από την Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου:

[1.7.3] Ἕλληνος δὲ καὶ νύμφης Ὀρσηίδος Δῶρος Ξοῦθος Αἴολος. αὐτὸς μὲν οὖν ἀφ᾽ αὑτοῦ τοὺς καλουμένους Γραικοὺς προσηγόρευσεν Ἕλληνας, τοῖς δὲ παισὶν ἐμέρισε τὴν χώραν: καὶ Ξοῦθος μὲν λαβὼν τὴν Πελοπόννησον ἐκ Κρεούσης τῆς Ἐρεχθέως Ἀχαιὸν ἐγέννησε καὶ Ἴωνα, ἀφ᾽ ὧν Ἀχαιοὶ καὶ Ἴωνες καλοῦνται, Δῶρος δὲ τὴν πέραν χώραν Πελοποννήσου λαβὼν τοὺς κατοίκους ἀφ᾽ ἑαυτοῦ Δωριεῖς ἐκάλεσεν, Αἴολος δὲ βασιλεύων τῶν περὶ τὴν Θεσσαλίαν τόπων τοὺς ἐνοικοῦντας Αἰολεῖς προσηγόρευσε, καὶ γήμας Ἐναρέτην τὴν Δηιμάχου παῖδας μὲν ἐγέννησεν ἑπτά, Κρηθέα Σίσυφον Ἀθάμαντα Σαλμωνέα Δηιόνα Μάγνητα Περιήρην, θυγατέρας δὲ πέντε, Κανάκην Ἀλκυόνην Πεισιδίκην Καλύκην Περιμήδην.

Εδώ ο Απολλόδωρος μας πληροφορεί ότι ο μυθικός Έλλην μετονόμασε τους Γραικούς σε Έλληνες, τους οποίους μοίρασε ως υπηκόους στους τρεις γιους του. Ο Ξούθος πήρε ως κληρονομιά την Πελοπόννησο και με την Κρέουσα έκανε δύο γιους, τον Αχαιό και τον Ίωνα, επώνυμους γεννάρχες των δύο φύλων. Ο Δώρος πήρε την «τὴν πέραν χώραν Πελοποννήσου» (δηλαδή την περιοχή πάνω από τον Κορινθιακό, ~ δυτική και κεντρική Στερεά Ελλάδα) και ονόμασε τους κατοίκους της Δωριείς και, τέλος, ο Αίολος έγινε βασιλιάς «τῶν περὶ τὴν Θεσσαλίαν τόπων» και ονόμασε τους υπηκόους του Αιολείς.

Το ενδιαφέρον με το εθνωνύμιο «Γραικός» είναι πως, αν και δεν χρησιμοποιούνταν ως ενδωνύμιο από τους Έλληνες της κλασικής περιόδου, κατάφερε, ωστόσο, να φτάσει στην Ιταλία και στο Λάτιο ως Graecus και να γίνει το μόνο εξωνύμιο με το οποίο οι Λατίνοι γνώριζαν τους Έλληνες. Πως έγινε αυτό;

Στις γλώσσες της Ασίας, ο συνηθέστερος όρος με την σημασία «Έλληνας» είναι ο όρος «Ίωνας» (Ἰάϝων > Ἰήων > Ἰέων > Ἴων), από τον οποίο λ.χ. προέρχονται ο παλαιός αρμενικός όρος Yoyn (και ο νεότερος αρμενικός όρος Huyn), ο αρχαίος περσικός όρος Yauna, ο αρχαίος εβραϊκός όρος Yavan, ο αραβικός όρος Yūnān κλπ. Αυτό είναι αναμενόμενο από τη στιγμή που οι Ίωνες ήταν ο πολυπληθέστερος και ο παλαιότερος ελληνικός πληθυσμός των μικρασιατικών παραλίων. Με άλλα λόγια, οι ασιατικοί λαοί γνώριζαν τους Έλληνες ως «Ίωνες», επειδή οι Ίωνες ήταν οι πρώτοι Έλληνες που είχαν γνωρίσει.

Αυτό που μένει να ξεδιαλύνουμε είναι γιατί στο Λάτιο οι Έλληνες έγιναν γνωστοί με τον όρο Γραικοί/Graeci, δηλαδή με το όνομα ενός φύλου του μυθικού παρελθόντος που, σύμφωνα με την μεταγενέστερη ελληνική παράδοση, κάποτε κατοικούσε στην Δωδώνη.

Την καλύτερη απάντηση σε αυτό το ερώτημα την έχει δώσει ο Irad Malkin στο βιβλίο του “The Returns of Odysseus: Colonization and Ethnicity“ (California Univesity Press, 1998).

Σύμφωνα με τον Malkin οι πρόγονοι των Μεσσαπίων, όσο κατοικούσαν στην Ιλλυρίδα, είχαν ως νότιους γείτονές τους ελληνόφωνους Γραικούς της Δωδώνης και, όπως συνέβη με τους Ίωνες στην Ανατολή, το εθνωνύμιο «Γραικοί» έγινε το μεσσαπικό εξωνύμιο για όλους τους ελληνόφωνους. Όταν γύρω στο 1000 π.Χ. οι Μεσσάπιοι εγκαταστάθηκαν στην Απουλία, εισήγαγαν στην Ιταλία το εξωνύμιο «Γραικός», το οποίο κάποια στιγμή έφτασε στο Λάτιο και εισήλθε στη Λατινική ως Graecus.

Β. Οι Γραικοί/Graeci μετά την Ρωμαϊκή κατάκτηση

Ο Πολύβιος εξιστορεί την ιστορία της περιόδου 264-146 π.Χ., στην οποία περιγράφει με μεγαλύτερη λεπτομέρεια τα 53 παρά κάτι χρόνια (οὐχ ὅλοις πεντήκοντα καὶ τρισὶν ἔτεσιν) της περιόδου 219-167 π.Χ. (από την έναρξη του Β΄ Καρχηδονιακού Πολέμου μέχρι την κατάλυση της Μακεδονικής Βασιλείας ύστερα από τον Γ΄ Μακεδονικό Πόλεμο) κατά τα οποία οι Ρωμαίοι, κατά τη γνώμη του, κατέκτησαν «σχεδὸν ἅπαντα τὰ κατὰ τὴν οἰκουμένην» μέρη.

[Πολύβιος, 1.1.5] τίς γὰρ οὕτως ὑπάρχει φαῦλος ἢ ῥᾴθυμος ἀνθρώπων ὃς οὐκ ἂν βούλοιτο γνῶναι πῶς καὶ τίνι γένει πολιτείας ἐπικρατηθέντα σχεδὸν ἅπαντα τὰ κατὰ τὴν οἰκουμένην οὐχ ὅλοις πεντήκοντα καὶ τρισὶν ἔτεσιν ὑπὸ μίαν ἀρχὴν ἔπεσε τὴν Ῥωμαίων,

Όποιος ενδιαφέρεται για τα ρωμαϊκά κατορθώματα αυτής της περιόδου, ο Adrian Goldsworthy έχει γράψει ένα πολύ καλό βιβλίο για τους τρεις Καρχηδονιακούς πολέμους που πρωτοεκδόθηκε με τον τίτλο “The Punic Wars” (Cassell, 2000) και επανεκδόθηκε αργότερα ως “The Fall of Carthage: The Punic Wars 264-146 BC“ (Cassell, 2003) ενώ, πιο πρόσφατα, ο Robin Waterfield περιέγραψε τη ρωμαϊκή κατάκτηση Μακεδονίας, κυρίως Ελλάδος και Μικράς Ασίας στο βιβλίο του “Taken at the Flood: The Roman Conquest of Greece“ (Oxford University Press, 2014). Ο Waterfield δεν είναι ιστορικός, αλλά κλασικός φιλόλογος. Ωστόσο, το συγκεκριμένο βιβλίο του είναι ενδιαφέρον γιατί το έγραψε αφού ολοκλήρωσε μια νέα μετάφραση του Πολύβιου. Επομένως, είναι ένας συγγραφέας που γνωρίζει καλά τον Πολύβιο και, όπως γράφει και ο ίδιος στην εισαγωγή, έγραψε το βιβλίο αυτό «ακουμπώντας με τους αγκώνες του» το σχολιασμό του Πολυβίου του Frank Walbank και το σχολιασμό του Λιβίου του John Briscoe.

Με το που εμπλέκονται οι Ρωμαίοι στα ελληνικά πράγματα, αρχίζει να γίνεται εμφανής ολοένα και περισσότερο στα συγγράμματα των αρχαίων συγγραφέων η άποψή τους για τους «Γραικούς». Ήδη ο Πολύβιος που έζησε 17 χρόνια στη Ρώμη, μερικές φορές βλέπει και κρίνει τους Έλληνες, με ρωμαϊκά μάτια.

Η γνώμη των Ρωμαίων για τους Έλληνες επαμφοτερίζει. Στο ένα άκρο βρίσκεται η περίφημη ρήση του Ορατίου “Graecia capta ferum victorem cepit et artis intulit agresti Latio“ (Ep. 2.1.176, «η κατεκτημένη Ελλάς κατέκτησε τον άγριο κατακτητή της και έφερε τις τέχνες στο αγροίκο Λάτιο»). Στο άλλο άκρο βρίσκεται ο “Graeculus otiosus et loquax“ = «αργόσχολος και φαφλατάς Γραικύλος/Γραικούλης» του Κικέρωνα (de Oratore, 1.102) και ο “imbellis Graecus“ (απτόλεμος και άναλκις Γραικός) με “levia crura“ (λεία = άτριχα = γυναικεία σκέλη) του Ιουβελάνη (Σάτιρες, 8.116), ο οποίος δεν διαθέτει την απαραίτητη ανδρεία για να εναντιωθεί κατά των Ρωμαίων (σε αντίθεση με βαρβάτους βάρβαρους όπως ο horridus = φρικαλέος Ισπανός, ο Γαλάτης και ο Ιλλυριός).

Τα περισσότερα παραδείγματα που θα αναφέρω προέρχονται από το βιβλίο του Benjamin Isaac “The Invention of Racism in Classical Antiquity“ (Princeton University Press, 1η έκδοση 2004). Στο βιβλίο αυτό ο Isaac παραθέτει τις στερεοτυπικές περιγραφές των Ελλήνων και των Ρωμαίων για τους άλλους λαούς. Τα κεφάλαια από τα οποία συγκέντρωσα τα παραδείγματα είναι αυτά όπου παρατίθενται οι απόψεις των Ρωμαίων για τους Έλληνες (κεφ. 9) και την Ελληνιστική Ανατολή εν γένει (κεφ. 5).

Πριν προχωρήσω στην παράθεση των χωρίων, καλό είναι να πω πρώτα ορισμένα πράγματα για τον τρόπο με τον οποίο οι Ρωμαίοι έβλεπαν τους Έλληνες. Ο Isaac ξεκινάει με την παρατήρηση ότι οι Ρωμαίοι γνώριζαν πολύ καλά ότι οι Έλληνες ήταν ο κατεκτημένος λαός που άσκησε τη μεγαλύτερη επίδραση στον πολιτισμό τους. Με άλλα λόγια, η ρωμαϊκή αριστοκρατία έπεσε με τα μούτρα στην υιοθέτηση του ελληνικού πολιτισμού. Αυτή η γενική τάση οδήγησε τους Ρωμαίους να αναρωτηθούν σε τι ήταν ανώτεροι από τους Έλληνες, από τη στιγμή που ήταν οι κατακτητές Ρωμαίοι αυτοί που υιοθετούσαν τον πολιτισμό των κατεκτημένων Ελλήνων. Αυτό δημιούργησε ένα αίσθημα ανασφάλειας και ένα σύμπλέγμα κατωτερότητας το οποίο ο Isaac περιγράφει με τα λόγια «αυτή είναι μια αμυντική στάση κάποιου που νιώθει ότι απειλείται από έναν ξένο πολιτισμό» (this is a defensive attitude of someone who feels threatened by a foreign culture). Από ένα σημείο και μετά, οι Ρωμαίοι έπρεπε να ξεδιαλύνουν (και αν δεν υπήρχαν έπρεπε να εφεύρουν) εκείνες τις κατηγορίες στις οποίες οι Έλληνες ήταν κατώτεροί τους και, από την άλλη, είχαν τον διαρκή φόβο ότι η υιοθέτηση του πολιτισμού των κατεκτημένων λαών ήταν μια διαδικασία «διαφθοράς» και «παρακμής» που εν τέλει θα τους οδηγούσε στην απώλεια εκείνων των ιδιαίτερων ρωμαϊκών χαρακτηριστικών τους, τα οποία τους ανέδειξαν σε κοσμοκράτορες.

Ο Ιουβενάλης σε ένα σημείο παραπονιέται ότι η μορφωμένη Ρωμαία δεν μπορεί πια να πειστεί ότι είναι όμορφη (formosa) αν δεν μετατραπεί από Tusca (Ετρούσκη/Τυρρηνή) σε Graecula/Γραικούλα (Σάτιρες, 6.185-191, formosam nisi quae de Tusca Graecula facta est). Αυτό που εννοεί ο Ιουβενάλης είναι ότι οι μορφωμένες Ρωμαίες είχαν συνηθίσει να φλερτάρονται με ελληνικές λέξεις και με συγκρίσεις με παραδείγματα ομορφιάς της ελληνικής μυθολογίας. Επομένως, ένας Ρωμαίος που δεν διέθετε ελληνική παιδεία είχε πρόβλημα στο φλερτάρισμα των μορφωμένων Ρωμαίων γυναικών. Εδώ, σύμφωνα με τον Isaac και τον Niall Rudd, ο Ιουβενάλης δείχνει ένα αίσθημα ανασφάλειας (feelings of insecurity) που απορρέει από την συνειδητοποίηση της ανεπάρκειας που είχε αποκτήσει ο παραδοσιακός ρωμαϊκός πολιτισμός εξαιτίας του προσεθισμού των Ρωμαίων στον ελληνικό πολιτισμό.

