Στην πρώτη ανάρτηση της σειράς εξέτασα την θέση της Ελληνικής Παιδείας κατά την προχασματική περίοδο (~350-550), ενώ στην δεύτερη ανάρτηση εξέτασα την μοίρα της Ελληνικής Παιδείας και της κοσμικής γραμματείας εν γένει κατά την χασματική περίοδο (640-800) και μίλησα για την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την Ελληνική Παιδεία κατά τον 9ο αιώνα.
Στην σημερινή ανάρτηση θα περιγράψω την θέση της Ελληνικής Παιδείας κατά την μεταχασματική περίοδο (800-1204) και στο τέλος θα καταλήξω σε κάποια γενικά συμπεράσματα.
Η μεταχασματική περίοδος
Τα τρία βασικά σημεία που πρέπει κάποιος να κατανοήσει για την «Ελληνική Παιδεία» κατά την μεταχασματική περίοδο είναι:
- ότι αυτή χαρακτηρίζεται ρητά «θύραθεν/έξωθεν», δηλαδή «ξένη».
- ότι αυτή ήταν προσιτή μόνο σε μία ισχνή μειοψηφία λογίων
- ότι αυτή η ισχνή μειοψηφία λογίων τηρούσε μια «ντεκαφεϊνέ» στάση στην πρόσληψη της Ελληνικής Παιδείας.
Σύμφωνα με μια εκτίμηση αριθμών που παρουσιάζει ο Ιωάννης Στουραΐτης, κατά τον 10ο αιώνα (δηλαδή έναν αιώνα μετά την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος), σε έναν συνολικό πληθυσμό 18 εκατομμυρίων, υπήρχαν μόνο 300 άτομα που μπορούσαν να διαβάσουν την Αρχαία Γραμματεία. Με άλλα λόγια, σύμφωνα με αυτήν την εκτίμηση, στο «Βυζάντιο» του 10ου αιώνα υπήρχε ένας αττικίζων για κάθε 60.000 άτομα. Ακόμα και αν στρογγυλέψουμε προς τα πάνω αυτήν την εκτίμηση, θεωρώντας ότι υπήρχαν 1000 αττικίζοντες σε 10 εκατομμύρια πληθυσμό, αυτό σημαίνει ότι η Ελληνική Παιδεία ήταν προσβάσιμη μόνο στο 0,01% του πληθυσμού (1/10.000) και παρέμενε εντελώς απρόσβατη στο υπόλοιπο 99,99% του πληθυσμού.
Στο ίδιο άρθρο του Στουραΐτη, το ποσοστό γενικού εγγραμματισμού (δηλαδή η ικανότητα γραφής και ανάγνωσης στην «λιτή» ~ «κοινή/χυδαία» ~ «ιδιώτιδα» γλώσσα) εκτιμάται στο 15-20% (η πιο αισιόδοξη εκτίμηση).
Έξω από το Πανδιδακτήριον/Εκπαιδευτήριον της Μαγναύρας και έξω από τα θέατρα λογίων της Κωνσταντινουπόλεως του 12ου αιώνα, ο πραγματικός βυζαντινός κόσμος είναι αυτός όπου ο Λέων ο Σοφός στα Τακτικά του (~900) συμβουλεύει τον Θεματικό Στρατηγό αν είναι δυνατόν να επιλέξει εγγράμματους για την θέση του Τουρμάρχη, ιδίως για την θέση του υποστρατήγου (ο πρεσβύτερος εκ των τριών τουρμαρχών).
[Τακτικά, 4.45] νῦν δὲ τῇ συνηθείᾳ καλούμενοι τουρμάρχαι. Καὶ τούτους φρονίμους καὶ εὐτάκτους εἶναι καὶ ἐναρέτους καὶ ἐμπείρους, εἰ δυνατόν, εἰδότας καὶ γράμματα, καὶ μάλιστα τὸν τοῦ μέσου μέρους, τὸν λεγόμενον ὑποστράτηγον.
Γράφει ο Καλδέλλης στις σελίδες 137-8 του “Hellenism in Byzantium”:
Η ισχνή μειοψηφία λογίων που είχε την δυνατότητα πρόσβασης στην Αρχαία Γραμματεία χαρακτηρίζεται από μία «ντεκαφεϊνέ» στάση στο θέμα της πρόσληψης της Ελληνικής Παιδείας. Τον εύστοχο όρο «ντεκαφεϊνέ» τον βρήκα στον Καλδέλλη που, με την σειρά του, τον πήρε από τον A.H. Armstrong. «Ντεκαφεϊνέ» στάση σημαίνει πως θέλω την «γεύση», χωρίς τις [βλαβερές/επικίνδυνες] παρενέργειες της «ουσίας». Οι θεμελιωτές της «ντεκαφεϊνέ» στάσης προς την Ελληνική Παιδεία είναι ο Μέγας/Άγιος Βασίλειος της Καισαρείας και ο Άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός που στα γραπτά τους εξηγούν την «έμφιλτρη» πρόσληψη (σαν την μέλισσα που συλλέγει το νέκταρ των ανθών αποφεύγοντας τα αγκάθια, έτσι και εμείς πρέπει να κρατάμε το «χρήσιμο» και να απορρίπτουμε το «άχρηστο/επικίνδυνο» της Ελληνικής Παιδείας).
Γράφει ο Καλδέλλης στην σελίδα 164 του Hellenism in Byzantium:
Προσέξτε την υποσημείωση 122 του Καλδέλλη, όπου ο Βασίλειος παρομοιάζει την «θύραθεν/ἔξωθεν» Ελληνική Παιδεία με την γυναίκα ενός άλλου άνδρα! Κατά συνέπεια, η ενασχόληση με την Ελληνική Παιδεία παρομοιάζεται με το αμάρτημα της μοιχείας: μπορεί μεν να προσφέρει «τέρψη» σε αυτόν τον εφήμερο και επιχθόνιο βίο, αλλά είναι παραβίαση της -υποτίθεται- θεϊκής εντολής «οὐ μοιχεύσεις» και, κατά συνέπεια, είναι κάτι που –ἄνευ μετανοίας– οδηγεί στην Κόλαση. 🙂
Η συνέπεια αυτής της «έμφιλτρης/ντεκαφεϊνέ» λόγιας χριστιανικής στάσης στην Ελληνική Παιδεία, ήταν η παρεμπόδιση της πλήρους αποδοχής του περιεχομένου της: Μελετούμε -“εμείς” οι «τρεις κι ο κούκος» βυζαντινοί λόγιοι– την «έξωθεν/θύραθεν» Ελληνική παιδεία ως Ρητορική και Γραμματική, δηλαδή ως μέσο βελτίωσης και εκλεπτισμού του γλωσσικού μας ύφους, αλλά απορρίπτουμε το ιδεολογικό της περιεχόμενο που έρχεται σε αντίθεση με τις χριστιανικές μας πεποιθήσεις.
Ο Καλδέλλης περιγράφει αυτήν την «έμφιλτρη/ντεκαφεϊνέ» στάση με τα παρακάτω λόγια:
[45:45-46:30]
Ο Steve Balch τον ρωτάει αν οι Βυζαντινοί λόγιοι έφτασαν σε σημείο να συμβιβάσουν την χριστιανική τους πίστη με τις ιδέες των [αρχαίων] Ελλήνων στοχαστών και ο Καλδέλλης απαντά:
«Αυτό συνέβη μόνο σε περιθωριακές/μεμονωμένες περιπτώσεις. Οι Βυζαντινοί λόγιοι και θεολόγοι ήταν σε γενικές γραμμές σαφείς ότι, όταν υπάρχει διαφωνία, το χριστιανικό δόγμα είναι το «ορθό» και οι [αρχαίοι] Έλληνες στοχαστές «σφάλλουν». Και αυτή είναι η γενική γραμμή. Θα χρησιμοποιήσουμε ότι είναι χρήσιμο και βολικό από τον Αριστοτέλη, θα διαβάσουμε τον Πλάτωνα επειδή μας αρέσει το όμορφο Αττικό του ύφος (το οποίο θέλουμε να μιμηθούμε), αλλά ΔΕΝ θα πάρουμε «στα σοβαρά» τις ιδέες τους. Και αυτή μάλλον ήταν η κυρίαρχη και κοινώς αποδεκτή στάση [των βυζαντινών λογίων] στο θέμα. Δεν υπήρξε ποτέ [στο Βυζάντιο] κάποια διάθεση συστηματικής και ενδελεχούς μελέτης [του αρχαιοελληνικού στοχασμού] με σκοπό την κατανόησή του.»
Παράδειγμα αυτής της στάσης βρίσκουμε στον Λέοντα τον Διάκονο. Παρόλο που έγραψε μία κλασικίζουσα ιστορία η οποία δείχνει ένα άριστο αττικό ύφος και επιμελή γνώση του Ομήρου, του Θουκυδίδη και του Ηροδότου (έχοντας όμως ως βασικό μιμητικό πρότυπο τον Αγαθία και, σε μικρότερο βαθμό, τον Προκόπιο), όταν -με αφορμή έναν σεισμό στην Κλαυδιούπολη της Γαλατίας- ο Λέων φτάνει σε σημείο να ερμηνεύσει το φαινόμενο του σεισμού («κλόνος, ἔνοσις»), τότε απορρίπτει τις εἰκαιομυθίες = «παπαρολογίες» των Ελλήνων (πολυθεϊστών στοχαστών) και των Μαθηματικών (εἰκαῖος = άσκοπος, άχρηστος) και προτιμά να συμβαδίσει με τον θείο Δαβίδ, ερμηνεύοντας τον σεισμό ως «επισκοπή» (=επίσκεψη) του Θεού στην γη.
[4.9] Κλαυδιούπολιν τε, τὸ εὐδαιμονέστατον χωρίον τῶν Γαλατῶν, τότε συνέβη, κατεριπωθεῖσαν ἐκ τῆς ἀνυποστάτου κινήσεως καὶ ἐνόσεως, αἰφνίδιον τῶν οἰκητόρων τάφον γενέσθαι, […] Αἴτιον δὲ τῆς τοσαύτης ἐνόσεως καὶ κινήσεως ἀτμοὺς μὲν οἱ μαθηματικοὶ καὶ ἀναθυμιάσεις μυθολογοῦσι τινας, […] ἀλλὰ ταῦτα μὲν ἡ τῶν Ἑλλήνων εἰκαιομυθία πρὸς τὸ ταύτῃ δοκοῦν ἐξηγήσατο. Ἐγὼ δὲ τῷ θείῳ Δαβίδ συνεπόμενος, ἐπισκοπῇ φαίην τοῦ Θεοῦ πρὸς ἡμᾶς τὸν τοσοῦτον κλόνον ἐγγίνεσθαι,
Ο μόνος «τολμηρός» Βυζαντινός λόγιος σε αυτό το θέμα ήταν ο Μιχαήλ Ψελλός (και, αργότερα, ο μεταβυζαντινός και ακόμα πιο ριζοσπαστικός -αλλά και πιο χαοτικός- Γεώργιος Γεμιστός-Πλήθων). Ο Ψελλός ήταν ο μόνος βυζαντινός λόγιος που τόλμησε να επεκτείνει την «έμφιλτρη/ντεκαφεϊνέ» στάση ΚΑΙ στο Χριστιανικό Δόγμα, καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως τόσο ο Ελληνισμός ΟΣΟ ΚΑΙ ο Χριστιανισμός είναι μείγματα αλήθειας και ψεύδους και είναι το χρέος του νουνεχούς ανθρώπου ν΄αποδεχτεί την αλήθεια και ν΄απορρίψει το ψεύδος ΣΕ ΑΜΦΟΤΕΡΑ τα είδη σοφίας. Με άλλα λόγια, ο Ψελλός προσπάθησε ν΄αποδομήσει την πολική αντίθεση Ελληνικής και Χριστιανικής Σοφίας, μέσα από το κριτικό φιλτράρισμα αμφοτέρων. Δυστυχώς, ο Ψελλός όχι μόνο δεν είχε διαδόχους, αλλά προκάλεσε την αντίδραση των επίσημων φορέων (κυβέρνηση, εκκλησία), οι οποίοι έκαναν την μελέτη της Ελληνικής Φιλοσοφίας ακόμη πιο στείρα, θέτοντάς την υπό την αυστηρή επίβλεψή τους. Έτσι, μετά τον Ψελλό, ο μαθητής και διάδοχός του στην θέση του «Ύπατου των Φιλοσόφων» Ιωάννης ο Ιταλός αφορίζεται, ενώ ο αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός, όταν είδε ότι η μικρή του προφυρογέννητη κόρη Άννα είχε πέσει «με τα μούτρα» στην μελέτη της Ελληνικής Παιδείας, της απαγόρεψε την περαιτέρω μελέτη της Ρητορικής και Γραμματικής, φοβούμενος την διαφθορά της ψυχής της.
Οι παρακάτω σελίδες είναι από το Hellenism in Byzantium του Καλδέλλη.
Όπως παραδέχεται ο Μιχαήλ Ψελλός «ανέστησα μόνος μου την εδώ και καιρό νεκρή φιλοσοφία» και «φιλοσοφώ μοναχός σε αφιλόσοφους καιρούς». Ο φίλος και συνάδελφος του Ψελλού Ιωάννης Ξιφιλινός (ο μετέπειτα Πατριάρχης), που δίδασκε «Νομική» στην ίδια σχολή με τον Ψελλό, γράφει σε μια επιστολή του προς τον Ψελλό «χάνεις άσκοπα τον χρόνο σου με τον Πλάτωνά σου και τους άλλους Έλληνες [στοχαστές]». Ο Ψελλός κλήθηκε για Ομολογία Πίστεως δύο φορές από τους επίσημους φορείς (Παλάτι, Πατριαρχείο).
Γράφει ο Ψελλός για την εδώ και καιρό νεκρή μελέτη της Φιλοσοφίας που καυχιέται ότι μόνος του ανέστησε:
[Χρονογραφία, 6.37] καί μοι συμμαρτυρήσετε οἱ τήμερον τὸν λόγον ἀναγινώσκοντες, ὅτι ἐκπνεύσασαν τὴν σοφίαν καταλαβὼν ὅσον ἐπὶ τοῖς μετέχουσιν, αὐτὸς ἀνεζωπύρησα οἴκοθεν, οὔτε διδασκάλοις ἀξιολόγοις περιτυχὼν, οὔτε σπέρμα σοφίας ἐν τῇ Ἑλλάδι ἢ τῇ βαρβάρῳ τὸ ξύμπαν διερευνησάμενος εὑρηκώς·
[Χρονογραφία, 6.42-3] καὶ εἴ μέ τις, λέγω δὲ ἁπλῶς καὶ οὐ κομψευόμενος, ἐπαινεῖν ἐπὶ τοῖς λόγοις βούλοιτο, μήμε ἐντεῦθεν, μηδ‘ ὅτι πολλοῖς βιβλίοις ὡμίλησα, οὐ γὰρ ἐκ φιλαυτίας ἠπάτημαι, οὐδὲ τὸ ἐμὸν μέτρον ἠγνόηκα, ὅτι πολλοστόν ἐστι τῶν ὑπὲρ ἐμὲ σοφιστευσάντων ἢφιλοσοφησάντων, ἀλλ‘ ὅτι μὴ ἐκ ῥεούσης πηγῆς εἴ τίμοι σοφίας μέρος συνείλεκται ἠρα νισάμην, ἀλλ‘ ἐμπεφραγμένας εὑρηκὼς ἀνεστόμωσά τε καὶ ἀνεκάθηρα, καὶ ἐν βάθει που τὸ νᾶμα κείμενον σὺν πολλῷ ἀνείλκυσα πνεύματι.
Νῦν γὰρ οὔτε Ἀθῆναι, οὔτε ἡ Νικομήδεια, οὔτε ἡ πρὸς Αἰγύπτῳ Ἀλεξάνδρεια, οὔτε Φοινίκη, οὔτε μὴν ἑκατέρα Ῥώμη, ἥ τε πρώτη καὶ ἥττων καὶ ἡ μετ‘ ἐκείνην καὶ κρείττων, οὔτ‘ ἄλλη τις πόλεων ἐπί τινι τῶν λόγων σεμνύνεται τανῦν, ἀλλὰ καὶ αἱ χρυσίτιδες φλέβες καὶ αἱ μετ‘ ἐκείνας καὶ ἀργυρίτιδες, καὶ εἴ τινες ἄλλαι τῆς ἀτιμοτέρας τούτων ὕλης, ἐμπεφραγμέναι ξύμπασαι πᾶσι τεθέανται·
Ο Ψελλός λοιπόν, «χωρίς να θέλει να κομπαστεί, χωρίς να έχει χάσει την αίσθηση του μέτρου και χωρίς να έχει εξαπατηθεί από φιλαυτία», ισχυρίζεται ότι μόνος του και χωρίς να έχει βοηθηθεί από κάποιον δάσκαλο, «ανεστόμωσε και ανεκαθάρισε τις εμπεφραγμένες πηγές» επιτρέποντας την επανεκροή του «νάματος» της φιλοσοφίας και αναζωπυρώνοντας την μελέτη της.