Το αίσθημα ανασφάλειας και τα συμπλέγματα κατωτερότητας των Ρωμαίων προς την Ανατολή φαίνονται και σε ένα άλλο ενδιαφέρον χωρίο του Σουητωνίου (έγραψε τους Βίους των Καισάρων γύρω στο 120 μ.Χ.), που αναφέρεται στην εποχή του Ιουλίου Καίσαρα. Οι Ρωμαίοι είχαν τον φόβο ότι ο Ιούλιος Καίσαρας θα μετέφερε την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας στην Αλεξάνδρεια ή την Τροία και θα αποδυνάμωνε στρατιωτικά την Ιταλία, μεταφέροντας τα στρατεύματα στην Ανατολή. Αξίζει εδώ να τονιστεί ότι ο φόβος των Ρωμαίων για translatiο imperii στην Ανατολή εν τέλει πραγματοποιήθηκε σχεδόν τέσσερις αιώνες αργότερα από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο.

[Σουητώνιος, Divus Iulius, 79.3] quin etiam uaria fama percrebruit migraturum Alexandream uel Ilium, translatis simul opibus imperii exhaustaque Italia dilectibus et procuratione urbis amicis permissa,

Φυσικά, η ανασφάλεια και τα συμπλέγματα κατωτερότητας των Ρωμαίων δεν σημαίνουν αυτομάτως ότι τα στερεοτυπικά ελαττώματα των Ελλήνων που περιγράφουν ήταν όλα επινοημένα. Οι στερετυπικές περιγραφές λαών συνήθως προκύπτουν από την υπερβολική μεγέθυνση ενός υπαρκτού κόκκου αλήθειας. Οι ίδιοι οι αρχαίοι Έλληνες λόγιοι αναγνώριζαν αρκετά από τα ελληνικά ελαττώματα που έβλεπαν οι Ρωμαίοι και πολλές φορές χρησιμοποιούν το εξωνύμιο Graecus/Γραικός με την υποτιμητική ρωμαϊκή σημασία για να κατακρίνουν τους ομοεθνείς τους. Θα παραθέσω ένα παράδειγμα.

Ο Αθήναιος στους «Δειπνοσοφιστές» σε ένα σημείο βάζει τον Ρωμαίο Λαρήνσιο να χαρακτηρίσει υποτιμητικά τους Έλληνες συνομιλητές του ως «Γραικούς» ~ «παλιοψευταράδες», επειδή έκαναν αυτό που κάνει και ο Γκας Πορτοκάλος με το κιμόνο, δηλαδή προσπαθούσαν να ετυμολογήσουν ως ελληνικές τις λέξεις άλλων γλωσσών και να οικειοποιηθούν τις εφευρέσεις άλλων λαών.

[Δειπνοσοφιστές, 50f] φησὶν ὁ παρὰ τῷ ῥήτορι Λαρήνσιος: «πολλὰ ὑμεῖς οἱ Γραικοὶ ἐξιδιοποιεῖσθε ὡς αὐτοὶ ἢ ὀνομάσαντες ἢ πρῶτοι εὑρόντες […]

Εδώ αυτός που πραγματικά ασκεί την κριτική σ΄αυτό το ελληνικό χούι είναι ο Έλληνας Αθήναιος, ο οποίος χρησιμοποιεί ως φερέφωνο το φανταστικό πρόσωπο του Ρωμαίου Λαρηνσίου, μόνο και μόνο για να μπορέσει να χρησιμοποιήσει τον όρο Graeci/Γραικοί με την υποτιμητική ρωμαϊκή σημασία του «φαφλατάδες, παλιοψευταράδες Γραικοί που μας φλομώνετε στα πατσάρια». Φυσικά, για να καταλάβει κάποιος τη σημασία που έχει εδώ το πρόσρημα «Γραικός» πρέπει να γνωρίζει ότι για τους Ρωμαίους οι Έλληνες ήταν «τρανοί ψευταράδες», λ.χ. η φράση του Πλινίου του Πρεσβυτέρου (NH, 5.4) “portentosa Graeciae mendacia“ = «εξωφρενικά πατσάρια made in Greece» (επίσης 2.248, 28.112, 37.41). Για τον Πλίνιο οι Έλληνες ήταν “vitiorum omnium genitores“ (οι γενέτορες όλων των βίτσιων/ελαττωμάτων), ένας λαός που «ξεχειλίζει» αυταρέσκεια (genus in gloriam suam effusissimum), που θεωρεί σημαντικά μόνον και όλα τα δικά του επιτεύγματα (omnia sua mirantibus) και, φυσικά, που διαδίδει εξωφρενικά ψέματα (portentosa Graeciae mendacia).

Για να παρουσιάσουν τους Έλληνες ως ηθικά κατώτερους, οι Ρωμαίοι δανείστηκαν την εφευρημένη από τους Έλληνες διάκριση «Ανατολής/Ασίας» και «Δύσης/Ευρώπης». Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι οι βόρειοι/Ευρωπαίοι βάρβαροι ήταν θαρραλέοι και φιλελεύθεροι, αλλά δεν είχαν νοημοσύνη και τέχνες. Αντίθετα, οι βάρβαροι της Ασίας ήταν νοήμονες και πολιτισμένοι, αλλά θηλυπρεπείς και δουλικοί. Το «Ἑλληνικόν» γένος, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, «μεσεύει», δηλαδή βρίσκεται στη μέση και αποτελεί την χρυσή τομή του σχήματος. Όντας «μεσεύοντες» οι Έλληνες υποτίθεται ότι είχαν τα καλά και των δύο κατηγοριών (θαρραλέοι και φιλευθέροι σαν τους Ευρωπαίους και νοήμονες και πολιτισμένοι σαν τους Ασιάτες), χωρίς να έχουν κανένα από τα κακά τους.

[Αριστοτέλης, Πολιτικά, 7.1327b, 24-5] τὰ μὲν γὰρ ἐν τοῖς ψυχροῖς τόποις ἔθνη καὶ τὰ περὶ τὴν Εὐρώπην θυμοῦ μέν ἐστι πλήρη, διανοίας δὲ ἐνδεέστερα καὶ τέχνης, διόπερ ἐλεύθερα μὲν διατελεῖ μᾶλλον, ἀπολίτευτα δὲ καὶ τῶν πλησίον ἄρχειν οὐ δυνάμενα: τὰ δὲ περὶ τὴν Ἀσίαν διανοητικὰ μὲν καὶ τεχνικὰ τὴν ψυχήν, ἄθυμα δέ, διόπερ ἀρχόμενα καὶ δουλεύοντα διατελεῖ: τὸ δὲ τῶν Ἑλλήνων γένος, ὥσπερ μεσεύει κατὰ τοὺς τόπους, οὕτως ἀμφοῖν μετέχει. καὶ γὰρ ἔνθυμον καὶ διανοητικόν ἐστιν

Οι Ρωμαίοι δανείστηκαν αυτό το αριστοτέλειο σχήμα Ανατολής-Δύσης, αλλά μετατόπισαν τη μέση στην Ιταλία, μετατρέποντας αυτομάτως τους Έλληνες σε θηλυπρεπείς και δουλικούς ανατολίτες. Αυτό επέτρεψε στους Ρωμαίους να χρησιμοποιήσουν κατά των Ελλήνων, ό,τι ελάττωμα είχαν προσδιορίσει/εφεύρει οι δεύτεροι για τους ασιατικούς λαούς.

Έτσι όλοι θα αναγνωρίσετε το παραπάνω αριστοτέλειο σχήμα στο λόγια του Ρωμαίου υπάτου Μάνιου Ακιλίου Γλαβρίωνα προς τους Ρωμαίους στρατιώτες του λίγο πριν τη μάχη της Μαγνησίας το 190 π.Χ. εναντίον του «ασιάτη» Αντιόχου του Μεγάλου. Ο Μάνιος υπενθυμίζει στους άνδρες του ότι ήδη έχουν νικήσει με ευκολία Μακεδόνες, Θράκες και Ιλλυριούς, ευρωπαϊκά έθνη που είναι “ferocissimae omnes gentes“ (όλοι τους βαρβάτα/φιλοπτόλεμα γένη), ενώ ο στρατός που πρέπει να αντιμετωπίσουν τώρα “Syri et Asiatici Graeci sunt, vilissima genera hominum et servituti nata“ (είναι Σύριοι και Ασιατικοί Γραικοί, αχρηστότατα γένη ανθρώπων που γεννιούνται για να είναι δούλοι).

[Λίβιος, ab Urbe condita, 36.17.5] quippe illic Macedones Thracesque et Illyrii erant, ferocissimae omnes gentes, hic Syri et Asiatici Graeci sunt, vilissima genera hominum et servituti nata;

1) Τα ελαττώματα των Ελλήνων κατά τον Πολύβιο

Ο Πολύβιος χρησιμοποιεί δύο φορές το ρήμα «ἑλληνοκοπέω» που επινόησε ο ίδιος.

Η πρώτη απάντηση του όρου είναι όταν οι Αιτωλοί ξεκινάνε μια ηθικοφανή συζήτηση προς τον προρρηθέντα Ρωμαίο ύπατο Μάνιο Ακίλιο Γλαβρίωνα, ισχυριζόμενοι ότι αυτό που τους πρότεινε δεν ήταν ούτε δίκαιο όυτε σύνηθες για τους Έλληνες. Σε εκείνο το σημείο ο ύπατος διακόπτει τους Αιτωλούς ομιλητές με την ερώτηση «ἔτι γὰρ ὑμεῖς ἑλληνοκοπεῖτε;».

[Πολύβιος, 20.10.6-7] ὁ δὲ Φαινέας μεσολαβήσας “ἀλλ᾽ οὔτε δίκαιον,” ἔφησεν, “οὔθ᾽ Ἑλληνικόν ἐστιν, ὦ στρατηγέ, τὸ παρακαλούμενον.” ὁ δὲ Μάνιος οὐχ οὕτως ὀργισθεὶς ὡς βουλόμενος εἰς ἔννοιαν αὐτοὺς ἀγαγεῖν τῆς περιστάσεως καὶ καταπλήξασθαι τοῖς ὅλοις, “ἔτι γὰρ ὑμεῖς ἑλληνοκοπεῖτε” φησὶ “καὶ περὶ τοῦ πρέποντος καὶ καθήκοντος ποιεῖσθε λόγον, δεδωκότες ἑαυτοὺς εἰς τὴν πίστιν;

Ο Frank Walbank αποδίδει το ερώτημα ως «γιατί μου παριστάνετε τους αγαθούς Έλληνες και μιλάτε για το πρέπον και το καθήκον;» (to play the noble Greek)

Στην δεύτερη απάντηση του όρου, ο Πολύβιος χρησιμοποιεί το ρήμα «ἑλληνοκοπέω» για τον Μακεδόνα βασιλιά Περσέα. Μόλις στέφθηκε βασιλιάς έκανε σύμφωνο φιλίας με τους Ρωμαίους και άρχισε αμέσως να «ελληνοκοπεί», γεμίζοντας με ελπίδες όλους τους Έλληνες για τις αγαθές του διαθέσεις. Εδώ ο Walbank κατανοεί το ρήμα «ελληνοκοπέω» ως «καλοπιάνω τους Έλληνες» (to court the Greeks).

[Πολύβιος, 25.3.1-4] ὅτι Περσεὺς ἀνανεωσάμενος τὴν φιλίαν τὴν πρὸς Ῥωμαίους εὐθέως ἑλληνοκοπεῖν ἐπεβάλετο, κατακαλῶν εἰς τὴν Μακεδονίαν καὶ τοὺς τὰ χρέα φεύγοντας καὶ τοὺς πρὸς καταδίκας ἐκπεπτωκότας καὶ τοὺς ἐπὶ βασιλικοῖς ἐγκλήμασι παρακεχωρηκότας. [2] καὶ τούτων ἐξετίθει προγραφὰς εἴς τε Δῆλον καὶ Δελφοὺς καὶ τὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς ἱερόν, διδοὺς οὐ μόνον τὴν ἀσφάλειαν τοῖς καταπορευομένοις, ἀλλὰ καὶ τῶν ὑπαρχόντων κομιδήν, ἀφ᾽ ὧν ἕκαστος ἔφυγε. [3] παρέλυσε δὲ καὶ τοὺς ἐν αὐτῇ τῇ Μακεδονίᾳ τῶν βασιλικῶν ὀφειλημάτων, ἀφῆκε δὲ καὶ τοὺς ἐν ταῖς φυλακαῖς ἐγκεκλεισμένους ἐπὶ βασιλικαῖς αἰτίαις. [4] ταῦτα δὲ ποιήσας πολλοὺς ἐμετεώρισε, δοκῶν καλὰς ἐλπίδας ὑποδεικνύναι πᾶσι τοῖς Ἕλλησιν ἐν αὑτῷ.