Ο Καλδέλλης γράφει πως ο μόνος λόγος που ο 11ος αιώνας θεωρείται περίοδος «πνευματικής αναγέννησης» είναι ο Ψελλός. Χωρίς τον Ψελλό, ο 11ος αιώνας θα ήταν ένας από τους πιο πνευματικά άτονους αιώνες του Βυζαντίου. «Ο Ψελλός ήταν ο μοναδικός προφήτης του [διανοητικού] Ελληνισμού της εποχής του», χωρίς φυσικά να έχει την παραμικρή διάθεση εθνοτικής ταύτισης με τους αρχαίους Έλληνες.
Επομένως, τι ακριβώς «αναζωπύρωσαν» οι Βυζαντινοί λόγιοι κατά τον 9ο αιώνα, όταν διαβάζουμε στις πηγές για διδαχή της Φιλοσοφίας στην Μαγναύρα και για τον «Λέοντα τον Φιλόσοφο ή Μαθηματικό ή Έλληνα»;
Η αλήθεια είναι πως δεν πρέπει να περιμένουμε πολλά πράγματα. Το μόνο σίγουρο είναι ότι δημιουργήθηκε πάλι μια μεταχασματική ομάδα κοσμικών διαχειριστών της Αρχαίας Γραμματείας, η οποία όμως θα φτάσει στο ζενίθ της μόνο κατά τον 12ο αιώνα. Αναζωπυρώθηκε το ενδιαφέρον συλλογής και αντιγραφής των «χρησίμων βιβλίων», όπως ομολογεί και ο Φώτιος, αλλά πάντοτε με την «έμφιλτρη/ντεκαφεϊνέ» στάση να δεσπόζει αδιαμφισβήτητη.
Ο κυρίαρχος ορισμός της φιλοσοφίας που επανεμφανίζεται εδώ και εκεί κατά την περίοδο ~500-1000, είναι αυτός που θέλει την Φιλοσοφία ως ανόρθωση των ηθών και αναζήτηση της Αλήθειας, προσδιορίζοντας τους Έλληνες και Ιουδαίους ως «αποτυχημένους φιλοσόφους», επειδή φιλοσόφησαν χωρίς τον Χριστό, που είναι η [μόνη] Αλήθεια.
Φιλοσοφία γὰρ ἐστιν ἠθῶν κατόρθωσις μετὰ δόξης τῆς περὶ τοῦ ὄντος γνώσεως ἀληθοὺς. Ταύτης δὲ ἀπεσφάλησαν ἄμφω καὶ Ἰουδαῖοι καὶ Ἕλληνες, τὴν ἀπ΄οὐρανοῦ παραγενομένην σοφίαν παραιτησάμενοι καὶ χωρίς Χριστοῦ φιλοσοφεῖν ἐπιχειρήσαντες τοῦ μόνου παραδείξαντος ἔργῳ καὶ λόγῳ τὴν ἀληθῇ φιλοσοφίαν.
Αυτός ο ορισμός πρωτοδιατυπώθηκε προχασματικά κατά τον 5ο αιώνα από τον Νείλο τον Σιναΐτη/Αγκυρίτη, αναδιατυπώθηκε μεταχασματικά από τον Γεώργιο τον Αμαρτολό/Μοναχό κατά τον 9ο αιώνα και είναι αυτός που εν τέλει καταγράφηκε στο Λεξικό Σούδα (~1000).
Στον πρόλογο της Αλεξιάδας, η Άννα Κομνηνή καυχιέται για την «ἐς ἄκρον» Ελληνική Παιδεία που κατείχε. Ωστόσο, όπως ανέφερα παραπάνω, ο φίλος και συνθαμώνας της στα θέατρα λογίων Γεώργιος Τορνίκης, στον επικήδειο λόγο του για την Κομνηνή μας πληροφορεί ότι η Άννα ολοκλήρωσε την σπουδή της Ρητορικής και της Γραμματικής κρυφά από τους γονείς της που, από ένα σημείο και έπειτα, απαγόρεψαν την περαιτέρω μόρφωση της κόρης τους, φοβούμενοι την διαφθορά της ψυχής της.
[Αλεξιάς, Προοίμιο, 1.2] Ταῦτα δὲ διεγνωκυῖα ἐγὼ Ἄννα, θυγάτηρ μὲν τῶν βασιλέων Ἀλεξίου καὶ Εἰρήνης, πορφύρας τιθήνημά τε καὶ γέννημα, οὐ γραμμάτων οὐκ ἄμοιρος, ἀλλὰ καὶ τὸ Ἑλληνίζειν ἐς ἄκρον ἐσπουδακυῖα καὶ ῥητορικῆς οὐκ ἀμελετήτως ἔχουσα καὶ τὰς Ἀριστοτελικὰς τέχνας εὖ ἀναλεξαμένη καὶ τοὺς Πλάτωνος διαλόγους καὶ τὸν νοῦν ἀπὸ τῆς τετρακτύος τῶν μαθημάτων πυκάσασα
Στις αρχές του 9ου αιώνα, ο αυτοκράτορας Θεόφιλος, στο κλίμα της αναζωπύρωσης του ενδιαφέροντος για την «ἔξωθεν/θύραθεν» Ελληνική Παιδεία που προκλήθηκε από την πολιτισμική άμιλλα με το Χαλιφάτο (θυμίζω πως ήταν το ενδιαφέρον του Χαλίφη που έφερε τον Λέοντα τον Φιλόσοφο στην προσοχή του Θεόφιλου), έκλεισε τον αρμενικής καταγωγής εικονοκλάστη Πατριάρχη Ιωάννη τον Γραμματικό (θείος του Λέοντα του Φιλοσόφου) σε ένα «εργαστήριον» με σκοπό να μελετήσει τα «έξωθεν» κείμενα και να εξακριβώσει αν αυτά περιείχαν κάποιον σίγουρο τρόπο πρόβλεψης του μέλλοντος.
Σύμφωνα με την προπαγάνδα της εικονόφιλης παράταξης που εν τέλει επικράτησε, ο Ιωάννης ο Γραμματικός «όντας ισάξιος των Ελλήνων [σε δυσσέβεια]», όταν ήταν στο «πονηρόν εργαστήριόν» του «που έμοιαζε με το υπόγειο μαντείο του Τροφωνίου», μελετούσε [Ελληνικά] βιβλία που οι δίκαιες χριστιανικές φωνές είχαν αποδείξει άχρηστα και ξελόγιαζε και διέφθειρε καλόγριες και όμορφες γυναίκες, τις οποίες χρησιμοποιούσε ως βοηθούς του! 🙂 🙂
Για τις ξελογιασμένες και διεφθαρμένες γυναίκες παραθέτω τους Συνεχιστές Θεοφάνους [156-7]:
Μόνο σε αυτό το κλίμα πολιτισμικής άμιλλας με τους Άραβες , όπου ο Θεόφιλος αρνήθηκε να κάνει την χάρη στον Χαλίφη και να στείλει τον Λέοντα στο Χαλιφάτο, βρίσκουμε μια αναφορά της «ἔξωθεν/θύραθεν» Ελληνικής Παιδείας ως «γνῶσιν, δι΄ἥν τὸ Ῥωμαίων γένος θαυμάζεται» που δεν πρέπει να χαριστεί στα «Έθνη».
[Σκυλίτσης, Μιχ. 3.15] (αφού στο [3.14] έχει αναφέρει ότι ο Καίσαρ Βάρδας ίδρυσε το Πανδιδακτήριον της Μαγναύρας και έληξε η περίοδος της [ρωμαϊκής] αγροικίας και αμάθιας) Τῆς μὲν οὖν φιλοσοφίας ἐξηγεῖτο Λέων ἐκεῖνος ὁ μέγας τε καὶ φιλόσοφος, ἀνεψιὸς ὢν Ἰαννῆ τοῦ πατριάρχου, ὃς καὶ τὸν θρόνον ἔλαχε τῆς Θεσσαλονίκης […] Ὁ δὲ τοῦδε καιροῦ τῶν Ἰσμαηλιτῶν κατάρχων Μαμοὺμ ἄλλοις τε μαθήμασιν Ἑλληνικοῖς σχολάζων, καὶ δὴ καὶ γεωμετρίας διαφερόντως ἐξεχόμενος ἦν. […] εὐθὺς οὖν πρεσβεία πρὸς τὸν Θεόφιλον καὶ γράμματα ταύτην ἔχοντα τὴν διάνοιαν· […] αὕτη ἡ αἰτία τῷ φιλοσόφῳ Λέοντι πρὸς τὸν βασιλέα γνῶσις γίνεται καὶ οἰκείωσις, […] δεξάμενος δὲ τὰ γράμματα ὁ Θεόφιλος, ἄτοπον κρίνας, εἰ τὴν τῶν ὄντων γνῶσιν, δι’ ἣν τὸ Ῥωμαίων γένος θαυμάζεται, ἔκδοτον ποιήσει τοῖς ἔθνεσι, πρὸς τὰ αἰτηθέντα οὐκ ἐπένευσε. τὸν δὲ Λέοντα διὰ μείζονος ἦγε τιμῆς καὶ τῆς Θεσσαλονίκης προχειρίζεται πρόεδρον,
Παρακάτω θα παραθέσω μερικές αναφορές στην Ελληνική Παιδεία ως «θύραθεν/ἔξωθεν» σοφία που αντιπαραβάλλεται στην «ἡμετέρα» Χριστιανική Παιδεία.
Ο Λέων ο Διάκονος μας πληροφορεί ότι όταν ο Θεόδωρος Κολωνείας επιλέχθηκε από τον Πατριάρχη Πολύευκτο ως Πατριάρχης Αντιοχείας κατείχε ελάχιστα την «θύραθεν» παιδεία (οὐ πάνυ ἠκριβωκότα), αλλά ήταν φιλοτιμότατα εξησκημένος στην «θείαν καὶ ἡμετέραν» παιδεία. Αντίθετα, ο Πατριάρχης Πολύευκτος κατείχε «είς ἄκρον» τόσο την «θεία» όσο και την «ανθρώπινη» σοφία.
[6.6] ἦλθεν ὁ ἐκ Κολωνείας Θεόδωρος, ἀνὴρ ἐξ ὀνύχων τὸν ἐρημικὸν καὶ ἀπράγμονα βίον αἱρετισάμενος, καὶ πολλοῖς ἱδρῶσιν ἀσκητικοῖς τὸ σαρκίον καταδαμάσας. Τρίχινον γὰρ ῥάκος ἐνδιδυσκόμενος, […] τοῦτον τῷ Βυζαντίῳ τότε παρουσιάζοντα ὁ Ἰωάννης προσάγει τῷ Πολυεύκτῳ. Ὁ δὲ, ἅμα τοῖς ἐνδημούσι τῶν ἐπισκόπων τὸν ἄνδρα ἐξητακὼς, ἐφευρών τε τὴν μὲν θύραθεν παιδείαν οὐ πάνυ ἠκριβωκότα, τήν γε μὴν θείαν καὶ ἡμετέραν ἐξησκημένον φιλοτιμότατα, χρίει αὐτὸν πατριάρχην Ἀντιοχείας. Ὁ δὲ Πολύευκτος, μικρὰς ἡμέρας ἐπιβιοὺς μετὰ τὴν Θεοδώρου προχείρισιν, […] καὶ τὴν γνῶσιν τῆς θείας καὶ ἀνθρωπίνης σοφίας και ἐπιστήμης, ἣν εἰς ἄκρον ἐξήσκησε.
Ο Σκυλίτσης μας πληροφορεί ότι ο Καίσαρ Βάρδας ίδρυσε το Πανδιδακτήριον της Μαγναύρας για την διδαχή της «ἔξω σοφίας» και, αργότερα, γράφει για τον Αρχιεπίσκοπο Βουλγαρίας Λέοντα τον Παφλαγόνα πως κατείχε τόσο την «θύραθεν» όσο και την «ἡμετέρα» παιδεία.
[Μιχ. 3.14] ὁ Βάρδας δὲ διεῖπε τὰ πολιτικὰ καὶ τῆς βασιλείας κατεστοχάζετο, ὡς αὐτὴν εὐκαίρως παραληψόμενος. ἐπεμελήθη δὲ καὶ τῆς ἔξω σοφίας (ἦν γὰρ ἐκ πολλοῦ χρόνου παραρρυεῖσα καὶ πρὸς τὸ μηδὲν ὅλως χωρήσασα τῇ τῶν κρατησάντων ἀγροικίᾳ καὶ ἀμαθίᾳ), διατριβὰς ἑκάστῃ τῶν ἐπιστημῶν ἀφορίσας, τῶν μὲν ἄλλων, ὅπῃ περ ἔτυχε, τῆς δ’ ἐπὶ πᾶσιν ἐπόχου φιλοσοφίας κατ’ αὐτὰ τὰ βασίλεια ἐν τῇ Μαγναύρᾳ. καὶ οὕτως ἐξ ἐκείνου ἀνηβάσκειν αἱ ἐπιστῆμαι ἤρξαντο. τοῦτο τὸ ἔργον κάλλιστόν τε καὶ περιβόητον ὂν οὐκ ἴσχυσεν ἀποπλῦναι τὰς ἐνούσας ἄλλας τῷ Βάρδᾳ κῆρας.
[Μιχ. 4.10] καὶ Ἰωάννου δὲ τοῦ Βουλγαρίας ἀρχιεπισκόπου κοιμηθέντος, ἕτερον ὁ βασιλεὺς προχειρίζεται, Παφλαγονίας μὲν ὁρμώμενον, κἂν τῇ μεγάλῃ δὲ ἐκκλησίᾳ διαπρέψαντα, καὶ τὸ τοῦ χαρτοφυλάκου διακόνημα ἐν πολλοῖς ἔτεσιν διανύσαντα, ἔρωτι δὲ ἡσυχίας καὶ τῷ (τὸ U) μὴ καλῶς τὰ θεῖα οἰκονομεῖσθαι παραιτησάμενον τοὺς ἐν μέσῳ θορύβους, καὶ διὰ τὸ μὴ θέλειν τῷ πατριάρχῃ προσκρούειν ἡσυχάζοντα καὶ ἰδιοπραγοῦντα. οὗτος Λέων μὲν ἐκαλεῖτο, πᾶσαν δὲ παιδείαν ἐξήσκητο τήν τε θύραθεν καὶ τὴν ἡμετέραν, ἐπιστὰς δὲ τῇ Βουλγαρίᾳ πολλὰ μνημεῖα τῆς αὐτοῦ ἀρετῆς καταλέλοιπεν.
Από την βιογραφία του Αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου μαθαίνουμε ότι ο άγιος στα νιάτα του (τέλη 10ου αιώνα) προτίμησε να ΜΗΝ «ἐξελληνισθῆναι τὴν γλῶτταν τῇ ἀναλήψει παιδείας τῆς θύραθεν … τῆς ἔξωθεν», δηλαδή προτίμησε να μην εξαττικίσει (= «εξελληνίσει») την γλώσσα του μέσα από την ανάληψη της θύραθεν/έξωθεν παιδείας.
Τέλος, ο διπλωμάτης και επίσκοπος Συννάδων Λέων (10ος αιώνας) στην διαθήκη του εξομολογείται ότι δεν προσευχόταν καθόλου και ότι μελέτησε λιγότερο απ΄όσο έπρεπε τα θρησκευτικά κείμενα και περισσότερο απ΄όσο έπρεπε τα «ἔξωθεν/θύραθεν» κείμενα. Αυτές οι ανησυχίες θυμίζουν τον Βασίλειο της Καισαρείας που παρομοίασε την μελέτη της «ἔξωθεν/θύραθεν» Ελληνικής Παιδείας με την μοιχεία: τερπνή μεν, επικίνδυνη δε.
Ο Ψελλός μπορεί να μην είχε ιδεολογικούς διαδόχους στο θέμα της πρόσληψης των Ελληνικών Ιδεών, αλλά τουλάχιστον, η πεποίθησή του ότι η κατοχή Ελληνικής Παιδείας ήταν κάτι το θετικό (και, αντίστοιχα, η έλλειψή της κάτι το αρνητικό), κληροδοτήθηκε στους «Ελληνιστές» της Κομνήνειας Περιόδου, οι οποίοι κατάφεραν να αποκαταστήσουν τους Αρχαίους Έλληνες ως πρότυπα αρετής και σοφίας. Όπως είδαμε με την Κομνηνή, κατά τον 12ο αιώνα, η κατοχή Ελληνικής Παιδείας (πλέον πιο ευρεία, αλλά πάντοτε στην «ντεκαφεϊνέ» της μορφή) γίνεται προσδιοριστικό συστατικό του αρχετυπικού Ρωμαίου λογίου και λόγος υπερηφάνειας.