Ο κοινός παρονομαστής των δύο απαντήσεων του ρήματος «ἑλληνοκοπέω» του Πολυβίου είναι το παραμύθιασμα και η προσποίηση που έχει σκοπό να δείξει ότι κάποιος είναι αγαθός και ενάρετος, ενώ δεν είναι, κάτι σαν το νεοελληνικό «παριστάνω την αθώα περιστερά». Το ρήμα «ἐλπιδοκοπέω» σημαίνει «ενθαρρύνω κάποιον με ψευδείς ελπίδες», ενώ το ρήμα «ὀχλοκοπέω/δημοκοπέω» σημαίνει «παραμυθιάζω τον οχλο/δήμο λέγοντάς του αυτά που θέλει ν΄ακούσει». Με άλλα λόγια, το «ἑλληνοκοπεῖν» του Πολύβιου είναι «η διήγηση ψεμάτων περί ιδανικών με τα οποία αλληλοπαραμυθιάζονται οι ψευταράδες Έλληνες».

Όταν ο Πολύβιος περιγράφει τον φιλέλληνα (λάτρη του ελληνικού πολιτισμού) Ρωμαίο ύπατο Αύλο Ποστούμιο Αλβίνο, γράφει ότι επειδή ήταν από τη φύση του στωμύλος, λάλος και πέρπερος (πολυλογάς και καυχησιάρης) υιοθέτησε την ελληνική αγωγή, με αποτέλεσμα να αποκτήσει και τα χείριστα ελαττώματα των Ελλήνων (ἐζηλώκει τὰ χείριστα τῶν Ἑλληνικῶν): έγινε φιλήδονος, φυγόπονος και απτόλεμος (απέφυγε τη μάχη της Φωκίδος επικαλούμενος ασθένεια, αλλά στην Σύγκλητο διηγήθηκε ότι πολέμησε). Με άλλα λόγια, έγινε καλοπερασάκιας, αργόσχολος, ψεύτης και άνανδρος.

[Πολύβιος, 39.1.1-12] ὅτι Αὖλος Ποστόμιος ἄξιος γέγονεν ἐπισημασίας ἀπεντεῦθεν. [2] οἰκίας μὲν γὰρ ἦν καὶ γένους πρώτου, κατὰ δὲ τὴν ἰδίαν φύσιν στωμύλος καὶ λάλος καὶ πέρπερος διαφερόντως. [3] ἐπιθυμήσας δ᾽ εὐθέως ἐκ παίδων τῆς Ἑλληνικῆς ἀγωγῆς καὶ διαλέκτου πολὺς μὲν ἦν ἐν τούτοις καὶ κατακορής, ὥστε δι᾽ ἐκεῖνον καὶ τὴν αἵρεσιν τὴν Ἑλληνικὴν προσκόψαι τοῖς πρεσβυτέροις καὶ τοῖς ἀξιολογωτάτοις τῶν Ῥωμαίων, [4] τέλος δὲ καὶ ποίημα γράφειν καὶ πραγματικὴν ἱστορίαν ἐνεχείρησεν, ἐν ᾗ διὰ τοῦ προοιμίου παρεκάλει τοὺς ἐντυγχάνοντας συγγνώμην ἔχειν, ἐὰν Ῥωμαῖος ὢν μὴ δύνηται κατακρατεῖν τῆς Ἑλληνικῆς διαλέκτου καὶ τῆς κατὰ τὸν χειρισμὸν οἰκονομίας. [5] πρὸς ὃν οἰκείως ἀπηντηκέναι δοκεῖ Μάρκος Πόρκιος Κάτων: θαυμάζειν γὰρ ἔφη πρὸς τίνα λόγον ποιεῖται τοιαύτην παραίτησιν. [6] εἰ μὲν γὰρ αὐτῷ τὸ τῶν Ἀμφικτυόνων συνέδριον συνέταττε γράφειν ἱστορίαν, ἴσως ἔδει προφέρεσθαι ταῦτα καὶ παραιτεῖσθαι: [7] μηδεμιᾶς δ᾽ ἀνάγκης οὔσης ἐθελοντὴν ἀπογράψασθαι κἄπειτα παραιτεῖσθαι συγγνώμην ἔχειν, ἐὰν βαρβαρίζῃ, [8] τῆς ἁπάσης ἀτοπίας εἶναι σημεῖον, καὶ παραπλησίως ἄχρηστον ὡσανεί τις εἰς τοὺς γυμνικοὺς ἀγῶνας ἀπογραψάμενος πυγμὴν ἢ παγκράτιον, παρελθὼν εἰς τὸ στάδιον, ὅτε δέοι μάχεσθαι, παραιτοῖτο τοὺς θεωμένους συγγνώμην ἔχειν, ἐὰν μὴ δύνηται μήτε τὸν πόνον ὑπομένειν μήτε τὰς πληγάς. [9] δῆλον γὰρ ὡς εἰκὸς γέλωτα τὸν τοιοῦτον ὀφλεῖν καὶ τὴν δίκην ἐκ χειρὸς λαμβάνειν: ὅπερ ἔδει καὶ τοὺς τοιούτους ἱστοριογράφους, ἵνα μὴ κατετόλμων τοῦ καλῶς ἔχοντος. [10] παραπλησίως δὲ καὶ κατὰ τὸν λοιπὸν βίον ἐζηλώκει τὰ χείριστα τῶν Ἑλληνικῶν: καὶ γὰρ φιλήδονος ἦν καὶ φυγόπονος. [11] τοῦτο δ᾽ ἔσται δῆλον ἐξ αὐτῶν τῶν ἐνεστώτων: ὃς πρῶτος παρὼν ἐν τοῖς κατὰ τὴν Ἑλλάδα τόποις, καθ᾽ ὃν καιρὸν συνέβαινε γίνεσθαι τὴν ἐν Φωκίδι μάχην, σκηψάμενος ἀσθένειαν εἰς Θήβας ἀνεχώρησεν χάριν τοῦ μὴ μετασχεῖν τοῦ κινδύνου: [12] συντελεσθείσης δὲ τῆς μάχης πρῶτος ἔγραψε τῇ συγκλήτῳ περὶ τοῦ κατορθώματος, προσδιασαφῶν τὰ κατὰ μέρος, ὡς μετεσχηκὼς αὐτὸς τῶν ἀγώνων.

Σε άλλο σημείο ο Πολύβιος γράφει ότι του προξένησε εντύπωση η εντιμότητα με την οποία διαχειρίζονταν το δημόσιο χρήμα οι Ρωμαίοι που διορίζονταν σε δημόσια αξιώματα, συμπληρώνοντας ότι αυτή η εντιμότητα ήταν κάτι το αδιανόητο για τους Έλληνες (συγκεκριμένα γράφει ότι στα χέρια των Ελλήνων που διαχειρίζονται τα κοινά δεν μπορείς να εμπιστευτείς ούτε ένα τάλαντο). Ως πηγή της ρωμαϊκής εντιμότητας και επιτυχίας του ρωμαϊκού πολιτεύματος, ο Πολύβιος προσδιόρισε την θρησκευτική τους ευσέβεια (τῇ περὶ τῶν θεῶν διαλήψει […] λέγω δὲ τὴν δεισιδαιμονίαν), δηλαδή το ότι ήταν θεουδείς και τηρούσαν τους όρκους που έδιναν για έντιμη υπηρεσία προς την Res Publica Romana. Γι΄αυτό το λόγο, καταλήγει ο Πολύβιος, ενώ στους άλλους λαούς είναι σπάνιο να βρεις έντιμο δημόσιο αξιωματούχο, στους Ρωμαίους είναι σπάνιο να βρεις ανέντιμο.

[Πολύβιος, 6.56.6-15] μεγίστην δέ μοι δοκεῖ διαφορὰν ἔχειν τὸ Ῥωμαίων πολίτευμα πρὸς βέλτιον ἐν τῇ περὶ θεῶν διαλήψει. [7] καί μοι δοκεῖ τὸ παρὰ τοῖς ἄλλοις ἀνθρώποις ὀνειδιζόμενον, τοῦτο συνέχειν τὰ Ῥωμαίων πράγματα, λέγω δὲ τὴν δεισιδαιμονίαν: [8] ἐπὶ τοσοῦτον γὰρ ἐκτετραγῴδηται καὶ παρεισῆκται τοῦτο τὸ μέρος παρ᾽ αὐτοῖς εἴς τε τοὺς κατ᾽ ἰδίαν βίους καὶ τὰ κοινὰ τῆς πόλεως ὥστε μὴ καταλιπεῖν ὑπερβολήν. ὃ καὶ δόξειεν ἂν πολλοῖς εἶναι θαυμάσιον. [9] ἐμοί γε μὴν δοκοῦσι τοῦ πλήθους χάριν τοῦτο πεποιηκέναι. [10] εἰ μὲν γὰρ ἦν σοφῶν ἀνδρῶν πολίτευμα συναγαγεῖν, ἴσως οὐδὲν ἦν ἀναγκαῖος ὁ τοιοῦτος τρόπος: [11] ἐπεὶ δὲ πᾶν πλῆθός ἐστιν ἐλαφρὸν καὶ πλῆρες ἐπιθυμιῶν παρανόμων, ὀργῆς ἀλόγου, θυμοῦ βιαίου, λείπεται τοῖς ἀδήλοις φόβοις καὶ τῇ τοιαύτῃ τραγῳδίᾳ τὰ πλήθη συνέχειν. [12] διόπερ οἱ παλαιοὶ δοκοῦσί μοι τὰς περὶ θεῶν ἐννοίας καὶ τὰς ὑπὲρ τῶν ἐν ᾄδου διαλήψεις οὐκ εἰκῇ καὶ ὡς ἔτυχεν εἰς τὰ πλήθη παρεισαγαγεῖν, πολὺ δὲ μᾶλλον οἱ νῦν εἰκῇ καὶ ἀλόγως ἐκβάλλειν αὐτά. [13] τοιγαροῦν χωρὶς τῶν ἄλλων οἱ τὰ κοινὰ χειρίζοντες παρὰ μὲν τοῖς Ἕλλησιν, ἐὰν ταλάντου μόνον πιστευθῶσιν, ἀντιγραφεῖς ἔχοντες δέκα καὶ σφραγῖδας τοσαύτας καὶ μάρτυρας διπλασίους οὐ δύνανται τηρεῖν τὴν πίστιν: [14] παρὰ δὲ Ῥωμαίοις κατά τε τὰς ἀρχὰς καὶ πρεσβείας πολύ τι πλῆθος χρημάτων χειρίζοντες δι᾽ αὐτῆς τῆς κατὰ τὸν ὅρκον πίστεως τηροῦσι τὸ καθῆκον. [15] καὶ παρὰ μὲν τοῖς ἄλλοις σπάνιόν ἐστιν εὑρεῖν ἀπεχόμενον ἄνδρα τῶν δημοσίων καὶ καθαρεύοντα περὶ ταῦτα: παρὰ δὲ τοῖς Ῥωμαίοις σπάνιόν ἐστι τὸ λαβεῖν τινα πεφωραμένον ἐπὶ τοιαύτῃ πράξει.

Ωστόσο, ο Πολύβιος παρατηρεί ότι εξαιτίας της επαφής τους με τη σαγηνευτική και διαφθείρουσα Ανατολή, οι Ρωμαίοι είχαν αρχίσει να διαφθείρονται ως λαός. Κατάφεραν να νικήσουν τον Αννίβα επειδή τότε ήταν ακόμα ηθικά άψογοι (ἔθη καὶ νόμιμα βελτίω παρὰ Ῥωμαίοις), ενώ οι Καρχηδόνιοι πουλούσαν και την ίδια τους τη μάνα για το κέρδος (οὐδὲν αἰσχρὸν τῶν ἀνηκόντων πρὸς κέρδος). Μια γενιά αργότερα, όμως, η επίδραση της διαφθείρουσας Ανατολής είχε γίνει αισθητή στην Ρωμαϊκή κοινωνία.

[Πολύβιος, 6.56.1-5] καὶ μὴν τὰ περὶ τοὺς χρηματισμοὺς ἔθη καὶ νόμιμα βελτίω παρὰ Ῥωμαίοις ἐστὶν ἢ παρὰ Καρχηδονίοις παρ᾽ οἷς μὲν γὰρ οὐδὲν αἰσχρὸν τῶν ἀνηκόντων πρὸς κέρδος, παρ᾽ οἷς δ᾽ οὐδὲν αἴσχιον τοῦ δωροδοκεῖσθαι καὶ τοῦ πλεονεκτεῖν ἀπὸ τῶν μὴ καθηκόντων καθ᾽ ὅσον γὰρ ἐν καλῷ τίθενται τὸν ἀπὸ τοῦ κρατίστου χρηματισμόν, κατὰ τοσοῦτο πάλιν ἐν ὀνείδει ποιοῦνται τὴν ἐκ τῶν ἀπειρημένων πλεονεξίαν. σημεῖον δὲ τοῦτο: παρὰ μὲν Καρχηδονίοις δῶρα φανερῶς διδόντες λαμβάνουσι τὰς ἀρχάς, παρὰ δὲ Ῥωμαίοις θάνατός ἐστι περὶ τοῦτο πρόστιμον. ὅθεν τῶν ἄθλων τῆς ἀρετῆς ἐναντίων τιθεμένων παρ᾽ ἀμφοῖν, εἰκὸς ἀνόμοιον εἶναι καὶ τὴν παρασκευὴν ἑκατέρων πρὸς ταῦτα.