Τα παρακάτω χωρία είναι από την Χρονογραφία του Ψελλού:
[2.6] Γράμματα μὲν γὰρ οὐ πολλὰ μεμαθήκει, ἀλλὰ βραχύ τι καὶ ὅσον ἐς παῖδας ἀνήκει τῆς ἑλληνικῆς μετέσχε παιδείας·
[4.7] Παιδείας μὲν γὰρ ἑλληνικῆς ἄμοιρος παντάπασιν ἦν, ἐρρύθμιστο δὲ τὸ ἦθος μᾶλλον ἢ οἱ κατ‘ ἐκείνην φιλοσοφήσαντες,
Κατά τον 12ο αιώνα, η Ελληνική Παιδεία γίνεται δείκτης ανώτερης κοινωνικής θέσης. Το αρχαίο εθνοτικό δίπολο «Ἕλλην-βάρβαρος» επανεμφανίζεται με κοινωνική σημασία, για να διαχωρίσει τους Αττικίζοντες των «θεάτρων/πανελληνίων» (λέσχες λογίων) της πρωτεύουσας από τους «βαρβαρίζοντες» που μιλούν την «χυδαία» και «ιδιώτιδα» κοινή γλώσσα. Έτσι ο Μιχαήλ Χωνιάτης θα γράψει για τον δάσκαλό του Ευστάθιο Θεσσαλονίκης πως «θεράπευε τις γλώσσες από βαρβαρισμό διδάσκοντάς τες να αττικίζουν», ενώ την ίδια στιγμή, σε επιστολές προς άλλους λόγιους, γράφει πως «βεβαρβάρωμαι χρόνιος ὤν ἐν Ἀθήναις» (μακριά από τα θέατρα λογίων της Κωνσταντινούπολης) και περιγράφει το Αθηναϊκό του ποίμνιο ως «βαρβαριστές που κάποτε αττίκιζαν (στην αρχαιότητα) και τώρα βαρβαρίζουν».
(κάντε κλικ στην παρακάτω επιστολή του Χωνιάτη για να μεγαλώσει)
Συμπέρασμα
Με αυτές τις τρεις αναρτήσεις προσπάθησα να εξηγήσω, γιατί ο Καλδέλλης στο τέλος του βιβλίου του “Hellenism in Byzantium” γράφει πως από τους τρεις ιδεολογικούς πυλώνες του Βυζαντίου κατά Ostrogorsky (Ρωμαϊκή Πολιτική Ιδεολογία, Ελληνικός Πολιτισμός και Ορθόδοξος Χριστιανισμός), ο πυλώνας του «Ελληνικού Πολιτισμού» είναι ο λιγότερο σημαντικός και o ολιγοβριθέστερος. Η ολιγοβρίθεια του «Ελληνικού Πολιτισμού» είναι διδιάστατη. Στην δημογραφική διάσταση του ζητήματος, ο Ελληνικός Πολιτισμός ήταν ολιγοβριθής επειδή ήταν προσιτός μόνο σε μια ισχνή μειοψηφία λογίων και εντελώς απρόσβατος στην πλειοψηφία του πληθυσμού, η οποία όμως ήταν πλήρως εμποτισμένη στους άλλους δύο πυλώνες του Ostrogorky (Ρωμαϊκότητα και Χριστιανισμός). Στην ιδεολογική διάσταση του ζητήματος, ο Ελληνικός Πολιτισμός ήταν ολιγοβριθής επειδή η στάση των λίγων «ελληνιζόντων» λογίων ήταν «έμφιλτρη» και «ντεκαφεϊνέ», δηλαδή οι λόγιοι αυτοί -εκτός από μεμονωμένες εξαιρέσεις όπως ο Ψελλός- δεν έδειξαν ποτέ μια ειλικρινή διάθεση πρόσληψης των Ελληνικών Ιδεών. Το μόνο που τους ενδιέφερε ήταν η καλλιέργεια ενός επιτηδευμένου γλωσσικού ύφους (αττικισμός) που, μαζί με την γνώση της Αρχαίας Γραμματείας που συνόδευε αυτήν την καλλιέργεια, διαφοροποιούσε την λόγια τάξη από την «μάζα».
Η «Ελληνική Παιδεία», επομένως, ήταν μια τρυφηλή πολυτέλεια των ολίγων και πεπαιδευμένων, κατά τις περιόδους της αμέριμνης ευδαιμονίας. Όταν όμως οι καιροί γίνονταν δύσκολοι και απαιτούσαν πληθυσμιακή συσπείρωση, η επίτευξη αυτής της συσπείρωσης στηριζόταν πάντοτε στους δύο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥΣ πυλώνες του Βυζαντίου: Ρωμαϊκότητα και Χριστιανισμό. Αν υπάρχει ένα παράδειγμα που δείχνει αυτό το συμπέρασμα, αυτό είναι οι τρεις πολιορκίες της Κωνσταντινουπόλεως: το 626 συνέβη η τριπλή Αβαρο-Σλαβο-Περσική πολιορκία με τους Αβαρο-Σλάβους να πολιορκούν την πόλη από τα Θεοδοσιανά Τείχη και τους Σασσανίδες Πέρσες να βρίσκονται στην ασιατική όχθη του Βοσπόρου, ενώ το 674-8 και 717-8 είναι οι Άραβες που πολιορκούν την Βασιλίδα των Πόλεων. Σύμφωνα με την παράδοση, και στις τρεις πολιορκίες οι πολιορκημένοι Κωνσταντινουπολίτες τραγούδησαν τον Ακάθιστο Ύμνο, δηλαδή τον Ύμνο που εξυμνεί τον θρίαμβο της Θεοτόκου εναντίον της Ελληνικής Παιδείας. Όποιος θέλει να διαλογιστεί για την θέση του «Έλληνικού Πολιτισμού» στο «Βυζάντιο» ας αναρωτηθεί γιατί η παράδοση που σχηματίστηκε γύρω από αυτές τις πολιορκίες, δεν θέλει τους Κωνσταντινουπολίτες να απαγγέλλουν κάποιο Ομηρικό Έπος ή κάποιον Πλατωνικό Διάλογο.
Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια,
ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν εὐχαριστήρια,
ἀναγράφω σοι ἡ Πόλις σου Θεοτόκε.
Ἀλλ’ ὡς ἔχουσα τὸ κράτος ἀπροσμάχητον,
ἐκ παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον,
ἵνα κράζω σοι·Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε
[…]
Ρήτορας πολυφθόγγους,
ὡς ἰχθύας ἀφώνους,
ὁρῶμεν ἐπὶ σοὶ Θεοτόκε•
ἀποροῦσι γὰρ λέγειν,
τὸ πῶς καὶ Παρθένος μένεις,
καὶ τεκεῖν ἴσχυσας•
ἡμεῖς δὲ τὸ μυστήριο ν θαυμάζοντες,
πιστῶς βοῶμεν•
Χαῖρε, σοφίας Θεοῦ δοχεῖον,
χαῖρε, προνοίας αὐτοῦ ταμεῖον.
Χαῖρε, φιλοσόφους ἀσόφους δεικνύουσα,
χαῖρε, τεχνολόγους ἀλόγους ἐλέγχουσα.
Χαῖρε, ὅτὶ ἐμωράνθησαν οἱ δεινοὶ συζητηταί,
χαῖρε, ὅτι ἐμαράνθησαν οἱ τῶν μύθων ποιηταί.
Χαῖρε, τῶν Ἀθηναίων τὰς πλοκὰς διασπῶσα,
χαῖρε, τῶν ἁλιέων τὰς σαγήνας πληροῦσα.
Χαῖρε, βυθοῦ ἀγνοίας ἐξέλκουσα,
χαῖρε, πολλοὺς ἐν γνώσει φωτίζουσα.
Χαῖρε, ὁλκὰς τῶν θελόντων σωθῆναι,
χαῖρε, λιμὴν τῶν τοῦ βίου πλωτήρων.
Χαῖρε, Νύμφη ἀνύμφευτε.
smerdaleos 
Εξαιρετική παρουσίαση! Να υποθέσω ότι το έναυσμα στο έδωσε η αντιπαράθεση στο Σαραντάκο; 😛
Στην ερώτηση του Steve Balch, για το αν οι Βυζαντινοί έφτασαν σε μια ελληνοχριστιανική σύνθεση, ο Καλδέλλης απαντά ότι αυτό συνέβη «μόνο σε περιθωριακές/μεμονωμένες περιπτώσεις».
Ωστόσο, σε μια άλλη πρόσφατη μελέτη, με τίτλο Radical Platonism in Byzantium, ο Νικήτας Σινιόσογλου (προσωπικός φίλος του Καλδέλλη) ισχυρίζεται ότι αυτές οι μεμονωμένες περιπτώσεις δεν αφορούσαν έναν ελληνοχριστιανικό (όπως τον εννοεί η νεότερη εθνικιστική ιδεολογία του “ελληνοχριστιανικού πολιτισμού”), αλλά ένα βαθύτερα ελληνικό (δυνητικά ή ουσιαστικά παγανιστικό) τρόπο σκέψης.
Μερικά σχετικά αποσπάσματα από συνέντευξη του Σινιόσογλου:
«Το βιβλίο εξετάζει την επιβίωση του παγανιστικού πλατωνισμού από τον 6ο ως τον 15ο αιώνα. Το επιχείρημά μου είναι πως κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, μια κατεξοχήν ελληνική, δηλαδή παγανιστική κοσμοαντίληψη, ήταν πάντοτε δυνάμει παρούσα, μια ανοιχτή δυνατότητα και διαρκής απειλή για την Ορθοδοξία: τα δομικά της στοιχεία επιβίωναν μέσα από υπόγειες, λανθάνουσες και παράπλευρες διαδρομές. Τίποτα δεν τέλειωσε κατά την ύστερη αρχαιότητα.
Το πόσο εύκολο ήταν να υποτροπιάσει η Βυζαντινή διανόηση στον ελληνισμό προκύπτει από τα «θερμά επεισόδια» που λάμβαναν χώρα κάθε φορά που λόγιοι σαν τον Λέοντα Χοιροσφάκτη, τον Ιωάννη Ιταλό και τον Ψελλό, τον Γρηγορά και τον Πλήθωνα συγκρούονταν με την κρατούσα θεολογία του Βυζαντίου. Γι’ αυτό υποστηρίζω πως γνήσια φιλοσοφία στο Βυζάντιο προκύπτει ως απόκλιση από τις καθεστωτικές θεολογικές νόρμες, και ότι η αποκλίνουσα αυτή φιλοσοφία ήταν είτε ουσιωδώς παγανιστική, είτε έτεινε στον παγανισμό. Παραδόξως, αυτό είναι κάτι που ορθά διέγνωσαν οι Ορθόδοξοι θεολόγοι του ύστερου Βυζαντίου (π.χ. Γρηγόριος Παλαμάς, Φιλόθεος Κόκκινος), όμως αδυνατούν να δουν οι σημερινές αναχρονιστικές απόψεις περί «ελληνοχριστιανισμού» (αντιφάσκοντας έτσι με τις γνήσια Ορθόδοξες πηγές τους). Επομένως, ο Πλήθωνας δεν είναι sui generis περίπτωση, αλλά ριζοσπαστικοποιεί πλατωνικές τάσεις που κατάφερναν να επιβιώνουν μέσα από σύνθετες διαδρομές.
Να ξεκαθαρίσω εδώ πως όταν μιλώ για φιλοσοφικό παγανισμό εννοώ μια κοσμοαντίληψη που δίνει ελληνικές, δηλαδή μη χριστιανικές απαντήσεις, σε ερωτήματα όπως: μπορεί κανείς να φτάσει στην θέωση με οικείες δυνάμεις, δηλαδή χωρίς θεόθεν μεσολάβηση; Μπορεί κανείς να προσεγγίσει την αλήθεια έξω από την Εκκλησία; Είναι ο θεός όντως προσωπικός και εξωκοσμικός; Πώς απορρέουν και διακρίνονται τα όντα από τον θεό; Είναι η ύλη αΐδια και ανανεούμενη ή δημιουργημένη; Στοχεύει πράγματι η ιστορία σε κάποιο τέλος, ας πούμε στην εμφάνιση κάποιου μεσσιανικού γεγονότος;
[…]
Σε ένα τρίτο επίπεδο, φιλόσοφοι όπως ο Λέων Χοιροσφάκτης, ο Μιχαήλ Ψελλός, ο Ιωάννης Ιταλός, ο Θεόδωρος Μετοχίτης και ο Νικηφόρος Γρηγοράς δηλώνουν Χριστιανοί, όμως οι παραχωρήσεις που κάνουν στην νεοπλατωνική παράδοση οδηγούν στην επιβίωση ενός τρόπου ύπαρξης που είναι ασύμβατος με την Χριστιανική θεολογία. Τούτο ενδέχεται να συμβαίνει από πρόθεση ή λίγο πολύ ασυνείδητα. Αυτό το τρίτο κανάλι με απασχολεί περισσότερο, γιατί πιστεύω πως το κοσμικό Βυζάντιο απηχεί και σε μεγάλο βαθμό διασώζει τον παγανιστικό πλατωνισμό της ύστερης αρχαιότητας. Αυτό άλλωστε υποστήριζαν οι Βυζαντινοί θεολόγοι που κατηγόρησαν τους φιλόσοφους επ᾽ελληνισμώ, δηλαδή ότι αναβίωναν τον παγανισμό. Φιλοσοφικά μιλώντας, είχαν απόλυτο δίκιο. Απόψεις υπέρ το δέον ανθρωποκεντρικές, όσες δηλαδή επενδύουν τόσο στις ανθρώπινες δυνατότητες, ώστε να παρακάμπτουν τον αποκαλυπτικό λόγο και την Ορθοδοξία συλλήβδην, επανασύνεδεαν τους Βυζαντινούς με μια συζήτηση που υποτίθεται πως είχε οριστικά κλείσει από τότε που οι Πατέρες της Υστερης Αρχαιότητας «κατατρόπωναν» τους Εθνικούς».
Καλώς τον Περτίνακα!
Μπα, την είχα κατά νου εδώ και έναν χρόνο αυτήν τη σειρά αναρτήσεων.
Το κλασικό παραμύθι αυτών που μιλάνε για «Ελληνικότητα του Βυζαντίου» είναι να ξεκινάνε από την τριάδα του Ostrogorsky (Ρωμαϊκοί Πολιτικοί Θεσμοί, Ελληνικός Πολιτισμός, Χριστιανισμός), να τονίζουν το «μόνο» πολιτικά Ρωμαίοι (αυτό το κάνουν μόνο Νεοέλληνες 🙂 ), να προσθέτουν στην συνέχεια «αλλά ο πολιτισμός ήταν Ελληνικός» (λ.χ. σου λένε «στην Αλεξιάδα υπάρχουν συνεχώς αναφορές στον Όμηρο». Λες και ο μέσος Βυζαντινός μπορούσε να διαβάσει την Αλεξιάδα ή τον Όμηρο. 🙂 ) και τελικά φτάνουν -με εντελώς παράλογα άλματα- σε αυτό που παραγματικά θέλουν να «αποδείξουν» … ότι τάχα οι «Βυζαντινοί» ήταν Έλληνες. 🙂
Τώρα γιατί οι ίδιοι δεν θεωρούν Έλληνα τον Ρωμαίο αυτοκράτορα και στοϊκό φιλόσοφο Μάρκο Αυρήλιο που κρατούσε ημερολόγιό σε Αττική Ελληνική και άφησε σύγγραμμα στα Ελληνικά για την Ελληνική φιλοσοφία, την οποία είχε αποδεχτεί ορθάνοιχτα (αντίθετα με τους «βυζαντινούς»), αυτό είναι άλλο θέμα. Δεν βγήκε ποτέ ένας Παπαρρηγόπουλος που προσπάθησε να «αποκαταστήσει» τον Μάρκο Αυρήλιο ως Έλληνα, επομένως δεν καλλιεργήθηκε ο «αστικός μύθος» της «Ελληνικότητας» του Μάρκου Αυρηλίου.
Τώρα για τον Σινιόσσογλου, δυστυχώς δεν μπορώ να κάτι για τα άτομα μετά το 1204 που αναφέρει (Μετοχίτης, Γρηγοράς), γιατί μετά τον 13ο αιώνα αρχίζει και η Δύση σιγά σιγά να ασχολείται με τις Ιδέες των Ελλήνων στοχαστών και το ρεύμα φτάνει και στους λογίους της Παλαιολόγειας Περιόδου. Απ΄ότι κατάλαβα το κύριο θέμα του είναι ο Γεμιστός Πλήθων, ένας πρακτικά μεταβυζαντινός ελληνόφωνος λόγιος πυο έφτασε σε σημείο να απορρίψει εντελώς την παραδοσιακή βυζαντινή ιδεολογία.
Όσον αφορά τα πρόσωπα πριν το 1204 που αναφέρει (Χοιρoσφάκτης, Ψελλός και Ιωάννης Ιταλός) αν δεν απατώμαι, μόνο από τον Ψελλό έχουμε γραπτά του στα οποία εκθέτει την σκέψη του και στα οποία συνεχώς παραπονιέται πως «φιλοσοφοσεί μοναχός σε αφιλόσοφους καιρούς». Τους άλλους δύο τους γνωρίζουμε έμμεσα από τους κριτές τους. Τον Χοιρoσφάκτη τον γνωρίζουμε επειδή ο Αρέθας της Καισαρείας έγραψε ένα πόνημα όπου τον κατηγορεί για Ελληνισμό και, ειδικότερα, για ενστερνισμό των «ιδεών του Ιουλιανού». Είχε άραγε φιλοσοφικές ιδέες ο Ιουλιανός; Τον Ιωάννη τον Ιταλό τον γνωρίζουμε, επειδή αφορίστηκε από την εκκλησία με την κατηγορία ότι προσπάθησε να εξηγήσει την Θεολογία με Ελληνικές Ιδέες. Έχουμε όμως τα γραπτά του Ιταλού για να κρίνουμε τι ακριβώς γράφει ο Ιταλός; Ο Καλδέλλης πιστέυει ότι η δική του Ιταλού ήταν κίνηση του Αλέξιου Κομνηνού για να νομιμοποιήσει την θέση του. Θυμίζω πως ο Αλέξιος έγινε αυτοκράτορας με πραξικόπημα, κατά το οποίο τα στρατεύματά του λεηλάτησαν την Κωνσταντινούπολη. Σίγουρα στην αρχή της βασιλείας του δεν ήταν δημοφιλής στην Κωνσταντινούπολη. Ο Καλδέλλης πιστεύει ότι εκμεταλλεύτηκε τα κουτσομπουλιά για τον Ιταλό και τα έφερε στην επιφάνεια με την δίκη, για να παρουσιαστεί ως ο διατηρητής της βυζαντινής παράδοσης.
Το πρόβλημα με τους Βυζαντινούς είναι ότι την ώρα που κατηγορούν κάποιον για «Ελληνισμό», ταυτόχρονα κατασκευάζουν (πολλές φορές υπερβάλλοντας) την θεωρία την οποία κρίνουν. Φαντάσου να λάβουμε τοις μετρητοίς τις εικονόφιλες κατηγορίες ότι ο εικονοκλάστης πατριάρχης Ιωάννης ο Γραμματικός «όντας ισάξιος των Ελλήνων [σε δυσσέβεια]» πηδούσε καλόγριες μέσα στο «πονηρό» του εργαστήριο, που ήταν παρόμοιο με το «υποχθόνιο μαντείο του Τροφωνίου» και στο οποίο έκανε ηπατοσκοπίες, λεκανομαντείες, νεκυομαντείες, «γοητείες» (μαγία) κλπ 🙂 🙂 🙂
Το προσωπείο που κατασκεύασαν οι εικονόφιλοι, για να κατηγορήσουν τον Ιωάννη τον Γραμματικό, παρουσιάζεται σαν κανονικότατος παγανιστής. 🙂
Το μόνο σίγουρο που μπορώ να πω για τα λόγια του Σινιόσσογλου είναι σε αυτό του το σημείο:
«Το πόσο εύκολο ήταν να υποτροπιάσει η Βυζαντινή διανόηση στον ελληνισμό προκύπτει από τα «θερμά επεισόδια» που λάμβαναν χώρα κάθε φορά που λόγιοι σαν τον Λέοντα Χοιροσφάκτη, τον Ιωάννη Ιταλό και τον Ψελλό, τον Γρηγορά και τον Πλήθωνα συγκρούονταν με την κρατούσα θεολογία του Βυζαντίου.»
Δεν ήταν καθόλου «εύκολη» αυτή η «υποτροπή».
Τα «θερμά επεισόδια» θυμίζουν τις αμερικανικές κατηγορίες για «κομμουνισμό» κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Φυσικά υπήρχαν κομμουνιστές στην Αμερική και μάλλον θα υπάρχει κάποιο πολύ ωραίο βιβλίο που εξετάζει τον Κομμουνισμό στην Αμερική κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Αλλά οι περισσότερες από αυτές τις κατηγορίες για «κομμουνισμό» ήταν παρατραβηγμένες και δεν ήταν καθόλου «εύκολη» η «υποτροπή» των ΗΠΑ σε κομμουνιστικό καθεστώς και η εν γένει αποδοχή κομμουνιστικών ιδεών από την Αμερικανική κοινωνία. Και δεν ήταν εύκολη αυτή η υποτροπή επειδή σύσσωμα όλα τα μέσα διαμόρφωσης της κοινής γνώμης (σχολείο, ΜΜΕ κλπ) φρόντιζαν να καλλιεργήσουν την μη ανεκτικότητα προς τον «εχθρό» Κομμουνισμό. Οι περισσότεροι Αμερικάνοι δεν ήξεραν τι ακριβώς ο Κομμουνισμός, αλλά είχαν διδαχθεί να είναι «βέβαιοι» ότι ήταν ο «εχθρός» της Αμερικής και ότι όποιος φλέρταρε μαζί του ήταν «προδότης».
Πέρτιναξ, δες πόσο διαφορετικά είναι τα λόγια του Καλδέλλλη και του Σινιόσσογλου.
Ο Σινιόσσογλου γράφει:
«Το βιβλίο εξετάζει την επιβίωση του παγανιστικού πλατωνισμού από τον 6ο ως τον 15ο αιώνα. Το επιχείρημά μου είναι πως κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, μια κατεξοχήν ελληνική, δηλαδή παγανιστική κοσμοαντίληψη, ήταν πάντοτε δυνάμει παρούσα, μια ανοιχτή δυνατότητα και διαρκής απειλή για την Ορθοδοξία».
Ο Σινιόσσογλου μιλάει για «πάντοτε παρούσα» (έστω εν δυνἀμει) Ελληνική (= μη Χριστιανική) κοσμοαντίληψη και για την «επιβίωσή της από τον 6ο ως τον 15ο αιώνα».
Σύγκρινε τώρα αυτά τα λόγια «συνέχειας και επιβίωσης» του Σινιόσσογλου με τα παρακάτω λόγια του Καλδέλλη στην εισαγωγή του κεφαλαίου για τον Ψελλό:
http://imgur.com/ugZtpUo
Η λέξη «μοναδικός» (the word “unique”) ταιριάζει απόλυτα στον Ψελλό …
Ο Ψελλός δεν μπορεί ακόμα να εξηγηθεί [εννοεί μέσα από κάποια εξελικτική διαχρονική κοινωνική διεργασία της οποίας ο Ψελλός ήταν το τελικό προϊόν]. Εμφανίστηκε πρακτικά από το πουθενά.
Λίγοι από τους -υποτιθέμενους- διανοητικούς του διαδόχους ήταν έτοιμοι να φτάσουν τόσο μακριά όσο έφτασε αυτός [στην αποδοχή των Ελληνικών Ιδεών και στην απόρριψη μέρους της Χριστιανικής ιδεολογίας].
Άκου τώρα τα άλλα λόγια του Καλδέλλη:
[42:30-43:00] Οι βυζαντινοί λόγιοι ενδιαφέρονται να διαβάσουν όλη αυτή την αρχαία γραμματεία που περιέχει και φιλοσοφικές ιδέες, με γνώμονα, όμως, την θέση ότι δεν πρέπει να αποδεκτούν κατάκαρδα (to heart) το ιδεολογικό περιεχόμενο αυτής της Γραμματείας. Τώρα, στατιστικά μιλώντας (statistically speaking), κάποια στιγμή θα σπάσει ο διάολος το ποδάρι και θα προκύψει κάποιος λόγιος που θα επιθυμεί να πάρει αυτές τις ιδέες κατάκαρδα. 🙂 🙂 🙂
Ο μεν Σινιόσσογλου προσπαθήσει να περάσει την ιδέα ότι σε μία κοινωνία όπου εν γένει η καθετή (ψάρεμα με δόλωμα) απαγορευόταν … υπήρχε μια ισχνή διαχρονική κοινότητα καθετάδων που ψάρευαν λυθρίνια.
Ο Καλδέλλης, από την άλλη, λέει ότι ήδη λίγο πριν από το χάσμα η καθετή είχε ήδη λίγο πολύ γίνει «παράνομο» και ότι, μετά από το χάσμα, δημιουργήθηκε σιγά σιγά μια διαχρονική κοινότητα ανθρώπων που έριχναν τα αγκίστρια στο νερό χωρίς δόλωμα (άρα δεν έκαναν καθετή). Στατιστικά μιλώντας, ο συνδυαστικός χρόνος όλων αυτών των αγκιστριών που ήταν μέσα στο νερό χωρίς δόλωμα, κάνει δυνατή την πιθανότητα σε κάποια στιγμή, σε ένα από όλα αυτά τα αγκίστρια να πιαστεί ένα λυθρίνι που περνούσε τυχαία κοντά από το αγκίστρι.
Ένα τέτοιο πιασμένο λυθρίνι ήταν ο «μοναδικός Ψελλός που δεν μπορεί ακόμα να εξηγηθεί», αλλά αν πιάσεις ένα λυθρίνι με αυτόν τον τρόπο (τυχαία και χωρίς δόλωμα), τότε δεν μπορείς να χρησιμοποιήσεις αυτό το πιασμένο λυθρίνι ως απόδειξη της συνέχειας της καθετής ως συστηματικού τρόπου ψαρέματος.
Θα είχε ενδιαφέρον να παρακολουθούσαμε μια συζήτηση μεταξύ Καλδέλλη και Σινιόσογλου 🙂
Αυτό που κατάλαβα από τη συνέντευξη του Σινιόσογλου είναι ότι αναφέρεται στην επιβίωση μιας ιδέας, όχι μιας συλλογικής ταυτότητας, ούτε μιας αλυσίδας λογίων που δρούσαν ως θεματοφύλακες της αρχαίας σκέψης. Απορρίπτει, μάλιστα, τη θεωρία του Σάθα, ως μη στοιχειοθετημένη και αποδείξιμη.
Αυτό που πραγματεύεται είναι, ακριβώς, η μόνιμη παρουσία της ελληνικής κοσμοαντίληψης στα βιβλία που διάβαζαν οι στάνταρ βυζαντινοί λόγιοι και η περιοδική εμφάνιση κάποιων που μπορούσαν να την ενστερνιστούν. Η διαφωνία του με τον Καλδέλλη είναι πως ο Ψελλός δεν αποτελούσε τη μοναδική περίπτωση.
«Είναι αδύνατον να πείσει κανείς την ακαδημαϊκή κοινότητα πως μια αλυσίδα δασκάλων και μαθητών ή κρυφών οργανώσεων διέσωσε και μετάφερε από γενιά σε γενιά τον πυρήνα μιας κοσμοαντίληψης ριζικά διαφορετικής από αυτήν που τελικά επικράτησε – ωστόσο, ένας τέτοιος πυρήνας επιβίωσε ιδεοτυπικά μέσα από πρόσωπα που ενδεχομένως να μην σχετίζονταν, ενώ σχετίζονταν οι ιδέες και αναζητήσεις τους, μέσα δηλαδή από εκλεκτικές συγγένειες που υπερβαίνουν την περιοδολόγηση».
Μια συζήτηση Καλδέλλη-Σινιόσσογλου θα είχε πράγματι πολύ ενδιαφέρον.
Καλά η θεωρία του Σάθα για επιβίωση ενός υπογείου παγανισμού θυμίζει την άλλη θεωρία του ότι δεν συνέβη σλαβικός εποικισμός του ελλαδικού χώρου, αλλά τα σλαβικά τοπωνύμια τα έφεραν Αρβανίτες και Βλάχοι τους οποίους οι Βυζαντινοί και οι Δυτικοί τους μπέρδεψαν για Σλάβους. 🙂 🙂 🙂
Η ιστοριούλα του Ιωάννη του Γραμματικού και οι… ξεχειλωμένες κατηγορίες κατά των ελληνιζόντων μου θύμισαν ένα παρόμοιο απολαυστικό περιστατικό που είχα διαβάσει στην ΙΕΕ (τομ. Η’, σ. 273). Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι ως κατήγορος παρουσιάζεται ο ίδιος ο Ψελλός (!!!):
«Το 1058 μ.Χ. ο Μιχαήλ Ψελλός μήνυσε επίσημα τον τότε Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριο για αποστασία από τον Χριστιανισμό, καταγγέλλοντάς τον ότι μυήθηκε στο Μιθραϊσμό, ότι έλαβε μέρος σε νέα Ελευσίνια μυστήρια και σε οργιαστικές Διονυσιακές τελετές. Σύμφωνα με τον Ψελλό είχε πέσει θύμα δύο ανευλαβών μοναχών από τη Χίο και μιας περίεργης γυναίκας, της Δοσίθεας, που τη θεωρούσε ημίθεο ή ένα είδος ιέρειας του Απόλλωνα του 11ου αι., προικισμένης με σπάνιες προφητικές ικανότητες».
Λαμβάνοντας υπόψιν τις σύγχρονες ιστορίες για τις σατανιστικές μασωνικές τελετές, διαπιστώνουμε ότι η οργιώδης φαντασία των θρησκόληπτων είναι διαχρονική 🙂 🙂
Χεχε 🙂 🙂
Εδώ νομίζω πως είναι ο Ψελλός που περνάει στην αντεπίθεση για να θολώσει τα νερά. Ο Καλδέλλης έχει ένα υποκεφάλαιο για την “dissimulation” = «προσποίηση» του Ψελλού, δηλαδή τα διάφορα κόλπα που έκανε για να μειώσει τις υποψίες των άλλων για την ετεροδοξία του.
Ένα κόλπο του ήταν να γράφει πως όλα τα έξωθεν τα οποία μελετάει είναι ανόητες μπούρδες τις οποίες απεχθάνεται, έστω κι αν έχουν δομηθεί με τα πιο αυστηρά επιχειρήματα και είναι μεστά σοφίας και χάριτος 🙂 🙂
http://imgur.com/sXCwau1
Για τον Ψελλό ο Φειδάς στην Εκκλησιαστική του ιστορία τα έχει ωραία συγκεντρωμένα :
1
Πότε εγκωμίαζε, πότε κατηγορούσε τον Μιχ. Κηρουλάριο :
2
Ξιφλίνος-Ψελλός
3
Απολογία του :
4
5
6
Ωραία!
η καθετή, της καθετής
καθετή η [kaθetí] Ο29 : αλιευτικό εργαλείο που αποτελείται από μια λεπτή πετονιά, που στη μία άκρη της κρέμεται ένα βαρίδι και ένα ή περισσότερα αγκίστρια και που η άλλη άκρη της τυλίγεται γύρω από ένα κομμάτι φελλό.
[ελνστ. κάθετος (ενν. ορμιά) μεταπλ. -τός, θηλ. -τή]
ΛΚΝ
Νά σαι καλά.
Για την στοιχειώδη εκπαίδευση δεν ήθελαν πολλά πολλά με τους αρχαίους :
Τῶν ἐθνικῶν βιβλίων πάντων ἀπέχου. Τί γὰρ σοὶ καὶ ἀλλοτρίοις λόγοις ἢ νόμοις ἢ ψευδοπροφήταις, ἃ δὴ καὶ παρατρέπει τῆς πίστεως τοὺς ἐλαφρούς; Τί γὰρ σοὶ καὶ λείπει ἐν τῷ Νόμῳ τοῦ Θεοῦ, ἵνα ἐπ’ ἐκεῖνα τὰ ἐθνόμυθα ὁρμήσῃς; Eἴτε γὰρ ἱστορικὰ θέλεις διέρχεσθαι, ἔχεις τὰς Βασιλείους· εἴτε σοφιστικὰ καὶ ποιητικά, ἔχεις τοὺς Προ φήτας, τὸν Ἰώβ, τὸν Παροιμιαστήν, ἐν οἷς πάσης ποιήσεως καὶ σοφιστείας πλείονα ἀγχίνοιαν εὑρήσεις, ὅτι Κυρίου τοῦ μόνου σοφοῦ Θεοῦ φθογγαί εἰσιν. Eἴτε σματικῶν ὀρέγῃ, ἔχεις τοὺς Ψαλμούς· εἴτε ἀρχαιογονίας, ἔχεις τὴν Γένεσιν· εἴτε νομίμων καὶ παραγγελιῶν, τὸν ἔνδοξον Κυρίου τοῦ Θεοῦ Νόμον. Πάντων οὖν τῶν ἀλλοτρίων καὶ διαβολικῶν ἰσχυρῶς ἀπόσχου. Πλὴν καὶ τὸν Νόμον ἀναγινώσκων τῶν ἐν αὐτῷ ἐπεισάκτων ἀπόσχου, εἰ καὶ μὴ πάντων, ἀλλά τινων τῶν τῆς δευτερώσεως· μόνον δὲ πρὸς ἱστορίαν ἀναγίνωσκε, εἰς τὸ γινώσκειν σε καὶ δοξάζειν τὸν Θεόν, ὅτι ἀπὸ τοιούτων καὶ τοσούτων ἐρρύσατό σε δεσμῶν.
(Αποστολικές Διαταγές)
Όταν όμως το επίπεδο εκπαίδευσης ανέβαινε άλλαζαν τα πράγματα.
Π.χ.
‘Εν τοις πανηγυρικοΐς κείσθω προ πάντων είς άρχέτυπον o μέγας Γρηγόριος ο θεολόγος, ο Νύσσης, ο (μέγας) Βασίλειος, έν οις όλίγοις τοιούτοις έγραψεν, ο παναθηναϊκός λόγος του Αριστείδου, ο Θεμίστιος, ο Προκόπιος Γάζης, ο Χορίκιος, ό Ψελλός τά μάλιστα και εΐ τις τοιούτος εν τε τοις παλαιοϊς και νεωτέροις ή καθ’ ήμάς.
έν τοις συμβουλευτικοίς ο Χρυσόστομος, ο μέγας Βασίλειος, ο Αριστείδης ο Ισοκράτης, ο Δημοσθένης, ο Λιβάνιος, ο Χορίκιος καϊ εί τις τοιούτος.
ει δε και τους ηθικούς λόγους τακτέον εις συμβουλήν, προσληπτέον σοι και τον Πλούταρχον μάλιστα.