Κατά τον Πολύβιο, ύστερα από τις πρώτες ρωμαϊκές διαπόντιες εκστρατείες τους σε Καρχηδόνα και Ανατολή, οι Ρωμαίοι της εποχής του («νῦν καιροῖς») είχαν εμφανώς διαφθαρεί:

[Πολύβιος, 18.35] ἐγὼ δὲ κατὰ μὲν τοὺς ἀνωτέρω χρόνους καὶ κοινὴν ἂν ποιούμενος ἀπόφασιν ἐθάρρησα περὶ πάντων Ῥωμαίων εἰπεῖν ὡς οὐδὲν ἂν πράξαιεν τοιοῦτον, λέγω δὲ πρότερον ἢ τοῖς διαποντίοις αὐτοὺς ἐγχειρῆσαι πολέμοις, ἕως ἐπὶ τῶν ἰδίων ἐθῶν καὶ νομίμων ἔμενον. [2] ἐν δὲ τοῖς νῦν καιροῖς περὶ πάντων μὲν οὐκ ἂν τολμήσαιμι τοῦτ᾽ εἰπεῖν: κατ᾽ ἰδίαν μέντοι γε περὶ πλειόνων ἀνδρῶν ἐν Ῥώμῃ θαρρήσαιμ᾽ ἂν ἀποφήνασθαι διότι δύνανται τὴν πίστιν ἐν τούτῳ τῷ μέρει διαφυλάττειν. [3] μαρτυρίας δὲ χάριν ὁμολογούμενα δύ᾽ ὀνόματα *** τοῦ μὴ δοκεῖν ἀδύνατα λέγειν. [4] Λεύκιος μὲν γὰρ Αἰμίλιος ὁ Περσέα νικήσας, κύριος γενόμενος τῆς Μακεδόνων βασιλείας, ἐν ᾗ τῆς ἄλλης χωρὶς κατασκευῆς καὶ χορηγίας ἐν αὐτοῖς εὑρέθη τοῖς θησαυροῖς ἀργυρίου καὶ χρυσίου πλείω τῶν ἑξακισχιλίων ταλάντων, [5] οὐχ οἷον ἐπεθύμησε τούτων τινός, ἀλλ᾽ οὐδ᾽ αὐτόπτης ἠβουλήθη γενέσθαι, δι᾽ ἑτέρων δὲ τὸν χειρισμὸν ἐποιήσατο τῶν προειρημένων, καίτοι κατὰ τὸν ἴδιον βίον οὐ περιττεύων τῇ χορηγίᾳ, τὸ δ᾽ ἐναντίον ἐλλείπων μᾶλλον. [6] μεταλλάξαντος γοῦν αὐτοῦ τὸν βίον οὐ πολὺ κατόπιν τοῦ πολέμου, βουληθέντες οἱ κατὰ φύσιν υἱοὶ Πόπλιος Σκιπίων καὶ Κόιντος Μάξιμος ἀποδοῦναι τῇ γυναικὶ τὴν φερνήν, εἴκοσι τάλαντα καὶ πέντε, ἐπὶ τοσοῦτον ἐδυσχρηστήθησαν ὡς οὐδ᾽ εἰς τέλος ἐδυνήθησαν, εἰ μὴ τὴν ἐνδουχίαν ἀπέδοντο καὶ τὰ σώματα καὶ σὺν τούτοις ἔτι τινὰς τῶν κτήσεων. [7] εἰ δέ τισιν ἀπίστῳ τὸ λεγόμενον ἐοικέναι δόξει, ῥᾴδιον ὑπὲρ τούτου λαβεῖν πίστιν: [8] πολλῶν γὰρ ἀμφισβητουμένων παρὰ Ῥωμαίοις καὶ μάλιστα περὶ τοῦτο τὸ μέρος διὰ τὰς πρὸς ἀλλήλους ἀντιπαραγωγάς, ὅμως τὸ νῦν εἰρημένον ὑφ᾽ ἡμῶν ὁμολογούμενον εὑρήσει παρὰ πᾶσιν ὁ ζητῶν. [9] καὶ μὴν Πόπλιος Σκιπίων, ὁ τούτου μὲν κατὰ φύσιν υἱός, Ποπλίου δὲ τοῦ μεγάλου κληθέντος κατὰ θέσιν υἱωνός, κύριος γενόμενος τῆς Καρχηδόνος, ἥτις ἐδόκει πολυχρημονεστάτη τῶν κατὰ τὴν οἰκουμένην εἶναι πόλεων, ἁπλῶς τῶν ἐξ ἐκείνης οὐδὲν εἰς τὸν ἴδιον βίον μετήγαγεν, οὔτ᾽ ὠνησάμενος οὔτ᾽ ἄλλῳ τρόπῳ κτησάμενος οὐδέν, [10] καίπερ οὐχ ὅλως εὐπορούμενος κατὰ τὸν βίον, ἀλλὰ μέτριος ὢν κατὰ τὴν ὕπαρξιν, ὡς Ῥωμαῖος. [11] οὐχ οἷον δὲ τῶν ἐξ αὐτῆς τῆς Καρχηδόνος ἀπέσχετο μόνον, ἀλλὰ καὶ καθόλου τῶν ἐκ τῆς Λιβύης οὐδὲν ἐπιμιχθῆναι πρὸς τὸν ἴδιον εἴασε βίον. [12] περὶ δὲ τούτου πάλιν τἀνδρὸς ὁ ζητῶν ἀληθινῶς ἀναμφισβήτητον εὑρήσει παρὰ Ῥωμαίοις τὴν περὶ τοῦτο τὸ μέρος δόξαν.

Ο Ιουβενάλης, αργότερα, θα χαρακτηρίσει τη luxuria (χλιδή), τους peregrini mores (τα ξενόφερτα ήθη) και την obscena pecunia (πρόστυχο πλούτο), πράγματα στα οποία είχαν εθιστεί οι Ρωμαίοι ύστερα από τις κατακτήσεις τους, ως τους πιο επικίνδυνους εχθρούς τους.

[Ιουβενάλης, Σάτιρες, 6.292-3] nunc patimur longae pacis mala, saevior armis luxuria incubuit victumque ulcisitur orbem.

«Πάσχουμε τώρα από τα κακά της μακρόχρονης ειρήνης. Η χλιδή, ο πιο λυσσαλέος [των εχθρών μας] (saevior luxuria), άπλωσε το χέρι της επάνω μας ως επιτιμήτωρ (ulciscor) της κατεκτημένης οικουμένης (orbis victus).»

[Ιουβενάλης, Σάτιρες, 6.299] prima peregrinos obscenia pecunia mores intulit,

«Πρώτος ο πρόστυχος πλούτος μας έφερε τα ξένα ήθη.»

2) Το ρήμα pergraecāri του Πλαύτου

Οι κωμωδίες του Τίτου Μάκκιου Πλαύτου είναι τα παλαιότερα εκτενή λατινικά κείμενα που έχουν επιβιώσει (έγραψε τις κωμωδίες κατά την περίοδο 205-184 π.Χ.). Ο Πλαύτος χρησιμοποιεί συχνά το ρήμα pergraecāri ~ congraecāri = «ζω σαν Γραικός», με τη σημασία που φαίνεται στους παρακάτω στίχους:

[Πλαύτος, Mostellaria, 22-4]

dies noctesque bibite, pergraecamini,

amicas emite liberate, pascite

parasitos, obsonate pollucibiliter.

[61-2]

bibite, pergraecamini,

este, ecfercite vos, saginam caedite.

Μετάφραση (22-4): «μεθοκοπάτε από το πρωί μέχρι το βράδυ, ζήστε σαν Γραικοί, αγοράστε αμφιπόλους και ελευθερώστε τες, ταΐστε παράσιτα, φάτε του σκασμού σε δαψιλές γεύμα!»

(drink night and day, live like Greeks, make purchase of mistresses, give them their freedom, feed parasites, feast yourselves sumptuously!)

Μετάφραση (61-2) «μεθοκοπάτε, ζήστε σαν Γραικοί, φάτε του σκασμού, σφάξτε τα θρεφτάρια σας!»

(Drink, live like Greeks, eat, stuff yourselves, slaughter your fatlings!)

Δεν νομίζω πως χρειάζονται περαιτέρω εξηγήσεις για το πως κατανοούσε ο Πλαύτος το «ζήστε σαν Γραικοί».

3) Ο Κάτων ο Πρεσβύτερος για τους Έλληνες

Ο πρώτος γνωστός Ρωμαίος που εκφράστηκε συχνά και έντονα κατά της υιοθέτησης του ελληνικού πολιτισμού ήταν ο Κάτων ο Πρεσβύτερος. Όταν ο Ρωμαίος κατακτητής των Συρακουσών Μάρκος Κλαύδιος Μάρκελλος (νομίζω πως ο τονισμός Μάρκελλος είναι λάθος, γιατί σύμφωνα με τους κανόνες τονισμού της Λατινικής, εξαιτίας του διπλού συμφώνου πρέπει να τονιστεί ως Μαρκέλλος ~ Μαρτσέλλο που λένε και οι Ιταλοί) το 212 έφερε στην Ρώμη ως λάφυρα τα ελληνικά έργα τέχνης της πόλης, ο Κάτων λέγεται ότι τα χαρακτήρισε με την δυσμετάφραστη φράση “infesta signa“ (στην πιο απλή μετάφραση «εχθρικά λάβαρα», σε μια πιο επιτηδευμένη μετάφραση «λάβαρα ενός ύπουλου εχθρού που δεν έχει ακόμα εκδηλώσει την έχθρα του»).

[Λίβιος, Ab Urbe condita, 34.4.3-4] haec ego, quo melior laetiorque in dies fortuna rei publicae est imperiumque crescit—et iam in Graeciam Asiamque transcendimus omnibus libidinum illecebris repletas et regias etiam adtrectamus gazas—, eo plus horreo, ne illae magis res nos ceperint quam nos illas. infesta, mihi credite, signa ab Syracusis illata sunt huic urbi.

Ο Κάτων πληροφορεί τους συμπολίτες του ότι μέχρι στιγμής η respublica ευδοκιμεί και το imperium έχει επεκταθεί και πλέον συμπεριλαμβάνει την Ελλάδα και την Ασία (in Graeciam Asiamque), περιοχές μεστές με όλες τις δελεαστικές απολαύσεις (omnibus libidinum illecebris repletas) και φοβάται (eo plus horreo) μήπως αυτά τα πράγματα εν τέλει αιχμαλωτίσουν τους Ρωμαίους και όχι οι Ρωμαίοι αυτά. Στη συνέχεια αναφέρεται στα έργα τέχνης που ο Μάρκελλος έφερε από τις Συρακούσες λέγοντας «εχθρικά λάβαρα, πιστέψτε με, ήρθαν από τις Συρακούσες στην πόλη μας».

Ο Κάτων πίστευε ότι οι «γεροξεκούτηδες Γραικοί» (τα «γερόντια» οι Γραικοί) ήταν ένα παρηκμασμένο, έκφυλο και θηλυπρεπές έθνος που ήταν με το ένα πόδι στον τάφο (είχε περάσει η περίοδος ακμής του και ήταν στα τελευταία του, έτοιμο οσονούπω να μπει σε «νεκροφόρα», δηλαδή να χαθεί από την ιστορία). Αν οι Ρωμαίοι υιοθετούσαν τον πολιτισμό των Ελλήνων, το μόνο που θα κατάφερναν ήταν να γίνουν και αυτοί ευχείρωτοι (εύκολα κατακτήσιμοι) όπως οι Γραικοί. Προσέξτε ότι ο Πλούταρχος στο χωρίο που θα παραθέσω αποδίδει το λατινικό Graeci ως «Γραικοί» για να μεταφέρει το υποτιμητικό «γεροξεκούτηδες Γραικοί» του Κάτωνα, όπως έκανε ο Αθήναιος με τον Λαρήνσιο. Η σκηνή που περιγράφει ο Πλούταρχος είναι μια πολύωρη συνέλευση της Συγκλήτου για κάτι Αχαιούς φυγάδες, με τον Κάτωνα να λέει «μα θα χάσουμε την ημέρα μας για κάτι γεροξεκούτηδες Γραικούς που είναι με το ένα πόδι στον τάφο (που δεν ξέρουμε αν πρέπει να τους βάλουμε σε νεκροφόρα τώρα ή όταν επιστρέψουν στην Αχαΐα);»

[Πλούταρχος Μάρκος Πόρκιος Κάτων, 9.2] ὑπὲρ δὲ τῶν ἐξ Ἀχαΐας φυγάδων ἐντευχθεὶς διὰ Πολύβιον ὑπὸ Σκηπίωνος, ὡς πολὺς ἐν τῇ συγκλήτῳ λόγος ἐγίνετο, τῶν μὲν διδόντων κάθοδον αὐτοῖς, τῶν δ᾽ ἐνισταμένων, ἀναστὰς ὁ Κάτων ‘ὥσπερ οὐκ ἔχοντες,’ εἶπεν, ‘ὃ πράττωμεν καθήμεθα τὴν ἡμέραν ὅλην περὶ γεροντίων Γραικῶν ζητοῦντες, πότερον ὑπὸ τῶν παρ᾽ ἡμῖν ἢ τῶν ἐν Ἀχαΐᾳ νεκροφόρων ἐκκομισθῶσι.’