εν δε τοις διακανικοις ο Δημοσθένης, ο Λυσίας, ο Λιβάνιος, ο Χορίκιος και ει τοις τοιούτος (…)
υπέρ πάντας οΰς ίσμεν αυτοί τελείους ρητορικούς λόγους αρίστους ακρότατοι οι τέσσαρες ούτοι : ο περί στεφάνου Δημοσθενικός, ο Παναθηναϊκός του Αριστείδου, ο εις τον μέγαν Βααίλειον επιτάφιος του Θεολόγου και ο του Ψελλού εις τήν μητέρα
ανάγνωθι Λευκίππην, Χαρίκλειαν, Λουκιανόν, Συνέσιον (…)
(Γρηγόριος Πάρδος, μητροπολίτης Κορίνθου, 11ος-12ος αι. )
(Οι πληροφορίες από τον Φειδά/”Βυζάντιο”).
Γενικά ακολουθήθηκε η μέση οδός των τριών Ιεραρχών.
———————————————————————————–
Πάντως και οι αντίπαλοι του Ψελλού δεν ήταν άγευστοι αρχαιοελληνικής παιδείας. Όπως λέει ο ίδιος ο Ψελλός για τον άσπονδο φίλο του Ξιφλίνο :
“φιλοσοφίας ξυμπάσης εν μέσω γενόμενος, της τε καθαρώς ημετέρας και όσον μέρος της θύραθεν, άμφω τα μέρη διηυκρίνησε τε και διεσάφησε. Και της μεν το νοούμενον ουχ εύρε μόνον, αλλά και έπραξε, της δε ελληνικής φιλοσοφίας το εγκείμενον ή διεσάλευσεν ή διελών, το μεν φαρμακώδες απέρριψε, το δε τρόφιμον εισεδέξατο.”
Αυτό το “το μεν φαρμακώδες απέρριψε, το δε τρόφιμον εισεδέξατο” έκαναν οι Βυζαντινοί κατά κανόνα από την εποχή των 3 Ιεραρχών ως το τέλος. Οι μορφωμένοι βέβαια, αυτοί που δημιουργούν δηλαδή πολιτισμό.
Γιατί οι “αμόρφωτοι” Ρωμιοί ως τις μέρες μας :
Επιστολή του Κωνσταντίμπεη Ζερβάκου της Μάνης το 1809 προς τον Βελή πασά, γιo του Αλή πασά, για να του δανείσει χρήματα :
Υψηλότατε ευβρεγετικότατέ μοι βεληγιουνιάμ (Θεοφρούρητε) εφένδη σκλαβικώς καταφιλώ το μέστι (παντούφλα) σας.
(…)
Ότι αν δεν με ευσπλαχνιστής αφθέντα μου έχω να θανατωθώ μόνος μου. Επειδή καθώς οι πρώτοι χριστιανοί ετυραννήθησαν από τους Ευβραίους και Έλληνας :), ούτως και ο σκλάβος σας εδώ δια το όνομα της υψηλότητός της, και όταν συν Θεώ αξιωθώ να έλθω δια να προσκυνήσω το χακεπάγι σας τότε θέλει σας ομιλήσω τα κεντέρια (παθήματά) μου.
(…)
(Άσχετο. Τον τουρκικό στόλο της Κων/πολης, αρχεία της επανάστασης του ’21 τον αποκαλούν “βυζαντνό”.
1825-1826
Ο Βυζαντινός (τουρκικός) στόλος εκπλεύσας πρό τινων ημερών διευθύνεται εις Ύδρα…
Με το να εφάνη ο Βυζαντινός (τουρκικός) στόλος έξωθεν…
Εκ Ζακύνθου πλοίον ελθόν μας πληροφορεί ότι οι εχθρικοί στόλοι Βυζαντινός τε και Αιγυπτιακός συμποσούμενοι εις 150 πλοία, 35 πολεμικά και τα λοιπά φορτικά εξέπλευσαν από Αιγυπτον με 8 χιλιάδας τακτικούς…
Εχάρην διά την οποίαν έλαβεν εγκαίρως η Διοίκησις πρόνοιαν προς ασφάλειαν της νήσου Ύδρας επαπειλουμένη από τον Βυζαντινόν στόλον…
κ.λπ.
—————————————————————–
Υπήρχε μια συνέχεια της κατηγορίας “Έλλην” σε όσους το παρατραβούσαν.
Π.χ. για τον Τριβωνιανό του Ιουστινιανού λέει η Σούδα
οὗτος ὁ Τριβωνιανὸς Ἕλλην ὑπῆρχε καὶ ἄθεος, ἀλλότριος κατὰ πάντα τῆς τῶν Χριστιανῶν πίστεως: κόλαξ δὲ καὶ ἀπατεὼν καὶ πείθων Ἰουστινιανὸν τὸν βασιλέα, ὡς ὅτι οὐκ ἀποθανεῖται,
Υπήρχε μια συνέχεια της κατηγορίας “Έλλην” σε όσους το παρατραβούσαν.
Π.χ. για τον Τριβωνιανό του Ιουστινιανού λέει η Σούδα
οὗτος ὁ Τριβωνιανὸς Ἕλλην ὑπῆρχε καὶ ἄθεος, ἀλλότριος κατὰ πάντα τῆς τῶν Χριστιανῶν πίστεως: κόλαξ δὲ καὶ ἀπατεὼν καὶ πείθων Ἰουστινιανὸν τὸν βασιλέα, ὡς ὅτι οὐκ ἀποθανεῖται,
—-
Η περίπτωση του Τριβωνιανού (του ανθρώπου στον οποίο ο Ιουστινιανός ανέθεσε την προετοιμασία των νομικών μεταρρυθμίσεων πυο χαρακτηρίζουν την εποχή του) είναι σαν αυτήν του Ιωάννη του Γραμματικού. Επειδή τον αντιπαθούσαν … τον «λάσπωσαν» με την κατηγορία του Ελληνισμού.
Ο Alan Cameron (που ασχολήθηκε εκτενώς με το θέμα των τελευταίων παγανιστών) θεωρεί απίθανο ένας από τους πιο στενούς συνεργάτες του Ιουστινιανού να ήταν δεδηλωμένος «Ἕλλην … καὶ ἄθεος, ἀλλότριος κατὰ πάντα τῆς τῶν Χριστιανῶν πίστεως». Σίγουρα οι εξεγερθέντες της εξέγερσης του Νίκα τον αντιπαθούσαν, γιατί ζήτησαν από τον Ιουστινιανό να τον απολύσει, αλλά όπως λέει ο Cameron όχι για τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις.
Και υπάρχει και μία άλλη πιθανότητα που ο Cameron εξετάζει στην συνέχεια, η κατηγορία του Τριβωνιανού για «ελληνισμό» να προέκυψε αργότερα από σύγχυση με έναν άλλο Τριβωνιανό που είχε γράψει αστρολογικά κείμενα (τα οποία φυσικά οι χριστιανοί μπορούσαν να κατηγορήσουν ως «Ελληνικά»).
http://imgur.com/kz37cee
Γενικά, θέλει μεγάλη προσοχή όταν στις βυζαντινές πηγές κάποιος κατηγορείται για «Ελληνισμό» από άλλους. Το καλύτερο είδος «λάσπης» ήταν ο ελληνισμός, θυμίζω αυτούς στο παλάτι που κατηγόρησαν για «Έλληνα» τον Κύρο τον Πανοπολίτη (για να χαθεί η συμπάθεια που ο αυτοκράτορας έτρεφε προς αυτόν) και για το λόγο αυτό εξορίστηκε στην Σμύρνη ως επίσκοπος, όπου τον περίμεναν με πέτρες στα χέρια οι χριστιανοί Σμυρναίοι, τους οποίους ο Κύρος καθησύχασε εξηγώντας πως δεν ήταν Έλλην, αλλά ευσεβής χριστιανός.
καὶ ἐχόλεσεν ὁ βασιλεὺς ὅτι ταῦτα εἶπον περὶ αὐτοῦ, καὶ προφασισάμενος αὐτὸν ἑλληνόφρονα εἶναι καθεῖλεν αὐτὸν τῆς ἀρχῆς καὶ ἐδήμευσεν αὐτόν. ὁ δὲ προσφυγὼν τῇ ἐκκλησίᾳ ἐγένετο παπᾶς καὶ αὐτός. ὁ δὲ βασιλεὺς σπλαγχνισθεὶς ἐπ‘ αὐτῷ ἐκέλευσε γενέσθαι αὐτὸν ἐπίσκοπον Σμύρνης τῆς ἐν Ἀσίᾳ. οἱ δὲ Σμυρναῖοι καταλαβόντα αὐτὸν πρὸ τῶν ἁγίων θεοφανίων ὑφορώμενοι αὐτὸν ὡς ἑλληνόφρονα ἠβούλοντο αὐτὸν ἀνελεῖν.τοῦ δὲ εἰσελθόντος ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ καὶ προτραπέντος λαλῆσαι τῷ λαῷ, ἔφη· “ἄνδρες ἀδελφοί, ἡ γέννησις τοῦ θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ σιωπῇ τιμάσθω, ὅτι ἀκοῇ καὶ μόνῃ συνελήφθη ἐν τῇ ἁγίᾳ παρθένῳ ὁ τοῦ θεοῦ λόγος· αὐτῷ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας, ἀμήν.” καὶ ἐχάρη ὁ λαός, καὶ εὐφήμησαν αὐτόν, καὶ ἐπισκόπησεν αὐτοὺς εὐσεβῶς.
Ακόμα και στον Πλήθωνα θέλει προσοχή, γιατί δεν έχουμε ολόκληρους τους Νόμους του όπου εξηγεί την παγανιστική του ιδεολογία, γιατί το βιβλίο καταστράφηκε από τον Γεννάδιο Σχολάριο. Το μόνο που έχουμε είναι οι σελίδες που ο Σχολάριος κράτησε για να δείχνει την «δυσσέβεια» του Πλήθωνα.
http://bmcr.brynmawr.edu/2013/2013-07-12.html
The Byzantine philosopher Gemistos Pletho has often left scholars of Platonism puzzled as they struggle to understand the project described in his main treatise, the Nomoi, which entailed abandoning Christian Orthodoxy in order to revive pagan religion. The only copy of the work was partly burned by Patriarch Gennadios Scholarios, who kept some excerpts to prove that he was justified in destroying the rest. After the first publication of the surviving fragments of the Nomoi by Charles Alexandre (1858),1 a variety of different interpretations of Pletho’s Platonism have been suggested, ranging from the idea that he was the leader of a pagan cell operating in the Peloponnese (Charles Alexandre and François Masai,2 among others) to the idea that the whole story of his apostasy from Christian Orthodoxy could very well be a calumny trumped up by his enemies (Paul O. Kristeller3 and James Hankins,4 among others).
Οι Kristeller και Hankins πίστευαν/πιστεύουν ότι ο Σχολάριος μπορεί να πρόσθεσε καμιά λέξη παραπάνω … για να αυξήσει την «ελληνική δυσσέβεια» του Πλήθωνα. 🙂
Ναι και η Σούδα δίνει 3 Τριβωνιανούς :
1) Τριβουνιανός: οὗτος ἦν κοιαίστωρ ἐπὶ Ἰουστινιανοῦ.
2)Τριβωνιανός, Μακεδονιανοῦ, ἀπὸ δικηγόρων τῶν ὑπάρχων. οὗτος ὁ Τριβωνιανὸς Ἕλλην ὑπῆρχε καὶ ἄθεος, ἀλλότριος κατὰ πάντα τῆς τῶν Χριστιανῶν πίστεως: κόλαξ δὲ καὶ ἀπατεὼν καὶ πείθων Ἰουστινιανὸν τὸν βασιλέα, ὡς ὅτι οὐκ ἀποθανεῖται, ἀλλ’ εἰς τοὺς οὐρανοὺς μετὰ σαρκὸς ἀναληφθήσεται. ἦν δὲ κοϊαίστωρ Ἰουστινιανοῦ. οὗτος φύσεως μὲν δυνάμει ἐχρῆτο καὶ παιδείας ἐς ἄκρον ἀφίκετο τῶν κατ’ αὑτὸν οὐδενὸς ἧσσον: ἐς δὲ φιλοχρηματίαν δαιμονίως ἐσπουδακὼς οἷός τε ἦν κέρδους ἀεὶ τὸ δίκαιον ἀποδίδοσθαι, τῶν τε νόμων ἡμέρᾳ οἱ ἐκ τοῦ ἐπιπλεῖστον ἑκάστῃ τοὺς μὲν ἀνῄρει, τοὺς δὲ ἔγραφεν, ἀπεμπολῶν τοῖς δεομένοις κατὰ τὴν χρείαν ἑκάτερον. ἔτη δὲ πολλὰ ἐπιβιοὺς τῇ τιμῇ ἐτελεύτησε νόσῳ, οὐδὲν ἄχαρι πρὸς οὐδενὸς παθών. ἦν γὰρ αἱμύλος τε καὶ τἄλλα ἡδὺς καὶ τῆς φιλοχρηματίας τὸ νόσημα ἐπισκιάσαι ἱκανώτατος τῆς παιδείας περιουσίᾳ.
3)Τριβωνιανός, Σιδήτης, ἀπὸ δικηγόρων τῶν ὑπάρχων καὶ αὐτός, ἀνὴρ πολυμαθής. ἔγραψεν ἐπικῶς ὑπόμνημα εἰς τὸν Πτολεμαίου Κανόνα, Συμφωνίαν τοῦ κοσμικοῦ καὶ ἁρμονικοῦ διαθέματος, Εἰς τὸν πολεύοντα καὶ διέποντα, Εἰς τοὺς τῶν πλανωμένων οἴκους, καὶ διὸ ἑκάστῳ οἶκος ὁ δεῖνα, Εἰς τοὺς κδ# πόδας τοὺς μετρικοὺς καὶ τοὺς κη# τοὺς ῥυθμικούς, Μετάφρασιν τοῦ Ὁμηρικοῦ τῶν νεῶν καταλόγου, Διάλογον Μακεδόνιον ἢ περὶ εὐδαιμονίας, καὶ Βίον Θεοδότου φιλοσόφου ἐν βιβλίοις τρισίν, Ὑπατικὸν καταλογάδην εἰς Ἰουστινιανὸν αὐτοκράτορα, Βασιλικὸν εἰς τὸν αὐτόν, Περὶ μηνῶν ἐναλλαγῆς, ἐπικῶς.
Το Βυζαντινός εδώ χρησιμοποιείται καθαρά γεωγραφικά.
@ Simplizissimus
Ακριβώς όπως το ‘πες φίλε !
Ρωμαικότητα και Χριστιανισμό είχαν σαν χαρακτηριστικά, ή τουλάχιστον έτσι ήθελαν, και οι Φράγκοι…η Δύση γενικά…
Ρωμαικότητα και Χριστιανισμό είχαν και όλοι οι άλλοι λαοί που συνυπήρχαν με τους Γραικούς στην Αυτοκρατορία, οι Αρμένηδες, οι Γεωργιανοί, οι Βούλγαροι, οι Σλάβοι, οι Βλάχοι, οι Σύροι και όλα τα παιδιά…
Βγάλε τον Ελληνισμό απο το Βυζάντιο και δεν υπάρχει, απλά, σαν έννοια.
Η πληθώρα των παραπομπών δεν σημαίνει οπωσδήποτε και εγκυρότητα του συμπεράσματος…αν ήταν έτσι η κοπτοραπτική του φίλου μας Σμερδαλέου θα ήταν ικανή να βγάλει όποιο ιστορικό συμπέρασμα θέλει σε όλο το φάσμα της Ιστορίας…
Το αστείο της υπόθεσης θα είναι να σχολιάσει με τον ίδιο τρόπο ο φίλος μας ο Σμέρδας και να συγκρίνει βέβαια, την αναλογία “Ελληνικής παιδείας vs Ρωμαικής(Λατινικής)”… άσο απο ημίχρονο….
(Και είναι παραπλανητικός ο όρος λατινική παιδεία, γιατί πολύ απλά μιλάμε για ρωμαική παιδεία η οποία είναι συγκριτικά ανύπαρκτη.)
Στην περίοδο που αναφέρεται μερικές φορές στην ιστοριογραφία, ως Greek/Byzantine Papacy έχουμε ενδεικτικότατη εικόνα του τί εξαγόταν απο το Βυζάντιο όταν αυτό γινόταν. Και αυτό στη Δύση δεν ήταν ούτε ορθοδοξία, ούτε ρωμαικότητα…αλλά καθαρά ελληνική παιδεία…με πυλώνες τα μοναστήρια της Κάτω Ιταλίας και της Ρώμης της ίδιας…
οι άλλοι λαοί που συνυπήρχαν με τους Γραικούς στην Αυτοκρατορία, οι Αρμένηδες, οι Γεωργιανοί, οι Βούλγαροι, οι Σλάβοι, οι Βλάχοι, οι Σύροι και όλα τα παιδιά…
—-
Ποιοι είναι αυτοί οι «Γραικοί» αρχικλέφταρε; Να φανταστώ πως αναφέρεσαι στους εθνοτικούς Ρωμαίους που ονόμαζαν την κουλτούρα τους Ρωμαϊκή, όσο το κράτος τους η Ρωμανία ήταν το κυρίαρχο κράτος της Μεσογείου. Τώρα αν οι μιξοβάρβροι βουλγαραρβανιτόβλαχοι και οι Φράγκοι τους έλεγαν «Γραικούς», και οι ίδιοι κατέληξαν να χρησιμοποιούν ολοένα και περισσότερο το προσβλητικό για τον Χωνιάτη αυτό εξωνύμιο, όταν άρχισαν να γλύφουν τους Φράγκους για βοήθεια εναντίον των Τούρκων, αυτό είναι αλλουνού παπά ευαγγέλιο.