Η άλλη πεποίθηση του Κάτωνα με την οποία έχω ξεραθεί στα γέλια αυτές τις ημέρες που ετοιμάζω την ανάρτηση αφορά τους Έλληνες γιατρούς. Επειδή η ιατρική ήταν ένα κατεξοχήν ελληνικό επάγγελμα, οι Ρωμαίοι αριστοκράτες είχαν κατά κανόνα Έλληνα ή ελληνομαθή γιατρό. Ο Κάτων πίστευε ότι οι Έλληνες γιατροί είχαν βαλθεί να φαρμακώσουν όλους τους μη Έλληνες πελάτες τους, τους οποίους θεωρούσαν βαρβάρους (iurarunt inter se barbaros necare omnis medicina), και μάλιστα, είχαν το θράσος να ζητάνε και ίατρα κι από πάνω (αμοιβή, merces). Το χωρίο αυτό είναι μέρος ενός μεγαλύτερου ανθελληνικού λόγου του Κάτωνα που διέσωσε ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος. Στο λόγο αυτό ο Κάτων χαρακτηρίζει, επιπλέον, τους Έλληνες ως ουτιδανότατο (nequissimum) και αδιόρθωτο (indocilis = ανεπίδεκτος μαθήσεως) λαό, ο οποίος έστειλε στους Ρωμαίους την διαφθείρουσα γραμματεία του και, ακόμα χειρότερα, τους δηλητήρες γιατρούς του (suas literas […] omnia conrumpet, tum etiam magis, si medicos suos si mittet). Επίσης, ο Κάτων παραθέτει την ενδιαφέρουσα πληροφορία ότι οι Έλληνες αποκαλούσαν προσβλητικά τους Ρωμαίους «Οπικούς», δηλαδή «Αύσονες». Έχει ενδιαφέρον ότι ο Κάτων θεωρούσε το πρόσρημα «Οπικοί» προσβλητικό, επειδή στις ημέρες του οι Οπικοί/Αύσονες/Όσκοι ήταν ένας γειτονικός λαός, διαφορετικός από τους Ρωμαίους/Λατίνους. Ίσως η επιλογή των Ελλήνων να αποκαλέσουν τους Ρωμαίους «Οπικούς» να ήταν μια αντίδραση στη συνήθεια των Ρωμαίων να αποκαλούν τους Έλληνες «Γραικούς». Όπως ανέφερα παραπάνω, οι «Γραικοί» και οι «Έλληνες» στην πρώιμη ελληνική παράδοση ήταν δύο διαφορετικά φύλα, όπως οι Ρωμαίοι/Λατίνοι ήταν ένας διαφορετικός λαός από τους Οπικούς/Αύσονες. Πάντως, από τον Βιργίλιο και μετά, οι Ρωμαίοι θεωρούν το πρόσρημα «Αὔσονες» κολακευτικό.

Η γνώμη του Κάτωνα για τους Έλληνες φιλοσόφους ήταν ότι διέφθειραν τους νέους διδάσκοντάς τους να είναι μόνο ρητήρες λόγων (φαφλατάδες) και όχι πρηκτήρες έργων και αποσπώντας την προσοχή τους από την διαχείρηση της Res Publica. Ο Πλούταρχος καταλήγει ότι ο Κάτων τα έλεγε αυτά, όχι από προσωπική έχθρα προς τον φιλόσοφο Καρνεάδη, όπως νομίζουν μερικοί, «ἀλλ᾽ ὅλως φιλοσοφίᾳ προσκεκρουκὼς καὶ πᾶσαν Ἑλληνικὴν μοῦσαν καὶ παιδείαν ὑπὸ φιλοτιμίας προπηλακίζων» (αλλά επειδή αντιπαθούσε εντελώς την ελληνική φιλοσοφία και ήταν αντίθετος προς πάσα ελληνική μούσα και παιδεία, τις οποίες προπηλάκιζε).

[Πλούταρχος, Μάρκος Πόρκιος Κάτων, 22.5-23.1] καὶ παρελθὼν εἰς τὴν σύγκλητον ἐμέμψατο τοῖς ἄρχουσιν, ὅτι πρεσβεία κάθηται πολὺν χρόνον ἄπρακτος ἀνδρῶν, οἳ περὶ παντὸς οὗ βούλοιντο ῥᾳδίως πείθειν δύνανται δεῖν οὖν τὴν ταχίστην γνῶναί τι καὶ ψηφίσασθαι περὶ τῆς πρεσβείας, ὅπως οὗτοι μὲν ἐπὶ τὰς σχολὰς τραπόμενοι διαλέγωνται παισὶν Ἑλλήνων, οἱ δὲ Ῥωμαίων νέοι τῶν νόμων καὶ τῶν ἀρχόντων ὡς πρότερον ἀκούωσι. ταῦτα δ᾽ οὐχ, ὡς ἔνιοι νομίζουσι, Καρνεάδῃ δυσχεράνας ἔπραξεν, ἀλλ᾽ ὅλως φιλοσοφίᾳ προσκεκρουκὼς καὶ πᾶσαν Ἑλληνικὴν μοῦσαν καὶ παιδείαν ὑπὸ φιλοτιμίας προπηλακίζων, ὅς γε καὶ Σωκράτη φησὶ λάλον καὶ βίαιον γενόμενον ἐπιχειρεῖν τρόπῳ δυνατὸς ἦν, τυραννεῖν τῆς πατρίδος, καταλύοντα τὰ ἔθη καὶ πρὸς ἐναντίας τοῖς νόμοις δόξας ἕλκοντα καὶ μεθιστάντα τοὺς πολίτας.

Το άλλο πράγμα που παραθέτει ο Πλούταρχος για τον Κάτωνα είναι η προφητεία του ότι οι Ρωμαίοι θα χάσουν την αυτοκρατορία που δημιούργησαν, επειδή υιοθέτησαν τα ελληνικά γράμματα:

[Πλούταρχος, Μάρκος Πόρκιος Κάτων, 23.2] τὴν δ᾽ Ἰσοκράτους διατριβὴν ἐπισκώπτων γηρᾶν φησὶ παρ᾽ αὑτῷ τοὺς μαθητάς ὡς ἐν Ἅιδου παρὰ Μίνῳ χρησομένους ταῖς τέχναις καὶ δίκας ἐροῦντας. τὸν δὲ παῖδα διαβάλλων πρὸς τὰ Ἑλληνικά φωνῇ κέχρηται θρασυτέρᾳ τοῦ γήρως, οἷον ἀποθεσπίζων καὶ προμαντεύων, ὡς ἀπολοῦσι Ῥωμαῖοι τὰ πράγματα γραμμάτων Ἑλληνικῶν ἀναπλησθέντες.

Στη συνέχεια και ο Πλούταρχος παραθέτει την φοβία (ὑποψίαν) του Κάτωνα για τους Έλληνες γιατρούς, λέγοντας πως είχε ακούσει πως ο όρκος του Ιπποκράτη περιέχει ένα χωρίο που απαγόρευε στους Έλληνες γιατρούς να ασκήσουν το επάγγελμά τους σε βάρβαρους πολέμιους των Ελλήνων:

[Πλούταρχος, Μάρκος Πόρκιος Κάτων, 23.3] ἀλλὰ ταύτην μὲν αὐτοῦ τὴν δυσφημίαν ὁ χρόνος ἀποδείκνυσι κενήν, ἐν ᾧ τοῖς τε πράγμασιν ἡ πόλις ἤρθη μεγίστη καὶ πρὸς Ἑλληνικὰ μαθήματα καὶ παιδείαν ἅπασαν ἔσχεν οἰκείως. ὁ δ᾽ οὐ μόνον ἀπηχθάνετο τοῖς φιλοσοφοῦσιν Ἑλλήνων, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἰατρεύοντας ἐν Ῥώμῃ δι᾽ ὑποψίας εἶχε. καὶ τὸν Ἱπποκράτους, ὡς ἔοικεν, ἀκηκοώς λόγον, ὃν εἶπε τοῦ μεγάλου βασιλέως καλοῦντος αὐτὸν ἐπὶ πολλοῖς τισι ταλάντοις, οὐκ ἄν ποτε βαρβάροις Ἑλλήνων πολεμίοις ἑαυτὸν παρασχεῖν, ἔλεγε κοινὸν ὅρκον εἶναι τοῦτον ἰατρῶν ἁπάντων,

Φυσικά, αν και γνώριζε άπταιστα Ελληνικά, όταν ο Κάτων πήγε στην Αθήνα δεν μίλησε ελληνικά, αλλά έβαλε τους Αθηναίους να ψάξουν να βρουν διερμηνέα που θα του μιλούσε Λατινικά. Ο Πλούταρχος εδώ διορθώνει μια λάθος φήμη. Μερικοί λένε ότι όταν ο Κάτων ήρθε στην Αθήνα έβγαλε εκτενή λόγο στα Ελληνικά, στον οποίο επαίνεσε τους Αθηναίους για τους προγόνους και την πόλη τους. Η αλήθεια όμως είναι ότι ο λόγος του Κάτωνος ήταν βραχύτατος, στην πάτριό του Λατινίδα φωνή και σκωπτικός προς τα ελληνικά κατορθώματα, αλλά ήταν ο διερμηνέας αυτός που αλλοίωσε εντελώς τα λόγια του κατά την μετάφραση. Τότε ο Κάτων σχολίασε για τον διερμηνέα που παραποιούσε τα λόγια του πως οι Έλληνες έχουν έτοιμα τα λόγια στα χείλη τους, ενώ τα λόγια των Ρωμαίων βγαίνουν από την καρδιά τους.

[Πλούταρχος, Μάρκος Πόρκιος Κάτων, 12.4-5] πλεῖστον δὲ χρόνον ἐν Ἀθήναις διέτριψε. καὶ λέγεται μέν τις αὐτοῦ φέρεσθαι λόγος, ὃν Ἑλληνιστὶ πρὸς τὸν δῆμον εἶπεν, ὡς ζηλῶν τε τὴν ἀρετὴν τῶν παλαιῶν Ἀθηναίων τῆς τε πόλεως διὰ τὸ κάλλος καὶ τὸ μέγεθος ἡδέως γεγονὼς θεατής: τὸ δ᾽ οὐκ ἀληθές ἐστιν, ἀλλὰ δι᾽ ἑρμηνέως ἐνέτυχε τοῖς Ἀθηναίοις, δυνηθεὶς ἂν αὐτὸς εἰπεῖν, ἐμμένων δὲ τοῖς πατρίοις καὶ καταγελῶν τῶν τὰ Ἑλληνικὰ τεθαυμακότων. Ποστούμιον γοῦν Ἀλβῖνον ἱστορίαν Ἑλληνιστὶ γράψαντα καὶ συγγνώμην αἰτούμενον ἐπέσκωψεν εἰπὼν, δοτέον εἶναι τὴν συγγνώμην, εἰ τῶν Ἀμφικτυόνων ψηφισαμένων ἀναγκασθεὶς ὑπέμεινε τὸ ἔργον, θαυμάσαι δέ φησι τοὺς Ἀθηναίους τὸ τάχος αὐτοῦ καὶ τὴν ὀξύτητα τῆς φράσεως: ἃ γὰρ αὐτὸς ἐξέφερε βραχέως, τὸν ἑρμηνέα μακρῶς καὶ διὰ πολλῶν ἀπαγγέλλειν τὸ δ᾽ ὅλον οἴεσθαι τὰ ῥήματα τοῖς μέν Ἕλλησιν ἀπὸ χειλέων, τοῖς δὲ Ῥωμαίοις ἀπὸ καρδίας φέρεσθαι.

4) Ο Γάιος Μάριος για την Ελληνική παιδεία

Ο μεγάλος μεταρρυθμιστής του ρωμαϊκού στρατού Γάιος Μάριος επίσης δεν έβλεπε με καλό μάτι τον προσεθισμό των Ρωμαίων στον ελληνικό πολιτισμό. Αντίθετα με τον Κάτωνα που γνώριζε άπταιστα Ελληνικά (παρά τα όσα ισχυριζόταν), ο Μάριος ουδέποτε ασχολήθηκε με ελληνικά μαθήματα, επειδή θεωρούσε «γελοῖον» να έχει δασκάλους από έναν λαό που είχε υποδουλωθεί σε άλλον. Όταν στον δεύτερο θρίαμβό του πρόσθεσε ελληνικά θεάματα στο θέατρο, ο Μάριος ήρθε στο θέατρο, παρακολούθησε για πολύ μικρό χρονικό διάστημα και έφυγε.

[Πλούταρχος, Μάριος, 2.2] λέγεται δὲ μήτε γράμματα μαθεῖν Ἑλληνικὰ μήτε γλώττῃ πρὸς μηδὲν Ἑλληνίδι χρῆσθαι τῶν σπουδῆς ἐχομένων, ὡς γελοῖον γράμματα μανθάνειν ὧν οἱ διδάσκαλοι δουλεύοιεν ἑτέροις μετὰ δὲ τὸν δεύτερον θρίαμβον ἐπὶ ναοῦ τινος καθιερώσει θέας Ἐλληνικὰς παρέχων, εἰς τὸ θέατρον ἐλθὼν καὶ μόνον καθίσας εὐθὺς ἀπαλλαγῆναι.

Εδώ πρέπει να πω ένα περιστατικό που διηγείται ο Αππιανός. Όταν οι Ρωμαίοι ήταν έτοιμοι να ολοκληρώσουν το 154 π.Χ. την οικοδόμηση του πρώτου ελληνικού θεάτρου στην Ρώμη, ο Πούπλιος Κορνήλιος Σκιπίων Νασίκας («Μυταράς»), που τότε ήταν ύπατος, διέκοψε την ανέγερση του έργου και τελικά το γκρέμισε, λέγοντας πως «οὐ χρήσιμον ὅλως Ἑλληνικαῖς ἡδυπαθείαις Ῥωμαίοις ἐθίζεσθαι» (δεν ήταν χρήσιμο για τους Ρωμαίους να προσεθιστούν στις ελληνικές ηδυπάθειες).