Οι «βάρβαρισταί Αθηναίοι» του Μιχαήλ Χωνιάτη «που βαρβάριζαν και δεν Αττίκιζαν», προφανώς δεν κατείχαν Ελληνική Παιδεία. Αλλά ως εθνοτικοί Ρωμαίοι, αυτοί οι «βαρβαρισταί» που μιλούσαν την «χυδαία/ιδιώτιδα/λιτή» Ελληνική κατείχαν σαφώς την «εθνική» Ρωμαϊκή «δίαιτα», στην οποία αναφέρονται ο Κίνναμος (δύο φορές) και ο Ατταλειάτης.
Έλα, δεν θα σε αφήσω με το παράπονο. Επειδή ξέρω πως ηδονίζεσαι να διαβάζεις για Φράγκους και Σερβοβουλγαραρβανιτόβλαχους να αποκαλούνε «Γραικούς» τους εθνοτικούς Ρωμαίους, θα σου παραθέσω από το αλβανικό λεξικό του Orel τους δύο αλβανικούς όρους για τον εθνοτικό Ρωμαίο.
http://imgur.com/i1fgUuH
Ο παλαιότερος αλβανικός όρος φαίνεται να είναι ο Grec (κατευθείαν από το λατινικό Graecus > Greco) και ο πιο πρόσφατος είναι ο όρος Gërk που προέρχεται από ή από το πρώιμο σλαβικό Gĭrkŭ ή από το παλαιοσλαβωνικό Grĭkŭ ή από το Βουλγαρικό Gərk.
Αλλά θα σου παραθέσω και το επίσημο φιρμάνι του Σουλτάνου του 1680 που αναφέρει τις εθνοτικές ομάδες που κατοικούν τα Βαλκάνια.
However, under Ottoman rule ethnonyms never disappeared, which indicates that some form of ethnic identification was preserved. This is evident from a Sultan’s Firman from 1680 which lists the ethnic groups in the Balkan lands of the Empire as follows: Greeks (Rum), Albanians (Arnaut), Serbs (Sirf), Vlachs (Eflak) and the Bulgarians (Bulgar).[5]
Θα σου βάλω και έναν Φράγκο γιαλαντζί imperator Romanorum να λέει πως «οι «Γραικοί» δεν πρέπει να μονοπωλούν την Ρωμαϊκή κληρονομιά»:
[06:50] Γράμμα του εγγονού του Καρλομάγνου Λουβοδίκου Β΄ του Γερμανού προς τον Βασιλέα των Ρωμαίων Βασίλειο Α΄
Κατηγορεί τον Βασίλειο Α΄ πως δεν είναι «κανονικός» Ρωμαίος Αυτοκράτωρ, επειδή δεν είχε στεφθεί από τον Παπά, «αλλά μόνον από την [Ρωμαϊκή] Σύγκλητο και τον [Ρωμαϊκό] Λαό» (SPRQ: Senatus Populusque Romanus), το οποίο ήταν αλήθεια, όπως προσθέτει γελώντας ο καημένος Καλδέλλης. Είχε όντως ανανγνωριστεί ως Βασιλεύς Ρωμαίων από το S.P.Q.R. σύσσωμο.
[12:15] Ο γιαλατζί Imperator Romanorum που κυβερνούσε ανύπαρκτους Ρωμαίους Όθων Γ΄ λέει «η δικιά μας Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είναι καλύτερη από την «Γραικία» … η «Γραικία» δεν πρέπει να μονοπωλεί την Ρωμαϊκή κληρονομιά».
Ο κουτόφραγκος παραδέχτηκε ότι η Ρωμαϊκή Σύγκλητος και ο Ρωμαϊκός Λαός βρίσκονται ανατολικά στην Ρωμανία/Ρωμαΐδα, αλλά παρ΄όλα αυτά αρνείται ν΄αναγνωρίσει τον Βασίλειο ως κανονικό αυτοκράτορα των Ρωμαίων, επειδή δεν τον έστεψε ο Πάπας.
Αν ο Κουτόφραγκος είχε έστω και μια σταγόνα γνήσιας Romanitas/Ρωμιοσύνης θα ήξερε ότι η Χριστιανική Εκκλησία και η Ρωμαϊκή Πολιτεία είναι δύο διαφορετικοί θεσμοί, όπως εξήγησε ο Αμβρόσιος του Μιλάνου στον Μεγάλο Θεοδόσιο όταν του είπε το «έξελθε βασιλεύ, η πορφύρα ποιεί Βασιλείς και όχι ιερείς!» και όπως εξήγησε ο Βασιλεύς των Ρωμαίων Ιωάννης Τσιμισκής στον διάδοχο του Πατριάρχη Πολύευκτου:
σπουδὴ ἐξεγένετο τῷ αὐτοκράτορι Ἰωάννῃ, εἰς τὸν τῆς ἱεραρχίας θρόνον ἄνδρα ἐπιβιβάσαι τὸν ἀρεταῖς καὶ τρόποις τῶν πολλῶν ὑπερφέροντα. τῇ γοῦν ὑστεραίᾳ ἐς τὴν βασίλειον αὐλὴν τοὺς ἱεράρχας εἰσκαλεσάμενος καὶ τὴν σύγκλητον, ἔφησε τοιαῦτα·
Μίαν ἀρχὴν ἐξεπίσταμαι, τὴν ἀνωτάτην καὶ πρώτην, ἥτις ἐκ τοῦ μὴ ὄντος εἰς τὸ εἶναι τὸ τοῦ ὁρατοῦ καὶ ἀοράτου κόσμου παρήγαγε σύστημα. δύο δὲ τὰς ἐν τῷδε τῷ βίῳ γινώσκω καὶ τῇ κάτω περιφορᾷ, ἱερωσύνην καὶ βασιλείαν, ὧν τῇ μὲν τὴν τῶν ψυχῶν ἐπιμέλειαν, τῇ δὲ τὴν τῶν σωμάτων κυβέρνησιν ἐνεχείρισεν ὁ δημιουργὸς, ὡς ἂν μὴ τούτων χωλεύσοιτο μέρος, ἄρτιόν τε καὶ ὁλόκληρον διασώζοιτο.
«Γνωρίζω μία ανώτατη και πρώτη αρχή στο σύμπαν, τον Θεό που το δημιούργησε. Κάτω από αυτόν γνωρίζω δύο κοσμικές αρχές την ιερωσύνη και την βασιλεία: η αρμοδιότητα της πρώτης είναι η επιμέλεια των ψυχών και της δεύτερης η διακυβέρνηση των σωμάτων … όσο κανένα από αυτά τα δύο μέρη δεν χωλαίνει (κουτσαίνει) το σύστημα παραμένει άρτιο και ολόκληρο.»
Ποιος Αύσονας και «Ρωμαίος εκ Ρωμαίων» άκουσε ποτέ ότι ο Πάπας μπορούσε ν΄ανεβοκατεβάσει Ρωμαίο αυτοκράτορα;
Είναι ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Κωνστάντιος Β΄ που καθαίρεσε και εξόρισε τον Πάπα Λιβέριο επειδή δεν γινόταν Αρειανός (το δόγμα πυο υποστήριζε ο Κωνστάντιος Β΄).
Είναι ο Ρωμαίος στρατηγός-αυτοκράτωρ Βελισάριος που μόλις μπήκε στην Ρώμη άρχισε να βαράει καρπαζιές τον Πάπα Σιλβέριο, του έσκισε τη στολή και τον εξόρισε στην Μικρά Ασία επειδή υπήρχαν φήμες ότι είχε συνεργαστεί με τους Γότθους (τελικά κρίθηκε αργότερα αθώος, αλλά δεν του επιτράπηκε η επιστροφή στη Ρώμη).
Και τώρα να έρχεται ένας Κουtόφραγκος και να σου λέει πως εσύ που έχεις αναγνωριστεί από την Ρωμαϊκή Σύγκλητο και τον Ρωμαϊκό Λαό ως Αυτοκράτωρ των Ρωμαίων, δεν είσαι κανονικός επειδή δεν σε έχει στέψει ο Πάπας.
🙂 🙂 🙂 🙂
Λες και απευθυνόταν σε κάνα τρίδουλο, διφθερία και σκυτοτρώκτη “Gərk/Gërk” και όχι στον Σεβάσμιο (= Augustus) Βασιλέα των Ρωμαίων (που έλεγε και ο μακαρίτης ο Φωκάς). 🙂 🙂 🙂
καὶ τῷ σκυτοτρώκτῃ καὶ διφθερίᾳ ὑμῶν ἄρχοντι ἀπαγγείλατε, ὡς ὁ τῶν Ῥωμαίων κράτιστος καὶ μέγιστος βασιλεὺς ἐξαυτῆς τὴν σὴν μετελεύσεται χώραν, ἐντελεῖς σοι τοὺς φόρους ἀποδιδούς· ὡς μάθῃς, τρίδουλος ὢν ἐκ προγόνων, δεσπότας τοὺς Ῥωμαίων ἡγεμόνας ἀνακηρύττειν, οὐχ ὡς ἀνδράποδα τούτους φόρους αἰτεῖν.
Πολυ ωραιο κειμενο.
Εκ των πραγματων και αυτο ζητημα ταυτοτητας ειναι. Δηλαδη προς προσδιοριζαν εκεινοι τις παραδοσεις τους και την κουλτουρα τους. Επειδη εχει τυχει να το συζητησω κι εγω αυτο το θεμα του “Ελληνικου πολιτισμου” στην Βυζαντινη αυτοκρατορια , πολυ το σκεφτονται το κατα ποσο στοιχεια της αρχαιας Ελληνικης κουλτουρας (ζωγραφικη ,μουσικη ,τεχνη και λογοτεχνια) εχουν περασει στον βυζαντινο πολιτισμο και τον εχουν επηρεασει. Πολυ πιθανων να εχουν περασει (οπως και του αρχαιου ρωμαικου εξαλλου) ,αλλα αυτο δεν σημαινει οτι ο πολιτισμος τους ειναι “ελληνικος” οπως και ο δικος μας δεν ειναι “οθωμανικος” ,ασχετα εαν εχουμε παρει στοιχεια αυτου (τσιφτετελη και λοιπα).
(Επειδη ειδα σε προηγουμενη αναρτηση σου να αποκαλεις τον Κοραη “Ρωμιο” , ο Κοραης ειναι τοσο “Ρωμιος” οσο “Ελληνας” ειναι ο αυτοκρατωρ Κομνηνος.)
Γειά σου Πέτρο!
Σίγουρα πολλά αρχαιοελληνικα΄στοιχεία επιβίωσαν (λ.χ. οι Νηρηίδες > Νεράιδες και ο Χάρων > Χάρος).
Δεν αποκάλεσα τον Κοραή «Ρωμιό». Απλώς είπα ότι ο ίδιος απεχθανόταν τον όρο και πρόσθεσα ότι ο παππούς του μάλλον δεν γνώριζε άλλον όρο πέρα από τον όρο «Ρωμιός» που ο ευρωμαθής εγγονός του κατέληξε να απεχθάνεται.
Εννοείται πως κατά την ύστερη Οθωμανική περίοδο, οι όροι Ρωμιός και Έλληνας, στο μυαλό των λογίων πρακτικά λίγο πολύ ταυτίστηκαν, αλλά το τελικό προϊόν του Νεολληνικού Διαφωτισμού ήταν μια προτίμηση για το «ευγενές» όνομα Έλληνας και μία περιφρόνηση για το «παρακατιανό» Ρωμιός.
Ενα αλλο στοιχειο της συγχρονης εθνικιστικης αντιληψης ειναι το να αντιλαμβανεσαι τον “ελληνικο πολιτισμο” σαν κατι το οποιο ,παρα τον χρονο ,τον τοπο και τις αλλαγες ,εχει μια “κοινη ουσια”. Δηλαδη βρισκουν πολλοι στοιχεια της αρχαιοελληνικης κουλτουρας και την ελληνικη γλωσσα και λενε οτι “κατ’ουσιαν” ηταν “ελληνικος πολιτισμος” ,απλα με ενα “ρωμαικο-βυζαντινο περιβλημα”. Μια αποψη σαφως μεταφυσικη και με πολλες ανακριβειες.
Πραγματι οι οροι “ρωμιος” και “ελληνας” ταυτιστηκαν αλλα ακομα και σημερα δειχνουν διαφορετικες οψεις του συγχρονου Ελληνικου εθνους. Το “ελληνας” δειχνει οχι μονο την αισθηση καταγωγης απο τους “αρχαιους ελληνες” ,αλλα και την ενταξη τους στην “Δυση” και στον “πολιτισμενο κοσμο” και συχνα το αντιπαραβαλλουν με τους “βαρβαρους” γειτονες τους ,τους “οθωμανοαλβανοβλαχους”. Αντιθετα ο ορος “ρωμιος” δειχνει την ανατολικη κληρονομια των νεοελληνων και την διαθεση τους να διαχωρισουν την θεση τους απο τον “δυτικο πολιτισμο” ο οποιος απειλει την “ορθοδοξια” και τα “ιερα και τα οσια”. Βεβαιως αυτα δεν αντιπαραβαλονται μεταξυ τους αλλα συνυπαρχουν……
Έτσι είναι όπως τα λες.
Γεια σου ρε Σμερδαλέε,
έχω καιρό να σχολιάσω αλλά σε διαβάζω. Τα γλωσσολογικά σου άρθρα στο 100%, τα ιστορικά όταν με τραβήξουν, όπως αυτό.
Ξεκίνησα και το βιβλίο του Mallory , το άλλο για τις σλαβικές γλώσσες το πάγωσα στα βουλγάρικα.
Τα τρία αυτά άρθρα λοιπόν για τον μύθο του ελλ. πολιτισμού στο βυζάντιο συμπληρώνουν ένα παζλ από την εικόνα μετάβασης από τον δουλοκτητικό στον δουλαπαροικικό τρόπο παραγωγής. Ασφαλώς η μετάβαση αυτή αποτελείται από ιστορικές διαδικασίες στα διάφορα επίπεδα (οικονομικό, πολιτικό, ιδεολογικό, εθνικό, θρησκευτικό, θεωρητικό κλπ) με τον δικό της ρυθμό η καθεμιά.
Προσπαθώντας να τα συγκεφαλαιώσω έφτιαξα τα εξής δίπολα:
δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής / δουλοπαροικία
πόλη / κάστρα
δημοκρατία -res publıca / μοναρχία
πολυθεϊσμός, παγανισμός / μονοθεϊσμός, χριστιανισμός
φιλοσοφία, ρητορική,ποίηση,επιστήμες / λόγος του θεού 🙂
κυρίαρχο επίπεδο ΤΠ: πολιτικό / κυρίαρχο επίπεδο ΤΠ: θρησκευτικό
Τι άλλο?
Το “χάσμα” λοιπόν είναι πολύ ωραία λέξη για να καταγράψει αυτή την μετάβαση ως ασυνέχεια. Τα κοινά στοιχεία αυτών των δύο τρόπων είναι το χαμηλό τεχνολογικό επίπεδο και χαμηλή παραγωγικότητα της εργασίας (σε αντιπαράθεση με την τεχνολογική έκρηξη της βιομηχανικής επανάστασης) και η έννοια του χώρου και του χρόνου (με τις κοινωνικές διαδικασίες που εγγράφουν μέσα τους).
Γειά σου Χρηστάρα!
Τα αντιθετικά ζεύγη πόλη/κάστρα και φιλοσοφία/επιστήμη-λόγος του θεού 🙂 είναι σίγουρα,τα έγραψα και εγώ.
Τώρα, η μετάβαση από την δημοκρατία/res publica στην μοναρχία είναι μεγάλη συζήτηση που πρέπει να ξεκινήσει από το 50 π.Χ. (για να μην πω από την Κλασική Ελληνική περίοδο).
Αν πάρουμε τους ελληνόφωνους πληθυσμούς της κλασικής αρχαιότητας, τότε έχουμε το εξής «παράδοξο». Οι «θεωρητικοί» την εποχής ονομάζουν την μοναρχία/βασιλεία ως «βάρβαρο πολίτευμα», αλλά από τον Φίλιππο μέχρι την Ρωμαϊκή κατάκτηση, τις μοίρες των ελληνοφώνων ελέγχουν ελληνιστικοί μονάρχες/βασιλείς. Το συμβολικό σημείο σταθμός σ΄αυτήν την μετάβαση είναι η άρνηση των Ελλήνων να προσκυνήσουν τον Αλέξανδρο ως ανατολίτη δεσπότη.
Έρχονται οι Ρωμαίοι, που είναι μια αυστηρή (συγκλητική) ολιγαρχία (που περιέργως προσπαθούν να εμποδίσουν με κάθε τρόπο την μοναρχία, αλλά τους τυχαίνει στο πρώτο μισό του 1ου π.Χ. αιώνα ο Δικτάτωρ Σύλλας) και, από τον Καίσαρα και μετά (που προσπαθεί να πετύχει αυτό που ξεκίνησε ο Σύλλας), παρατηρούμε και εδώ μια τάση προς την μοναρχία.