[Αππιανός, Εμφύλιοι Πόλεμοι, 1.4.28] τῷ δ᾽ αὐτῷ χρόνῳ Σκιπίων ὕπατος καθεῖλε τὸ θέατρον, οὗ Λεύκιος Κάσσιος ἦρκτο ῾καὶ ἤδη που τέλος ἐλάμβανεν̓, ὡς καὶ τόδε στάσεων ἄρξον ἑτέρων ἢ οὐ χρήσιμον ὅλως Ἑλληνικαῖς ἡδυπαθείαις Ῥωμαίους ἐθίζεσθαι.

5) Ο αυτοκράτορας Τιβέριος για τα ελληνικά δάνεια στη Λατινική

Ο δεύτερος Ρωμαίος αυτοκράτορας Τιβέριος, αν και γνώριζε άπταιστα Ελληνικά (sermone Graeco quamquam alioqui promptus et facilis), θεωρούσε απρεπές να υπάρχουν ελληνικοί δάνειοι όροι σε λόγους που γίνονται λατινιστί στην Σύγκλητο και σε επίσημα κρατικά έγγραφα που είχαν γραφεί στην Λατινική. Μια φορά αναγκάστηκε να χρησιμοποιήσει τον ελληνικό όρο «μονοπώλιον» στη Σύγκλητο και αμέσως ζήτησε συγγνώμη για τον ξένο όρο (peregrinum verbum), ενώ μια άλλη φορά ζήτησε να αντικατασταθεί σε ένα έγγραφο ο ελληνικός όρος «ἔμβλημα» με τον αντίστοιχο λατινικό. Όταν κάποτε ένας ελληνόφωνος στρατιώτης κλήθηκε ως μάρτυρας και άρχισε να μιλάει Ελληνικά, ο Τιβέριος τον διέκοψε και του ζήτησε να συνεχίσει στα Λατινικά.

[Σουητώνιος, Τιβέριος, 71] sermone Graeco quamquam alioqui promptus et facilis, non tamen usque quaque usus est abstinuitque maxime in senatu; adeo quidem, ut monopolium nominaturus ueniam prius postularet, quod sibi uerbo peregrino utendum esset. atque etiam cum in quodam decreto patrum ἔμβλημα recitaretur, commutandam censuit uocem et pro peregrina nostratem requirendam aut, si non reperiretur, uel pluribus et per ambitum uerborum rem enuntiandam. militem quoque Graece testimonium interrogatum nisi Latine respondere uetuit.

Επειδή ανέφερα προηγουμένως ότι η στάση των Ρωμαίων επαμφοτερίζει, ο τέταρτος Ρωμαίος αυτοκράτορας Κλαύδιος, χρησιμοποιούσε την Ελληνική μέσα στη σύγκλητο και συχνά, όταν ήταν δικαστής, μιλούσε ελληνικά απαγγέλλοντας στίχους του Ομήρου. Κάποτε συνεχάρη έναν βάρβαρο επειδή είχε μάθει «και τις δύο γλώσσες μας, Λατινικά και Ελληνικά» (Graece ac Latine … cum utroque sermone nostro sis paratus).

[Σουητώνιος, Κλαύδιος, 42.1] Nec minore cura Graeca studia secutus est, amorem praestantiamque linguae occasione omni professus. cuidam barbaro Graece ac Latine disserenti: ‘cum utroque,’ inquit, ‘sermone nostro sis paratus’; et in commendanda patribus conscriptis Achaia, gratam sibi prouinciam ait communium studiorum commercio; ac saepe in senatu legatis perpetua oratione respondit. multum uero pro tribunali etiam Homericis locutus est uersibus. quotiens quidem hostem uel insidiatorem ultus esset, excubitori tribuno signum de more poscenti non temere aliud dedit quam:

ἄνδρ᾽ ἀπαμύνασθαι, ὅτε τις πρότερος χαλεπήνῃ.
Denique et Graecas scripsit historias, Tyrrhenicon uiginti, Carchedoniacon octo.

6) Ο Κικέρων για τους Έλληνες

Θα πάω μια γενιά πριν από τον Τιβέριο για να παρουσιάσω τις απόψεις του Κικέρωνα για τους Έλληνες. Ο Κικέρων είναι ο εφευρέτης και ο πιο συχνός χρήστης (16 φορές) του υποτιμητικού όρου Graeculus, ο οποίος συνήθως μεταφράζεται με το νεολογισμό «Γραικύλος». Ωστόσο, εγώ θα το αποδώσω ως «Γραικούλης» (κατά το χοντρός > χοντρούλης) για να φανεί ο υποκορισμός.

Ο Κικέρων αναφέρεται υποτιμητικά σε έναν Γραικούλη αρεοπαγίτη δικαστή (Areopagites, Graeculus iudex) στην Αθήνα, ο οποίος δίκαζε άλλοτε “modi palliati“ και άλλοτε “modi togati” (δηλαδή άλλοτε με ελληνικό τρόπο και άλλοτε με ρωμαϊκό).

[Κικέρων, Φιλιππικοί λόγοι, 5.14] si Lysiades citatus iudex non responderit excuseturque Areopagites esse nec debere eodem tempore Romae et Athenis res iudicare, accipietne excusationem is qui quaestioni praeerit Graeculi iudicis, modo palliati, modo togati? an Atheniensium antiquissimas leges negleget? qui porro ille consessus, di boni! Cretensis iudex isque nequissimus. quem ad modum ad hunc reus adleget, quo modo accedat? dura natio est. at Athenienses misericordes. puto neCurium quidem esse crudelem qui periculum fortunae cotidie facit. sunt item lecti iudices qui fortasseexcusabuntur; habent enim legitimam excusationem, exsili causa solum vertisse nec esse postea restitutos.

O “modus palliatus“ είναι ο «ελληνικός τρόπος», επειδή ο palliatus είναι αυτός που φοράει pallium = «μανδύα Έλληνα φιλοσόφου». Αντίθετα, ο “modus togatus“ είναι ο «ρωμαϊκός τρόπος», επειδή ο togatus είναι ο τηβεννοφόρος, δηλαδή ο Ρωμαίος αριστοκράτης που φοράει toga = τήβεννο/τήβεννα.

Ο Πλούταρχος γράφει για τον Κικέρωνα πως, επειδή τον πρώτο του χρόνο στη Ρώμη προτιμούσε να μελετάει στο σπίτι από το να κυνηγάει δημόσια αξιώματα, οι βαναυσότεροι (εννοεί οι λιγότεροι μορφωμένοι) των Ρωμαίων τον αποκαλούσαν με τα πρόχειρα (έτοιμα στα χείλη τους προς χρήση) και συνήθη υποτιμητικά προσρήματα «Γραικός» και «σχολαστικός». Θυμίζω πως ο όρος σχολαστικός στα αρχαία ελληνικά σήμαινε «καλοπερασάκιας, αργόσχολος», επειδή η «σχολή» ήταν ο ελεύθερος χρόνος, τον οποίο οι μελετητές αφιέρωναν στο διάβασμα. Με άλλα λόγια, το διάβασμα ήταν μια πολυτέλεια των ανθρώπων που δεν έπρεπε να δουλεύουν όλη μέρα για το μεροκάματο.

[Πλούταρχος, Κικέρων, 5.2] καὶ τόν γε πρῶτον ἐν Ῥώμῃ χρόνον εὐλαβῶς διῆγε καὶ ταῖς ἀρχαῖς ὀκνηρῶς προσῄει καὶ παρημελεῖτο, ταῦτα δὴ τὰ Ῥωμαίων τοῖς βαναυσοτάτοις πρόχειρα καὶ συνήθη ῥήματα, Γραικὸς καὶ σχολαστικὸς ἀκούων. ἐπεὶ δὲ φύσει φιλότιμος ὢν καὶ παροξυνόμενος ὑπὸ τοῦ πατρὸς καὶ τῶν φίλων ἐπέδωκεν εἰς τὸ συνηγορεῖν ἑαυτόν, οὐκ ἠρέμα τῷ πρωτείῳ προσῆγεν, ἀλλ᾽ εὐθὺς ἐξέλαμψε τῇ δόξῃ καὶ διέφερε πολὺ τῶν ἀγωνιζομένων ἐπ᾽ ἀγορᾶς.

Εδώ ο υποτιμητικός όρος «Γραικός» σημαίνει κάτι σαν τα νεοελληνικά «φυτό, σπασίκλας» και το αγγλικό “nerd” που χρησιμοποιούνται υποτιμητικά για τους μελετηρούς μαθητές.

Τέσσερις αιώνες μετά τον Κικέρωνα, ο ιστορικός Αμμιανός Μαρκελλίνος χρησιμοποιεί τον όρο Graecus με την ίδια σημασία «φυτό, σπασίκλας», αλλά ενδεχομένως με την λιγότερο υποτιμητική σημασία του «επιμελούς μελετητή». Όταν ο Αμμιανός συστήνεται ως “ut miles quondam et Graecus“ (31.16.9, «κάποτε στρατιώτης και [κατόπιν] “Γραικός“»), εννοεί ότι μετά την θητεία του, είχε άφθονη «σχολή» και έγινε «Γραικός και σχολαστικός» σαν τον Κικέρωνα, συγγράφοντας την ιστορία του. Τον ίδιο χαρακτηρισμό αποδίδει και στον ιστορικό Τιμαγένη, τον οποίο θαυμάζει για την ιστορία που έγραψε (15.9.2 “Timagenes, et diligentia Graecus et lingua” = «ο Τιμαγένης, Γραικός σε επιμέλεια και γλώσσα»).

[Αμμιανός, 31.16.9] Haec ut miles quondam et Graecus, a principatu Caesaris Nervae exorsus, ad usque Valentis interitum, pro virium explicavi mensura: opus veritatem professum numquam (ut arbitror) sciens silentio ausus corrumpere, vel mendacio. Scribant reliqua potiores, aetate et doctrinis florentes. Quos id (si libuerit) aggressuros, procudere linguas ad maiores moneo stilos.

[Αμμιανός, 15.9.2] Ambigentes super origine prima Gallorum, scriptores veteres notitiam reliquere negotii semiplenam, sed postea Timagenes, et diligentia Graecus et lingua, haec quae diu sunt ignorata collegit ex multiplicibus libris. Cuius fidem secuti, obscuritate dimota, eadem distincte docebimus et aperte. 

Αλλά ας γυρίσουμε στον Κικέρωνα.

Ο Κικέρων ισχυρίζεται ότι αυτός και ο αδελφός του Κόιντος ήταν φιλέλληνες.

[Κικέρων, ad Atticum, 1.15.1] Asiam Quinto, suavissimo fratri, obtigisse audisti. non enim dubito quin celerius tibi hoc rumor quam ullius nostrum litterae nuntiarint. nunc quoniam et laudis avidissimi semper fuimus et praeter ceteros φιλέλληνες et sumus et habemur et multorum odia atque inimicitias rei publicae causa suscepimus, “παντοίης ἀρετῆς μιμνήσκεο” curaque et effice ut ab omnibus et laudemur et amemur. 

Ωστόσο, όπως ξεκαθαρίζει σε πολλά σημεία,ο φιλελληνισμός του στρέφεται αποκλειστικά στην «αρχαία Ελλάδα» (vetus Graecia) της κλασικής περιόδου και όχι στην σύγχρονή του. Όταν ο αδελφός του Κόιντος διορίστηκε πραίτωρ της Μικράς Ασίας, ο Κικέρων του έστειλε ένα γράμμα στο οποίο τον συμβούλευε να μην έχει πολλά πάρε-δώσε με Γραικούς, παρά μόνο με τους πολύ λίγους από αυτούς -αν έχει μείνει κανένας- (perpaucorum -si qui sunt) που είναι αντάξιοι της αρχαίας Ελλάδας (vetere Graecia digni). Οι Γραικοί στους οποίους θα πάει ο Κόιντος περιγράφονται ως «υπερβολικά ύπουλοι/δολεροί» (fallaces sunt permulti) και “leves” (~ «αναξιόπιστοι, παλίμβολοι», θα εξηγήσω παρακάτω τι εννοεί ο Κικέρων, όταν αντιπαραβάλλει την levitas Graecorum στην gravitas Romanorum).

[Κικέρων, ad Quintum fratrem, 1.1.16] atque etiam e Graecis ipsis diligenter cavendae sunt quaedam familiaritates praeter hominum perpaucorum si qui sunt vetere Graecia digni; sic vero fallaces sunt permulti et leves et diuturna servitute ad nimiam adsentationem eruditi. quos ego universos adhiberi liberaliter, optimum quemque hospitio amicitiaque coniungi dico oportere ; nimiae familiaritates eorum neque tam fideles sunt (non enim audent adversari nostris voluntatibus) et invident non nostris solum verum etiam suis.

Σε άλλο χωρίο ο Κικέρων ισχυρίζεται ότι το κύρος (auctoritas) και η δόξα (laus) της αρχαίας Αθήνας είναι τόσο μεγάλα που μόνο αυτά διατηρούν το συντετριμμένο (fractum) και σακατεμένο (debilitatum) όνομα της Ελλάδος (Graeciae nomen).

[Κικέρων, pro Flacco, 62f] adsunt Athenienses, unde humanitas, doctrina, religio, fruges, iura, leges ortae atque in omnis terras distributae putantur; de quorum urbis possessione propter pulchritudinem etiam inter deos certamen fuisse proditum est; quae vetustate ea est ut ipsa ex sese suos civis genuisse ducatur, et eorum eadem terra parens, altrix, patria dicatur, auctoritate autem tanta est ut iam fractum prope ac debilitatum Graeciae nomen huius urbis laude nitatur.

Για τον Κικέρωνα το χαρακτηριστικότερο ελάττωμα (vitium = βίτσιο)  των Γραικών ήταν η ineptitudo, δηλαδή οι Γραικοί ήταν inepti. Είναι τόσο τυπικό ελάττωμα των Γραικών, γράφει ο Κικέρων, ώστε δεν έχουν καν όνομα γι΄αυτό το ελάττωμα στην γλώσσα τους. Όπως παρατήρησε ο Wilkins εδώ και πολύ καιρό, ο όρος ineptus εδώ είναι αμετάφραστος (intranslatable). Επειδή όμως ο Κικέρων παραθέτει μερικά παραδείγματα της ineptitudo των Γραικών, καταλαβαίνουμε ότι λίγο πολύ εννοεί “impertinent” και “tackless,” δηλαδή η έλλειψη λεπτότητας (τακτ) και η έλλειψη της συναίσθησης του πότε πρέπει να μιλάς. Ο Γραικός, κατά τον Κικέρωνα, έχει τέτοια ανάγκη να αποδειχτεί ξερόλας που έχει άποψη για τα πάντα, χώνεται σε οποιαδήποτε συζήτηση, μιλάει εκεί που δεν πρέπει να μιλήσει.

[Κικέρων, de Oratore, 2.18] Hoc vitio cumulata est eruditissima illa Graecorum natio; itaque quod vim huius mali Graeci non vident, ne nomen quidem ei vitio imposuerunt; ut enim quaeras omnia, quo modo Graeci ineptum appellent, non reperies. Omnium autem ineptiarum, quae sunt innumerabiles, haud sciam an nulla sit maior quam, ut illi solent, quocumque in loco, quoscumque inter homines visum est, de rebus aut difficillimis aut non necessariis argutissime disputare. Hoc nos ab istis adulescentibus facere inviti et recusantes heri coacti sumus.’ 

Παραθέτω την αγγλική μετάφραση του χωρίου από τον Isaac.

Στον ίδιο διάλογο ο Κικέρων γράφει ότι οι Γραικούληδες (Graeculi) διαφωνούν μανιωδώς για τα επιχειρήματα και τις λέξεις, αλλά ποτέ για την αλήθεια (που δεν τους ενδιαφέρει).

[de Oratore, 1.47f] Verbi enim controversia iam diu torquet Graeculos homines contentionis cupidiores quam veritatis.

Έχω ήδη γράψει ότι ο Κικέρων βάζει ένα πρόσωπο του διαλόγου να ζητήσει χρόνο για να σκεφτεί την απάντησή του λέγοντας «νομίζεις ότι είμαι κάνας αργόσχολος και φαφλατάς Γραικούλης (Graeculo otioso et loquaci), που μπορεί να είναι και μορφωμένος, ο οποίος θα σου απαντήσει χωρίς πρώτα να σκεφτεί;»

[de Oratore, 1.102] ‘Atqui’ inquit Sulpicius ‘hoc ex te, de quo modo Antonius exposuit, quid sentias, quaerimus, existimesne artem aliquam esse dicendi?’ ‘Quid? mihi vos nunc’ inquit Crassus ‘tamquam alicui Graeculo otioso et loquaci et fortasse docto atque erudito quaestiunculam, de qua meo arbitratu loquar, ponitis? Quando enim me ista curasse aut cogitasse arbitramini et non semper inrisisse potius eorum hominum impudentiam, qui cum in schola adsedissent, ex magna hominum frequentia dicere iuberent, si quis quid quaereret?

Στην δεξιά σελίδα του Isaac που παρέθεσα παραπάνω έχω υπογραμμίσει και ένα παράδειγμα χαρακτηριστικής ελληνικής ineptitudo, σύμφωνα πάντα με τον Κικερώνα. Σου σκάει μύτη Γραικός άνθρωπος (Graecum hominem), που ούτε έχει αντικρίσει ποτέ πολέμιο στο πεδίο της μάχης (qui numquam hostem), ούτε έχει αντικρίσει ποτέ στρατόπεδο (numquam castra vidisset), ούτε έχει διοριστεί ποτέ σε δημόσιο aξίωμα (publici muneris attigisset), και σου δίνει συμβουλές σε στρατιωτικά θέματα, έχοντας άποψη για το τι έκανε λάθος ένας Αννίβας που όλα αυτά τα χρόνια συναγωνιζόταν σε imperium τους κοσμοκράτορες Ρωμαίους (qui tot annis de imperio cum populo Romano omnium gentium victore certasset).

[de Oratore, 2.76] Neque me hercule iniuria; quid enim aut adrogantius aut loquacius fieri potuit quam Hannibali, qui tot annis de imperio cum populo Romano omnium gentium victore certasset, Graecum hominem, qui numquam hostem, numquam castra vidisset, numquam denique minimam partem ullius publici muneris attigisset, praecepta de re militari dare? Hoc mihi facere omnes isti, qui de arte dicendi praecipiunt, videntur; quod enim ipsi experti non sunt, id docent ceteros; sed hoc minus fortasse errant, quod non te, ut Hannibalem ille, sed pueros aut adulescentulos docere conantur.’ 

Αλλού ο Κικέρων αποδίδει στους Γραικούς (Graecos homines) τους ίδιους χαρακτηρισμούς που, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, απέδιναν σ΄αυτόν οι βαναυσότεροι των Ρωμαίων («Γραικός», «σχολαστικός» = που έχει άφθονη «σχολή»/otium για μελέτη/studium, Graecos homines […] otio studioque abundantis):

[de Oratore, 1.22] Sed quia non dubito quin hoc plerisque immensum infinitumque videatur, et quod Graecos homines non solum ingenio et doctrina, sed etiam otio studioque abundantis partitionem iam quandam artium fecisse video neque in universo genere singulos elaborasse,

Και φτάνουμε στην περιβόητη levitas Graecorum = «ελαφρότητα των Γραικών», η οποία αντιπαραβάλλεται στην gravitas Romanorum = «βαρύτητα των Ρωμαίων». Όταν ένας άνθρωπος χαρακτηρίζεται ως levis = «ελαφρός», αυτό σημαίνει ότι είναι «αναξιόπιστος», είτε γιατί είναι ελαφρόμυαλος, είτε γιατί είναι ανήθικος, είτε γιατί είναι παλίμβολος. Αντίθετα, όταν ένας άνθρωπος χαρακτηρίζεται ως gravis = «βαρύς», σημαίνει ότι είναι «σοβαρός, αξιόπιστος, κάποιος στον οποίο μπορείς να βασιστείς».

Σε αυτο το σημείο ο Isaac, αναφέρει ότι οι Έλληνες, από ένα σημείο και μετά, άρχισαν να αποδέχονται την εικόνα που είχαν πλάσει γι΄αυτούς οι Ρωμαίοι. Αναφέρει μερικά από τα παραδείγματα του Πολύβιου που ανέφερα ο οποίος, όπως ανέφερα, έζησε 17 χρόνια στη Ρώμη, και αναφέρει την φράση του Στράβωνα [3.4.19] «τῶν Ἑλλήνων, οἱ λαλίστατοι πάντων γεγόνασι» (η γραμμή κάτω από το κείμενο, όπου εξηγείται η υποσημείωση #1), όπου ο όρος «λαλίστατος» αντιστοιχεί στον Kικερώνειο χαρακτηρισμό loquax για τον Graeculus.

7) Ο Ιουβενάλης για τους Έλληνες

Έχω ήδη αναφέρει μερικά χωρία του Ιουβενάλη για τους Έλληνες. Αν μπω στον κόπο να τα αναφέρω όλα, η ανάρτηση θα χρειαστεί καμιά εβδομάδα ακόμα για να τελειώσει. Το πιο διάσημο χωρίο του Ιουβενάλη είναι αυτό όπου ο όρος “faeces“ = «κατακάθια, ακαθαρσίες, απόβλητα» (dē-faecō = χέζω, αποβάλλω ακαθαρσίες > αγγλικό defecate «αφοδεύω»),  χρησιμοποιείται για τους Γραικούς που έχουν μαζευτεί στη Ρώμη και, ειδικότερα, για τους εξελληνισμένους Σύρους/Ασιάτες. Η χαρακτηριστική φράση του Ιουβενάλη είναι ότι ο ποταμός Ορόντης της Συρίας εδώ και καιρό εκβάλλει κατευθείαν τις ακαθαρσίες του στον Τίβερη.

[Ιουβενάλης, Σάτιρες, 3.60-3]

nec pudor opstabit. non possum ferre, Quirites,
Graecam urbem; quamvis quota portio faecis Achaei?
iam pridem Syrus in Tiberim defluxit Orontes,

Μετάφραση: δεν αντέχω να βλέπω, ω Quirites, [την Ρώμη] Γραικική πόλη· και τι μικρό μερός από αυτά τα απόβλητα είναι Αχαιοί (δηλαδή Έλληνες από την κυρίως Ελλάδα); Εδώ και καιρό ο Σύριος Ορόντης εκβάλλει [αυτά τα απόβλητα] στον Τίβερη,

Εδώ ο Ιουβενάλης απευθύνεται προς τους “Quirites,” δηλαδή τους παλαιούς Ρωμαίους από την κεντρική Ιταλία (κάτι σαν γνήσιους Ρωμαίους), λέγοντάς τους ότι δεν αντέχει να βλέπει τα «απόβλητα» από την ελληνιστική ανατολή που έχουν συσσωρευτεί στη Ρώμη.

Λίγο παρακάτω ο Ιουβενάλης σατιρίζει τους Έλληνες (και ελληνομαθείς) που πήγαν στην Ρώμη για να εργαστούν, λέγοντας πως «όλα τα κάνει ο Graeculus/Γραικούλης»:

[Ιουβενάλης, Σάτιρες, 3.76-8]

grammaticus rhetor geometres pictor aliptes
augur schoenobates medicus magus: omnia novit
Graeculus esuriens; in caelum iusseris ibit.

Μετάφραση: γραμματικός, ρήτωρ, γεωμέτρης, ζωγράφος, αλείπτης (~ προπονητής πάλης), μάντης, σχοινοβάτης, γιατρός, μάγος: όλα τα κάνει ο Γραικούλης· και στον ουρανό ν΄ανέβει να του ζητήσεις θα το κάνει.

Έχω ήδη αναφέρει παραπάνω τους άλλους στίχους όπου ο Ιουβενάλης σατιρίζει την θηλυπρέπεια/μαλθακότητα των Γραικών, αποδίδοντάς τους χαρακτηρισμούς όπως “imbellis“ (άπτόλεμος καὶ ἄναλκις), “unctus“ (χρισμένος με λάδι, οι Βλάχοι θα αναγνωρίσουν το δικό τους umtu), “resinata iuventus“ («ρητινάτη» νεολαία, δηλαδή χρισμένη με λάδι) και γένος με “levia crura“ (λεία/άτριχα/γυναικεία σκέλη). Το νόημα των στίχων αυτών είναι πως ο Ρωμαίος δεν έχει λόγο να φοβάται τον θηλυπρεπή/μαλθακό Γραικό. Αν είναι να φοβάται κάποιον κατεκτημένο, αυτός είναι ο “horridus” (φρικαλέος, βαρβάτος βάρβαρος) Ισπανός, ο Γαλάτης και ο Ιλλυριός.

[Ιουβενάλης, Σάτιρες, 8.114-8]

forsitan inbellis Rhodios unctamque Corinthon;
despicias merito: quid resinata iuventus
cruraque totius facient tibi levia gentis?
horrida vitanda est Hispania, Gallicus axis
Illyricumque latus; parce et messoribus illis

8) Ο Τάκιτος για τους Έλληνες

Ο Ρωμαίος ιστορικός Τάκιτος κινείται στις ίδιες γραμμές με τον Ιουβενάλη.

Θεωρεί σφάλμα το ότι τα παιδιά των Ρωμαίων ανατρέφονται από “Graecula ancilla“ (Γραικούλα σκλάβα), η οποία τα προσεθίζει στα ελαττώματα των Γραικών, και βάζει τον Πίσωνα να κατακρίνει τον Γερμανικό για την εύνοια που έδειξε προς την Αθήνα, λέγοντας πως «αυτός ο συμφυρμός ακαθαρσιών από όλα τα έθνη» (conluvies nationum) που πλέον κατοικεί στην Αθήνα δεν κατάγεται από τους ένδοξους αρχαίους Αθηναίους, το γένος των οποίων έχει πια αφανιστεί, ύστερα από αλλεπάλληλες καταστροφές. Εδώ η διάκριση «Γραικούληδων» και ένδοξων κλασικών Ελλήνων αποκτά βιολογικό χαρακτήρα, ανάλογο με αυτόν του Φαλμεράυερ.

Σε ένα χωρίο των Ιστοριών του ο Τάκιτος περιγράφει ελληνικής καταγωγής στρατιώτες της ρωμαϊκής φρουράς της Τραπεζούντας του Πόντου, γράφοντας πως «αν και φέρουν τα δικά μας Ρωμαϊκά λάβαρα και όπλα, διατηρούν τη ραθυμία (desidia) και την ανηθικότητα (licentia) των Γραικών.»

[Τάκιτος, Ιστορίαι, 3.47] Trapezuntem vetusta fama civitatem, a Graecis in extremo Ponticae orae conditam, subitus inrupit. caesa ibi cohors, regium auxilium olim; mox donati civitate Romana signa armaque in nostrum modum, desidiam licentiamque Graecorum retinebant.