Σε πρώτη φάση, στην δύναμη της Συγκλήτου αντιπαραβάλλεται η δύναμη της «Πρώτης Τριανδρίας» (Triumviratum, δύο στρατιωτικοί (Καίσαρας και Πομπήιος) και ο ζάπλουτος Κράσσος).
Ο Κράσσος τρώει τα μούτρα του στην μάχη των Καρρών το 53 π.Χ. και ο Καίσαρας νικάει τον Πομπήιο στην μάχη των Φαρσάλων το 48 π.Χ. και μένει μόνος «εφ΄όρου ζωής Δικτάτωρ/Dictator» της Res Publica.
Μετά την δολοφονία του Καίσαρα, ακολουθεί μια δεύτερη Τριανδρία, εμφύλια ρωμαϊκή μάχη των Φιλίππων το 42 π.Χ. από την οποία βγαίνουν νικητές ο Οκταβιανός και ο Μάρκος Αντώνιος και, τελικά, η Ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.Χ., απ΄όπου βγαίνει νικητής ο Οκταβιανός που καταφέρνει -ως Αύγουστος- να στεφθεί πρώτος αυτοκράτορας με την δικαιολογία της «κηδεμονίας της διεφθαρμένης από την Σύγκλητο Res Publica».
Όταν ο Κωνσταντίνος καταφέρνει να γίνει μονοκράτορας, αρχίζει μια διαδικασία εξύψωσης των θέσεων που ελέγχονται από τον αυτοκράτορα και το παλάτι, κάτι που εμμέσως ελαττώνει την ισχύ των συγκλητικών.Η προώθηση του μονοθεϊστικού Χριστιανισμού, αρχίζει να εθίζει τον κόσμο στην βασιλεία/μοναρχία ως «θεόσταλτο/κανονικό» πολίτευμα, γιατί ο Βασιλεύς των Ρωμαίων δεν είναι παρά ο εκπρόσωπος του «Βασιλέως του Σύμπαντος Χριστού» στην γη, ο «επιχθόνιος κηδεμών του περιούσιου λαού».
Τελικά, στην πρώιμη βυζαντινή κοινωνία που αναδύεται μετά το 700, οι συγκλητικοί έχουν απλώς έναν τίτλο ευγενείας και όλη η εξουσία έχει συγκεντρωθεί στα χέρια του αυτοκράτορα και των παλατιακών του συμβούλων.
Επομένως, αυτή η πολιτική εξέλιξη προς την μοναρχία που αναφέρεις, στην πραγματικότητα έχει ευρύτερο διάστημα εφαρμογής (συνέβη στους ελληνόφωνους κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα, όταν αρχίζει η περίοδος των ελληνιστικών βασιλείων και αρχίζει να διαφαίνεται στους Ρωμαίους ήδη στην Δικτατορία του Σύλλα και, αμέσως μετά, στην Πρώτη Τριανδρία, όπου οι 3 ισχυροί προσπαθούν να επιβληθούν στην Σύγκλητο).
Ακριβώς έτσι είναι Σμερδ. Είχα γράψει σε παρένθεση δίπλα στην res-publica (έστω και στην ρωμαϊκή που είναι μη δημοκρατία), αλλά το έσβησα για να έχω μονολεκτικά δίπολα και να φαίνονται με την μία. Το θεώρησα αυτονόητο ότι ούτε η ρωμαϊκή, ούτε η μακεδονική είναι δημοκρατία. Μόνο η Αθηναϊκή είναι πραγματική και ριζοσπαστική δημοκρατία από το 509 μέχρι την κατάκτηση τους από του Μακεδόνες. Την θεωρώ μία από τις κορυφαίες στιγμές κατάκτησης υποτελών τάξεων.
Μετά, την ελληνιστική και ακόμη περισσότερο την ρωμαϊκή περίοδο τα κοινοβούλια των πόλεων βγάζαν απλώς ψηφίσματα τι σπουδαίος είναι ο τάδε ρωμαίος άρχοντας και πόσο τον ευγνωμονούμε.
Τα βάζω όμως στην ίδια κατηγορία με την δημοκρατία κι ας είναι κατ’όνομα μόνο, ακριβώς γι’αυτό το όνομα! Έχει μεγάλη σημασία το τυπικό. Ότι διατήρησαν για πολλούς αιώνες να το λένε δημοκρατία κι ας είναι μια κενή λέξη μόνο. Έχει σημασία γιατί δείχνει την πηγή της νομιμότητας. Έστω και τυπικά και σαν επίκληση, την νομιμότητα την δίνει ο λαός. Στο όνομα του λαού ήταν ο άλλος αυτοκράτορας !! Και μόνο μέσω του λαού έπερνε το χρίσμα (έστω και μέσω του εκφραστή του λαού δηλαδή της συγκλήτου ή και του ίδιου του αυτοκράτορα αφού ο αυτοκράτορας ήταν η ενσάρκωση του θελήματος του λαού).
Στην δεύτερη στήλη την νομιμότητα την δίνει ο θεός. Ο αυτοκράτορας πλέον είναι στο όνομα του θεού και όχι του λαού. Πλέον ενσαρκώνει την θέληση του θεού και όχι του λαού.
Μ’ αυτή την έννοια το έβαλα. Η απάντηση σου αυτή είναι ένα ακόμα κομμάτι του παζλ που μπορείς να το αναπτύξεις σε άρθρο. Δηλαδή η εξέλιξη των πολιτικών θεσμών και αξιωμάτων (συγκλητος, κόμματα, δήμαρχοι, κυβερνήτες επαρχιών κλπ) από την ρωμαϊκή δημοκρατία-ηγεμονία-αυτοκρατορία στην δύση και αντίστοιχα για την ανατολή με την παραλλαγή των ελληνιστικών βουλών στο πρώτο σκέλος.
Όσο ενδιαφέρον θέμα για ανάρτηση είναι αυτή η εξέλιξη, άλλο τόσο φασαρία είναι, γιατί θα πρέπει να ξαναδιαβάσω βιβλία που διάβασα πριν πολλά χρόνια και να διαβάσω άλλα που δεν έχω μέχρι στιγμής διαβάσει, τα οποία απαιτούνται γι΄αυτήν την ανάρτηση.
Όποιος ενδιαφέρεται για το πλήρες πολιτειακό φάσμα των κλασικών Ελλήνων, το βιβλίο που έχω να προτείνω είναι το “Alternatives To Athens: Varieties of Political Organization and Community in Ancient Greece” (επιμ. Roger Brock & Steven Hodkinson, OUP, 2003): από Συρακούσες μέχρι Μυτιλήνη και από Μακεδονία μέχρι Κυρήνη (Ήπειρος/Μολοσσίς, Αιτωλία, Αχαΐα, Αρκαδία, Κρήτη, Μεγάλη Ελλάδα κλπ).
Διάβασα τη σειρά. Αν και, γενικά, δε μας είπατε και κάτι καινούριο (οι Σκοτεινοί Αιώνες ήταν περίοδος παρακμής, μάλιστα), αποδείξατε πως οι πυλώνες του λαϊκού Βυζαντίου ήταν όντως η Romanitas και ο Νικαιωτικός Χριστιανισμός. Υποστηρίξατε επαρκώς το επιχείρημα πως ο ελληνισμός ήταν για λίγους και καλούς, κάτι το οποίο εγώ τουλάχιστον το θεωρούσα αυτονόητο για όλους τους προνεωρικούς πολιτισμούς. Δε θεωρώ πως ο “σιωπηλός όχλος” της ιστορίας έχει, λόγω αριθμιτικής υπεροχής, κάποια “αυθεντικότητα” η οποία προσεγγίζει την “ιστορική αλήθεια”. Η ιστορία γράφεται, προϋποθέτει δηλαδή εκπαίδευση. Εξ ορισμού ο πεπεδευμένος δομεί την ιστορική αφήγηση. Ο πεπεδευμένος όμως έχει εύρος σκέψης και ανεπτυγμένη ευαισθησία, σε αντίθεση με τους πολλούς, και ως αποτέλεσμα, η ιστορία δομείται από την ιδεολογία. Οι αμόρφωτοι άνθρωποι είχαν τη γη τους και τις λατρείες τους, και τίποτε άλλο. Και σε αυτούς είναι ισχυρότερη η συνέχεια των λαών (όχι των εθνών, έννοια πολιτική, απαιτεί δηλαδή την ύπαρξη πολιτών για να σχηματισθεί), όχι μόνο στην Ελλάδα, στην Αλβανία και στη Μικρά Ασία, αλλά και στα περισσότερα μέρη του κόσμου. Έχει μεγάλο ενδιαφέρον ο “σιωπηλός όχλος”, γιατί οι ίδιοι άξεστοι χωριάτες που έξυναν με τις τσουγκράνες τους τη γη πάντα παρέμεναν στη θέση τους ξύνοντας την ίδια γη και αλλάζοντας συνήθειες όπως επέβαλαν οι καιροί προκειμένου να μη χάσουν το μικρό κομμάτι γης που είχαν να ξύσουν. Και είναι ακόμη πιο ενδιαφέρον επειδή η συνέχεια στους σιωπηλούς υπάρχει και εκτός εθνικών μύθων (έτσι αποφεύγουμε και το θέμα της εθνικής συνέχειας, που είναι, “αχ καλέ, τι μπασκλάς, δε μπορώ”). Αλλά η δική τους εμπειρία δεν είναι κατά κάποιον τρόπο πιο “ιστορική” από την ιδεοληπτική εμπειρία ενός ιστορικού. Ο ιστορικός μπορεί να επηρρεάσει τον όχλο, όχι όχλος τον ιστορικό. Τον ιστορικό θα τον επηρρεάσει/κατευθήνει πάντοτε ο εκάστοτε ισχυρός, προφανώς. Και προφανώς μέσω των λογίων και των ισχυρών ανιχνεύεται η σταδιακή (επαν-)ελληνοποιήση ενός Βυζαντίου το οποίο είχε θάψει τον ελληνισμό βαθειά και είχε ρίξει από πάνω του σαρανταδυό αναθέματα και εξηνταεφτά κατάρες, η οποία οδηγεί στη Νεοελληνική αφύπνηση μέσω του Διαφωτισμού. Πώς κάτι το οποίο “είχαμε νικήσει” επανέρχεται (και τελικά μας καταπίνει); Αυτό είναι το αναπόφευκτο ερώτημα που γεννιέται στη βυζαντινή ιστορία όταν περνούμε στις περιόδους των “αναγεννήσεων” και, μαζί με τον Ψελλό, ξεθάβουμε τη φιλοσοφία από τη λάσπη των Σκοτεινών Αιώνων. Η απάντηση είναι πολύ πιο περίπλοκη από το κοινότοπο και μόνο εν μέρει ακριβές “1204, duh”, και θα με ενδιέφερε να μάθω τη δική σας γνώμη περί του θέματος.
Εξ ορισμού ο πεπεδευμένος δομεί την ιστορική αφήγηση. Ο πεπεδευμένος όμως έχει εύρος σκέψης και ανεπτυγμένη ευαισθησία, σε αντίθεση με τους πολλούς, και ως αποτέλεσμα, η ιστορία δομείται από την ιδεολογία. Οι αμόρφωτοι άνθρωποι είχαν τη γη τους και τις λατρείες τους, και τίποτε άλλο.
—
Επισημαίνω εντελώς φιλικά ένα δις εξαμαρτείν σου. Πεπαιδευμένος (παιδί > παιδεία > (εκ)παιδ-εύω).
Τώρα στο θέμα μας. Ούτε οι αττικίζοντες μορφωμένοι μέχρι τον 12ο αιώνα έχουν την παραμικρή διάθεση εθνοτικής ταύτισης με τους «Ελληνες» και οι ίδιοι έχουν σοβαρό πρόβλημα πρόσληψης των Ελληνικών Ιδεών που τους έχει δημιουργήσει η θρησκευτική τους ευλάβια. Αυτοί οι μορφωμένοι της περιόδου μέχρι τον 12ο αιώνα «Ελληνίζοντες Ρωμαίοι που εγκατέλειψαν την «πατρώα Ρωμαϊκή» γλώσσα (Λατινική)» γράφουν ότι είναι.
Από εκεί και μετά, ο ελληνικός πολιτισμός ήταν ήδη γοητευτικούς στους αρχαίους «προγόνους» των «Βυζαντινών», δλδ αυτούς που οι ίδιοι ονομάζουν ως «Πάλαι Ρωμαίους» ή «Ρωμαίους της Παλαιάς Ρώμης».
Ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Κλαύδιος απαντούσε μέσα στην Σύγκλητο με ομηρικούς στίχους στα Ελληνικά σε ερωτήσεις που του έκαναν στα Λατινικά και έγραψε ένα ολόκληρο βιβλίο Ιστορίας στην Ελληνική.
Ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Μάρκος-Αυρήλιος, ως γνωστόν ήταν Στοϊκός φιλόσοφος που κρατούσε το προσωπικό του ημερολόγιο στην Ελληνική και άφησε πίσω του ολόκληρο φιλοσοφικό σύγγραμμα στην Ελληνική.
Σε καμιά περίπτωση δεν έπαψαν να είναι Ρωμαίοι. Απλώς κατείχαν αυτόν που στα χρόνια τους ήταν η αριστοκρατική «Ελληνο-Ρωμαϊκή» αστική κουλτούρα.
Τώρα για τους μεσαιωνικούς μορφωμένους Ρωμαίους.
Έχεις έναν άριστο χειριστή της Αττικής Ελληνικής όπως τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο να αυτοπροσδιορίζεται ως «ελληνίζων Ρωμαίος» που «απέβαλε την πάτριο Ρωμαϊκή (=Λατινική) γλώσσα» και έχεις έναν εξίσου άριστο χειριστή της Αττικής Ελληνικής όπως τον Μιχαήλ Ατταλειάτη να σου γράφει το 1080 αυτό και αυτό.
Τώρα στο τελευταίο σου ερώτημα, γιατί τελικά οι «Βυζαντινοί» λόγιοι κατά τους τελευταίους/παλαιολόγειους αιώνες στράφηκαν περισσότερο προς την Ελληνική κουλτούρα, οι λόγοι είναι δύο:
1) Έχει ξεκινήσει και η Αναγέννηση στην Ευρώπη, επομένως έχουν δεχτεί επιδράσεις και από εκεί.
2) Η Αρβελέρ πολλές φορές έχει πει πως όταν οι «Βυζαντινοί» είδαν ότι δεν είχαν πια τα «κότσια» να είναι Ρωμαίοι … έγιναν Έλληνες (ήταν ένα νέο «παιχνίδι» στο οποίο λόγω γλώσσας ήταν «ακαταγώνιστοι»).
Για να καταλάβεις γιατί ο Πλήθων και ο μαθητής του Λαόνικος Χαλκοκνδύλης έφτασαν στο σημείο να απορρίψουν τελείως την Ρωμαϊκή τους κληρονομιά διάβασε αυτήν την ανάρτηση εδώ.
Θα διαβάσω τα άρθρα που παραθέσατε. Θα ήθελα να διευκρινίσω πως δε μιλήσα για εθνοτική ταύτιση των ρωμαίων με τους έλληνες. Όταν λέω “ελληνισμό” δεν εννοώ με την εθνοτική έννοια. Υπό αυτήν την έννοια, όχι μόνο δεν υπήρξε ποτέ κάτι τέτοιο ούτε στην αρχαιότητα, αλλά σίγουρα αν δεχθούμε πως κάτι παρόμοιο υπήρξε, εξέλιψε πολύ πριν εμφανισθούν οι “βυζαντινοί”. Ελληνισμός με την εθνοτική έννοια υπάρχει είτε από το 15ο είτε το 16ο είτε το 17ο αιώνα, είτε ίσως και από το 18ο-19ο (παρόλο που η εθνογένεσή του σύγχρονου ελληνικού έθνους τοποθετείται στην αρχαιότητα, το οποίο φαίνεται παράδοξο χωρίς να είναι).
Έχεις καταφέρει σε λίγες γραμμές να θίξεις τρία διαφορετικά εθνολογικά κεφάλαια: Η εθνοτικότητα στην Αρχαία Ελλάδα, η εθνοτικότητα στο Βυζάντιο και η διαμόρφωση του Νεοελλληνικού έθνους.
Το καθένα από αυτά χρειάζεται τουλάχιστον 2 ειδικά βιβλία μόνο για να εξοικειωθεί με τις βασικές παραμέτρους. 🙂 🙂
Εννοείται. Γι’ αυτό και δεν επεκτάθηκα επ’ αυτού και τα έβαλα σε τρεις γραμμές, απλά και μόνο για να τα θίξω. Η αναζήτηση της ελληνικότητας στο Βυζάντιο οφείλει να συμπεριλαμβάνει τουλάχιστον τον ορισμό του ελληνισμού της προ-βυζαντινής Ρώμης, ο οποίος παρότι ήταν πολύ πιο σφρυγηλός ιδεολογικά (δηλαδή πιο κοντά στη δική μας έννοια του εθνους) από τον κλασσικό ελληνικό, ήταν ταυτόχρονα πιο ανοιχτός, πιο ολισθηρός, και πιο μυστηριώδης.