9) Ο Τραϊανός και ο Πλίνιος ο Νεώτερος για τους Έλληνες: Gymnasiis indulgent Graeculi

Ο Πλίνιος ο Νεώτερος διέσωσε μια επιστολή που του έστειλε ο αυτοκράτορας Τραϊανός, στην οποία οι δύο άνδρες σχολίασαν την έκπληξη που τους προκάλεσε η εργατικότητα που επέδειξαν οι Νικαιάτες στην ανέγερση του νέου τους γυμνασίου. Ο Τραϊανός γράφει “gymnasiis indulgent Graeculi“ = «όλοι οι Γραικούληδες γουστάρουν τα γυμνάσιά τους» και συνεχίζει γράφοντας “ideo forsitan Nicaenses maiore animo constructionem eus ingressi sunt” (γι΄αυτό μάλλον οι Νικαιάτες δείχνουν τέτοιο εργατικό ζήλο στην ανέγερση [του γυμνασίου τους]). Αυτή η φράση του Τραϊανού συμπληρώνει τρεις αιώνες ρωμαϊκής απόρριψης του ελληνικού γυμνασίου και της παλαίστρας, ως τρόπο ανατροφής των αγοριών. Ο Πλούταρχος στα «Ρωμαϊκά ζητήματα» (Αἴτια Ῥωμαϊκά) γράφει ότι οι Ρωμαίοι απεχθάνονταν την ελληνική συνήθεια του χρισμού με λάδι (ξηραλοιφεῖν) και ήταν πεπεισμένοι ότι οι Έλληνες κατακτήθηκαν λόγω της «μαλακίας» που απέκτησαν στα γυμνάσια και τις παλαίστρες τους, όπου κακοσχολούν χρισμένοι με λάδι, ασχολούμενοι με την παιδεραστία και την διαφθορά των νέων, και όπου εκπαιδεύονται στην [αχρείαστη] τέχνη της πάλης, ενώ θα έπρεπε να βρίσκονται στα στρατόπεδα και να εκπαιδεύουν ιππείς και οπλίτες.

[Πλούταρχος, Αἴτια Ρωμαϊκά, 274d] τὸ γὰρ ξηραλοιφεῖν ὑφεωρῶντο Ῥωμαῖοι σφόδρα, καὶ τοῖς Ἕλλησιν οἴονται μηδὲν οὕτως αἴτιον δουλείας γεγονέναι καὶ μαλακίας, ὡς τὰ γυμνάσια καὶ τὰς παλαίστρας, πολὺν ἄλυν καὶ σχολὴν ἐντικτούσας ταῖς πόλεσι καὶ κακοσχολίαν καὶ τὸ παιδεραστεῖν καὶ τὸ διαφθείρειν τὰ σώματα τῶν νέων ὕπνοις καὶ περιπάτοις καὶ κινήσεσιν εὐρύθμοις καὶ διαίταις ἀκριβέσιν, ὑφ᾽ ὧν ἔλαθον ἐκρυέντες τῶν ὅπλων καὶ ἀγαπήσαντες ἀνθ᾽ ὁπλιτῶν καὶ ἱππέων ἀγαθῶν εὐτράπελοι καὶ παλαιστρῖται καλοὶ λέγεσθαι.

Ο Κάτων ο Πρεσβύτερος επέπληξε σφόδρα τον Σκιπίωνα τον Αφρικανό για τις νεανικές του (μειρακιώδεις) διατριβές σε παλαίστρες και θέατρα και για το ότι προσέθιζε τους Ρωμαίους στρατιώτες σε [ελληνικές] πολυτέλειες, διαφθείροντας «τὴν πάτριον εὐτέλειαν τῶν στρατιωτῶν ἐφ΄ἡδονὰς καὶ τρυφάς».

[Πλούταρχος, Μάρκος Πόρκιος Κάτων, 3.5-7] διὸ καί Σκηπίωνι τῷ μεγάλῳ, νέῳ μὲν ὄντι τότε, πρὸς δὲ τὴν Φαβίου δύναμιν ἀνταίροντι καὶ φθονεῖσθαι δοκοῦντι, παρ᾽ οὐδὲν ἐποιήσατο γενέσθαι διάφορος, ἀλλὰ καί ταμίας αὐτῷ πρὸς τὸν ἐν Λιβύῃ πόλεμον συνεκπεμφθεὶς, ὡς ἑώρα τῇ συνήθει πολυτελείᾳ χρώμενον τὸν ἄνδρα καὶ καταχορηγοῦντα τοῖς στρατεύμασιν ἀφειδῶς τῶν χρημάτων, ἐπαρρησιάζετο πρὸς αὐτόν, οὐ τὸ τῆς δαπάνης μέγιστον εἶναι φάμενος, ἀλλ᾽ ὅτι διαφθείρει τὴν πάτριον εὐτέλειαν τῶν στρατιωτῶν ἐφ᾽ ἡδονὰς καί τρυφὰς τῷ περιόντι τῆς χρείας τρεπομένων. εἰπόντος δὲ τοῦ Σκηπίωνος, ὡς οὐδὲν δέοιτο ταμίου λίαν ἀκριβοῦς πλησίστιος ἐπὶ τὸν πόλεμον φερόμενος, πράξεων γάρ, οὐ χρημάτων, τῇ πόλει λόγον ὀφείλειν, ἀπῆλθεν ὁ Κάτων ἐκ Σικελίας, καί μετὰ τοῦ Φαβίου καταβοῶν ἐν τῷ συνεδρίῳ φθοράν τε χρημάτων ἀμυθήτων ὑπὸ τοῦ Σκηπίωνος καί διατριβὰς αὐτοῦ μειρακιώδεις ἐν παλαίστραις καί θεάτροις, ὥσπερ οὐ στρατηγοῦντος, ἀλλὰ πανηγυρίζοντος, ἐξειργάσατο πεμφθῆναι δημάρχους ἐπ᾽ αὐτὸν ἄξοντας εἰς Ῥώμην, ἄνπερ ἀληθεῖς αἱ κατηγορίαι φανῶσιν.

Ο Πλίνιος ο Νεώτερος σε πανηγυρικό του λόγο προς τον Τραϊανό τονίζει ως σημάδι στρατιωτικής παρακμής (που διόρθωσε ο Τραϊανός) το ότι οι Ρωμαίοι στρατιώτες πλέον εκπαιδεύονται στρατιωτικά από “Graeculus magister“ (Γραικούλη μάγιστρο/εκπαιδευτή), και όχι από [Ρωμαίο] πολυνίκη βετεράνο. Αλλά προσθέτει ότι το κακό είναι λίγο, επειδή τώρα πια η μάχη έχει γίνει θέαμα παρά επάγγελμα. Ο Isaac προσθέτει: «για τον Πλίνιο οι Ρωμαίοι πολεμάνε και οι Έλληνες «παίζουν» πόλεμο.»

10) Οι Graeculi κατά τον 4° αιώνα

Σε έναν πανηγυρικό λόγο προς τον Μεγάλο Κωνσταντίνο το 312 μ.Χ., όσο ήταν ακόμα στην Γαλλία, αναφέρεται ότι ο Ιούλιος Καίσαρας κατέστρεψε τους Γομφούς της Θεσσαλίας, όταν επιτέθηκε σε Γραικούληδες (Graeculi). Μια φορά που ο Ιουλιανός ξέχασε να ανεφοδιάσει τα γαλλορωμαϊκά του στρατεύματα με τρόφιμα, ο Αμμιανός Μαρκελλίνος γράφει ότι οι στρατιώτες τον επέπληξαν με βαριές βρισιές (extrema minitans Iulianum compellationibus incessebat et probris) αποκαλώντας τον «Ασιάτη», «Γραικούλη» (Asiaticus, Graeculus) και «απατεώνα και βλάκα που παριστάνει το σοφό» (et fallacem, et specie sapientiae stolidum).

[Αμμιανός, 17.9.3] Longe autem aliter accidit. Frugibus enim nondum etiam maturis, miles, expensis quae portabat, nusquam reperiens victus, extrema minitans Iulianum compellationibus incessebat et probris, Asianum appellans Graeculum et fallacem, et specie sapientiae stolidum.

Ο Isaac γράφει ότι, ενώ στην Ανατολή ο Λιβάνιος παραμύθιαζε τον Ιουλιανό ότι «[ως Ρωμαίος] είναι Έλληνας στην καταγωγή που εξουσιάζει Έλληνες» («πρῶτον μὲν Ἕλλην τις εἶ καὶ κρατεῖς Ἑλλήνων», ο Ιουλιανός φυσικά δεν ήταν Ρωμαίος από τη Ρώμη, όπως υπονοεί ο Λιβάνιος σ΄αυτό το χωρίο, αλλά ήταν μυσικής/θρακικής καταγωγής και το γνώριζε πολύ καλά), για τους λατινόφωνους στρατιώτες και τον Αμμιανό οι χαρακτηρισμοί “Asianus“ και “Graeculus“ θεωρούνταν ακόμα «βαριές βρισιές», παρόλο που είχε περάσει μισή χιλιετία από το 190 π.Χ., όταν ο Μάνιος Ακίλιος Γλαβρίων χαρακτήρισε τους «Ασιατικούς Γραικούς και τους Σύριους» ως “vilissima genera hominum et servituti nata“ (αχρηστότατα γένη ανθρώπων που γεννιούνται για να είναι δούλοι).

Έχω ήδη περιγράψει στην ενότητα για τον Κικέρωνα (Γραικός, σχολαστικός) ότι ο Αμμιανός Μαρκελλίνος χρησιμοποιεί δύο φορές στην ιστορία του τον όρο “Graecus“ με τη σημασία «σπασίκλας, επιμελής μελετητής».

11) Ο Μακρόβιος για τους Έλληνες

Θα κλείσω την ανάρτηση με τον Μακρόβιο που έγραψε τα συγγράμματά του στις αρχές του 5ου μ.Χ. αιώνα. Στο έργο του Saturnalia, οι όροι Graecus και Graeculus χρησιμοποιούνται συχνά με υποτιμητική σημασία, για να δηλώσουν τον «φαφλατά» ρήτορα. Οι κύριοι πρωταγωνιστές του διαλόγου είναι ο «μαέστρος» που διευθύνει τον διάλογο Ευάγγελος, ο οποίος συστήνεται ως γεννημένος στο Λάτιο Ρωμαίος, άιδρις της Ελληνικής ρητορείας (homo Romanus, natus in Latium, et eloquium Graecum a nobis alienissimum est) και οι δύο «φαφλατάδες» Γραικοί ρητοροφιλόσοφοι Δυσάριος και Ευστάθιος. Ο Ευστάθιος παίζει το ρόλο του αντι-Δυσάριου, δηλαδή κάθε φορά που τελειώνει την «κουραστική και λαβυρινθώδη» του επιχειρηματολογία ο Δυσάριος, ο Ευάγγελος δίνει το λόγο στον Ευστάθιο ζητώντας του να αποδείξει το ακριβώς αντίθετο. Έτσι ακουλουθεί μια εξίσου «κουραστική και λαβυρινθώδης» αντεπιχειρηματολογία από τον Ευστάθιο.

Μετά από μια «λαβυρινθώδη και τυραννική για τα αφτιά» επιχειρηματολογία του Δυσαρίου, ο Ευάγγελος τον συγχαίρει ειρωνικά με τη φράση “euge, Graeculus noster!“ («Εύγε Γραικούλη μας! [που μας κούφανες πάλι]», Sat. VII.9.26-7).

Μια στιγμή όπου ο Ευάγγελος ετοιμάζεται να δώσει το λόγο στον Ευστάθιο, λέει «ας παρακολουθήσουμε τώρα Γραικό ν΄αρπάζει το χειροκρότημα από Γραικό, όπως το κοράκι βγάζει το μάτι κορακιού [για ένα ψίχουλο]» ([Sat. VII.5.1-2] et Graecus Graeco eripiat huc plausum, tamquam cornix cornici oculos effodiat).

Όταν η συζήτηση φτάνει σε αντιφατικό αδιέξοδο, ο Ευάγγελος λέει «για να δούμε τώρα αν η περιβόητη (nota) volubilitas (ο Issac το αποδίδει glibness = ανειλικρινής πολυλογία) που σας χαρακτηρίζει [εσάς τoυς Γραικούς] μπορεί να εξηγήσει αυτή την αντίφαση» (Sat. VII.9.9, “potest ne excusare huius contrarietatis ausum vel vestri oris nota volubilitas?”).

Το τελευταίο χωρίο του Μακρόβιου που θα σχολιάσω είναι το [Sat. I.24-5], στο οποίο ο Ευάγγελος απευθυνόμενος προς τους λατινόφωνους συνδαιτυμόνες του λέει «Εκτός και αν εμείς [οι Λατίνοι] μιμηθούμε τους [ψευταράδες] Γραικούς που μεγαλοποιούν όλα τους τα κατορθώματα, και ισχυριστούμε ότι οι ποιητές μας ήταν και φιλόσοφοι» (nisi forte, ut Graeci omnia sua in immensum tollunt, nos quoque etiam poetas nostros volumos philosophari).

Εδώ κλείνω την πρώτη ανάρτηση της σειράς. Ελπίζω να κατάφερα να δείξω τις εννοιολογικές συσχετίσεις με τις οποίες είχε χρωματιστεί το εθνωνύμιο Graecus/Γραικός, ύστερα από 6 αιώνες Ρωμαϊκής κυριαρχίας.