Εγώ μόνο βιβλία μπορώ να σου προτείνω για κάθε μια από τις τρεις φάσεις που συζητάμε.
Η εθνοτικότητα στην αρχαία Ελλάδα μελετάται στα παρακάτω βιβλία:
JM Hall #1 (η διαμόρφωση/κατασκευή της παράδοσης των τριών βασικών φύλων των Δωριέων, των Ιώνων και των Αιολέων)
JM Hall #2 (η διαμόρφωση της ελληνικής εθνοτικότητας στην αρχαία Ελλάδα)
Πολυσυγγραφικό (πολλά κεφάλαια γραμμένα από διαφορετικούς μελετητές, πάντοτε για εθνολογικά θέματα της αρχαίας Ελλάδος, αλλά πρέπει να ομολογήσω λιγότερο διεισδυτικό από τα βιβλία του Hall)
Για την ταυτότητα στο Βυζάντιο υπάρχει ο Καλδέλλης , η Gill Page (μεταφρασμένη και στα ελληνικά ως «ο εθνισμός στο βυζάντιο») και ένα πρόσφατο άρθρο του Ιωάννη Στουραΐτη, για το οποίο έχω σκοπό να κάνω μια σειρά αναρτήσεων.
Για την διαμόρφωση των Νέων Ελλήνων υπάρχουν πολλά βιβλία, αλλά πιστεύω πως αναντικατάστατο παραμένει η ιστορία του νεοελληνικού διαφωτισμού του Δημαρά.
Τα 2 πρώτα δεν τα έχω διαβάσει. Ο Καλδέλλης, του οποίου έχω διαβάσει σχεδόν όλα τα έργα, με εκνευρίζει συχνά ως βέρος ρεβιζιονιστής που στα πάντα βλέπει μονάχα ευκαιρίες για “κατάρριψη μύθων”, μια στάση που μου είναι απεχθής γενικώς (όχι μόνο στην ιστορία, σε όλους τους τομείς με εκνευρίζει η στάση που, ανάμεσα στις φυλές του Internet θα τη βρείτε συχνά, αναφερόμενη ως “contrarian”), αλλά παρόλα αυτά θεωρώ το έργο του πολύτιμο, εμπεριστατωμένο και κυρίως εμβριθές — γενικώς είμαι fan παρά τις ενστάσεις μου. Ευχαριστώ για τις προτάσεις.
Πολύ ενδιαφέρουσες και οι τρεις αναρτήσεις σας με αναφορές και ερμηνείες. Δεν μπορώ παρά να σας συγχαρώ. Έχω μόνο να θέσω μια απορία δεδομένων και μια απορία διευκρινήσεων. Η απορία δεδομένων αφορά τις πληθυσμιακές κατανομές εντός της (Ανατολικής) Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας για την συγκεκριμένη περίοδο (αιώνων) όπως αυτές εκφράζονται στην καθημερινότητα (απλούς πολίτες) και στις αρχές (επώνυμους πολίτες, στρατηγούς, λόγιους αξιωματούχους μέχρι αυτοκράτορες). Προφανώς σε μια αυτοκρατορία η ιστορία γράφεται συνήθως(?!) από τους νικητές. Η δευτερη απορία αφορά τι ακριβώς ιχνηλατείται ως “Ελληνισμός” σε μια Αυτοκρατορία πέραν της φυλετικής καταγωγής όπως αυτή αναγνωρίζεται τουλάχιστον από τους απόγονους. Οι αρχαίοι “Ελληνες” δεν συνέστησαν ποτέ εννιαίο οργανωμένο κράτος και η μόνη περιπτωση “ένωσης” ήταν η Μακεδονική βίαιη κατάκτηση του Φιλίππου, τον οποίο δεχόμαστε ως “Ελληνα” καθόσον ο οίκος του συμμετείχε σε Ολυμπιακούς Αγώνες. Η αντίληψη της “Ελληνικότητας” ως συμμετοχή σε κοινή παιδεία (ήθη έθιμα θρησκεία και γλώσσα) είναι μάλλον Αλεξανδρινή καθόσον σε όλη την αρχαιότητα η φυλετική καταγωγή χαρακτηρίζει σχεδόν μονοσήμαντα την Ελληνικότητα. Κάτω από αυτή την θεώρηση μιλάμε για εξελληνισμό κυρίως των πληθυσμών στα βάθη της Μ.Ασίας και πιθανόν μικτούς γάμους όπου η κατά περιόδους κοινή θρησκεία επέτρεπε (κάτι που συνεχίζονταν και με τους Διγενείς). Και εδώ τολμώ να θέσω και μια προσωπική άποψη ότι σε μια αυτοκρατορία και όχι το Κοινό των Ελλήνων η συσπείρωση γίνεται γύρω από κυρίαρχες αντιλήψεις και δομές όπως Στρατός (ο Ρωμαϊκός ήταν πιο αποτελεσματικός και από τον Μακεδονικό) ένα δογματικό σύστημα αξιών όπως η Θρησκεία (Χριστιανισμός) και ένα λιτό εργαλείο επικοινωνίας όπως η Γλώσσα τότε ή η τεχνολογια σήμερα. Με βάση τη γλώσσα ο Ελληνισμός της Αλεξανδρινής εκδοχής ήταν κυρίαρχος έστω και με ρωμαϊκές ή άλλες τοπολαλιές παρών. Σχετικά με τον “πολιτισμό” ας μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για μεσαίωνα.
Γεια σου Brilaki.
Μπορείς σε παρακαλώ να μου εξηγήσεις σε τι ακριβώς θέλεις να απαντήσω;
Αν κατάλαβα καλά εσύ ενδιαφέρεσαι για την ελληνική ταυτότητα κατά την αρχαιότητα (όσο δηλαδή υπήρχαν οι Έλληνες ως εθνοτική ομάδα), όχι για το θέμα των αναρτήσεών μου.
Είναι απλό. Το Βυζάντιο είναι “ελληνικό” γιατί οι δυτικοί αποφάσησαν ότι δεν είναι Ρωμαικό. Και δεν είναι Ρωμαικό γιατί δεν ήταν Καθολικό, δεν μιλούσε λατινικά, δεν ήταν πολιτεία και δεν είχε την Ρώμη. Άρα το φορτωθήκαμε. Η “ελληνικότητα” του επίσης τονίζεται λόγο της γλώσσας της θρησκείας. Με αυτή την λογική ένας Ρωμαικοθολικός είναι όσο Ρωμαίος ήταν και ο Καίσαρας.
Οι Αρχαίοι Έλληνες δεν αποκάλεσαν ποτέ τον εαυτό τους σαν έθνος αλλα σαν γένος. Υπήρχαν πολλα έθνη Ελλήνων όπως υπαρχουν σημερα πολλα έθνη Γερμανικων εθνων, Σλαβικων εθνων, Κελτικών, Αραβικών, Ιρανικων κτλ.
Γεια σου Αρχέλαε. Προσθέτω απλά ότι η Δύση αναγνωρίσε το «Βυζάντιο» ως «Γραικικό» και όχι «Ελληνικό».
Είμαστε εμείς που, εξαιτίας της νεολληνικής μας ταυτότητας, παρερμηνεύουμε το «γραικικό» της Δύσης με «ελληνικό».
Ένα Ιταλο-Ρωμαίικο λεξικό του 18ου αιώνα έχει την εξής απόδοση όρων:
Ρωμιός = Greco
ρωμαίικα = greco volgare (δημώδης γραικική)
ελληνικά = greco letterale (λόγια γραικική)
Έλληνας = Greco gentile ([αρχαίος] ειδωλολάτρης Έλληνας)
Αρχέλαε, πρόσεξε τους ορισμούς του Italo-Greco = Φραγκο-Ρωμαίικου λεξικού του 18ου αιώνα:
https://imgur.com/a/ym9q7EI
Έλληνας = Greco gentile = [αρχαίος] εθνικός/πολυθεϊστής Έλληνας
Ελληνικά, Ελληνική γλώσσα = greco letterale, lingua greca letterale = λόγια «γραικική» γλώσσα
Ρωμαίος/Ρωμηός/Ρωμιός = Greco = [σύγχρονος] «Γραικός»
Ρωμαίος (ή Ρωμάνος) = Romano = [αρχαίος] Ρωμαίος
ρωμαίικα = greco volgare, lingua greca volgare = δημώδης «γραικική» γλώσσα
Δηλαδή λες ο Γραικός είναι παρηκμασμένος Έλληνας; ή άλλη εθνικότητα τελείος;
Λέω ότι πριν την ανάπτυξη της νεοελληνικής ταυτότητας (που επανερμήνευσε το ητικό «Γραικός» ως «Έλληνας»), «Γραικός» ήταν απλά ο Ρωμιός στα φράγκικα και, φυσικά, ο Ρωμιός δεν ήταν «Έλληνας», αλλά Ρωμιός.
Δεν θα ενοχλήσω ξανά αλλά η ερμηνεία των πηγών που υιοθετείς θεωρώ ότι υπολαβάνει πως υπήρχε μια καθολική, ενιαία και σταθερή αντίληψη της ρωμαικότητας από την Αντιόχεια του 9ου αιώνα έως την Απουλία του 11ου, που συνοψίζεται στην αποστροφή του επισκόπου. Συγγνώμη που σε εκνεύρισα (είναι το τελευταίο ποστάρισμα εδώ, αν φυσικά το επιτρέψεις) με την εκδοχή ότι τα ενδώνυμα ρωμιός και γραικός ίσως να μην είχαν το ίδιο περιεχόμενο διαχρονικά και σε όλα τα μέρη, όπου μιλούσαν τα γραικικά. Ο Λασκαράτος στην επιστολή του προς τον Χαρίλαο Τρικούπη αναφέρει του ρωμιούς ως συνεθνείς του Τρικούπη (“σου”) και στο νεαρό έθνος “μας”, που δεν το ονοματίζει.
Γεια σου Σπύρο.
Δεν με εκνεύρισες, απλώς θεωρώ χάσιμο χρόνου να καθίσω να συζητήσω με κάποιον που επειδή δεν έχει την παραμικρή ιδέα για το θέμα που συζητάει, πετάει την μια ασυναρτησία μετά την άλλη υπό μορφή υποθέσεων του τύπου «αν», «ίσως» και «μήπως».
1) Δεν υπήρχαν default Ρωμαίοι στην Αντιόχεια του 11ου αιώνα. Ο Μιχαήλ Ατταλειάτης (και πάμπολλες αραβικές πηγές) ξεκαθαρίζουν ότι, αν και τα πολιτικά ρωμαϊκά σύνορα έφτασαν ως και την Αντιόχεια, η «Ῥωμαίων γῆ» (= η περιοχή όπου παραδοσιακά κατοικούσε η ρωμαϊκή εθνότητα = οι ελληνόφωνοι ορθόδοξοι που είχνα για μητρική γλώσσα τα ρωμαίικα, δλδ την δημώδη μεσαιωνική ελληνική) τελείωνε στον Ταύρο. Φυσικά, μπορούσαν να προκύψουν νέοι Ρωμαίοι στην Αντιόχεια (και αλλού) αν έφταναν σε σημείο να πληρούν τα κριτήρια ένταξης στο Ρωμαϊκό έθνος, αλλά η μαρτυρία του Ατταλειάτη δείχνει ότι η παράδοση κατά τον 11ο αιώνα είναι ότι η ρωμαϊκή εθνότητα τελειώνει στον Ταύρο, έστω κι αν τα πολιτικά ρωμαϊκά σύνορα έφταναν ως τη Συρία.
2) Ούτε ο Λασκαράτος, ούτε ο Τρικούπης, ούτε κανένας άλλος φορέας νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας ή μεταβυζαντινός γασμούλος που έμαθε να ζει σε φραγκοκρατούμενα μέρη και να χρησιμοποιεί φράγκικο λεξιλόγιο και νοοτροπία, ούτε κάποιος Βουλγαρβανιτόβλαχος που με το σπαθί του συνειδητοποίησε ότι είναι «Γραικός» ή «Έλληνας» μετά το 1750 (τότε έγιναν της μόδας οι ταυτότητες αυτές για τους μορφωμένους εμπόρους του μιλλετιού, λ.χ. ο Στέφανος Βογορίδης γεννήθηκε Στόικο Στόικοφ ε οικογένεια εύπορων Βουλγάρων εμπόρων, απέκτησε ελληνική παιδεία και είπε στο γιο του Αλέκο πως αν επιλέγε να είναι Γραικός τότε έπρεπε να μάθει καλά την αρχαιοελληνική ιστορία, αν όμως επέλεγε να αναγνωρίσει την «σκυθική» (βουλγαρική) του καταγωγή, τότε έπρεπε να μάθει την σλαβική και βουλγαρική ιστορία) έχουν κάτι να σου πουν για τα όρια και τη φύση της ρωμαϊκής ταυτότητας κατά την περίοδο 700-1204 και για τα όρια της ρωμαϊκής εθνότητας κατά την περίοδο 1204-1700. Είναι εντελώς διαφορετικοί και άσχετοι μεταξύ τους κόσμοι.
3) Έκανες την εντελώς ανυπόστατη υπόθεση κάποια στιγμή ότι «μπορεί» η ρωμαϊκή ταυτότητα να υπήρχε μόνο στη Κωνσταντινούπολη. Η υπόθεση αυτή προφανώς δεν ισχύει (ένα σωρό πηγές στο λένε ξεκάθαρα), επειδή το Χρονικόν του Μορέως λ.χ. γράφτηκε από γασμούλο Μοραΐτη γύρω στο 1330 (πρόσεξε όχι Κων/πολίτη, αλλά Μοραΐτη και όχι ρωμαιόφρονα, αλλά λατινόφρονα). Ακόμα και ο λατινόφρων αυτός Μοραΐτης που έγραψε το Χρονικόν του Μορέως, δεν ξέρει άλλη ταυτότητα για τους ελληνόφωνους πέρα από την Ρωμαϊκή. Στο Χρονικόν του Μορέως, οι ελληνόφωνοι είναι Ρωμαίοι που μιλάνε Ρωμαίικα, ασχέτως που ζούνε και με ποιο πολιτικό μόρφωμα ταυτίζονται πολιτικά.
Οι ελληνόφωνοι της Πελοποννήσου που ανήκαν στο φραγικό πριγκιπάτο της Αχαΐας, προσδιορίζονται πάντα ως οι «τοπικοί Ρωμαίοι» και οι «Ρωμαίοι του πριγκιπάτου». Όταν ο Φράγκος πρίγκιψ Μορέως Γουλιέλμος ο Βιλλεαρδουίνος μίλησε ελληνικά αφού αιχμαλωτίστηκε μετά τη μάχη της Πελαγονίας (1259), το Χρονικό γράφει ότι μίλησε «ρωμαίικα», δλδ τη γλώσσα της εθνοτικής ομάδας των Ρωμαίων.
Τα Γιαννιώτικα Χρονικά του 15ου αιώνα (Χρονικόν Ιωαννίνων, Χρονικόν των Τόκκων) γράφτηκαν από Γιαννιώτες που ήταν πολιτικά ανεξάρτητοι από την Κωνσταντινούπολη και πάλι δεν γνωρίζουν άλλη εθνοτική ταυτότητα πέρα από τη Ρωμαϊκή. Κι αυτά τα χρονικά για Ρωμαίους που μιλάνε ρωμαίικα γράφουν.
Ο Κεκαυμένος ζούσε στη Λάρισα, έγραψε το «Στρατηγικόν» του γύρω στο 1075 και δεν είχε καμία γενεαλογική σχέση με την Κων/πολη, ξεκαθαρίζει ότι στην Ρωμανία κατοικούνε Ρωμαίοι και εθνικοί (μειονότητες μη Ρωμαίων) και καλεί τον αυτοκράτορα να περιοδεύει τακτικά στις επαρχίες του, ώστε να γνωρίζουν και οι Ρωμαίοι και οι εθνικοί ότι έχουν ηγεμόνα που ενδιαφέρεται γι΄αυτούς.
Το «Βυζάντιο» (δλδ η Ρωμανία ως το έθνος-κράτος των Ρωμαίων που περιείχε και μη ρωμαϊκές μειονότητες όπως όλα τα σύγχρονα έθνη-κράτη) δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τη νεοτερική Ελληνική ταυτότητα που γέννησε ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός τον 18ο αιώνα και η επαφή με τις ιδέες της Δύσης και, ασχέτως με το τι λέγεται στην Ελλάδα, δεν είναι η «μεσαιωνική ιστορία» όλων των Νεοελλήνων. Ένα σωρό Νεοέλληνες κατάγονται από εθνοτικές ομάδες που οι βυζαντινές πηγές δεν αναγνωρίζουν ως Ρωμαίους, έστω κι αν κατοικούσαν κατά καιρούς στη Ρωμανία. Ωστόσο, η πλειοψηφία του πληθυσμού της Ρωμανίας αποτελούνταν από εθνοτικούς Ρωμαίους.
Ο κορυφαίος Νεοέλληνας διαφωτιστής Αδαμάντιος Κοραής και οι ιδέες του περί Γραικών δεν έχουν καμία απολύτως σχέση με τον κόσμο του «Βυζαντίου» ούτε με το τι πίστευε ότι ήταν η μακρά πλειοψηφία των ελληνόφωνων υπήκοων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας γύρω στο 1800. Ό,τι πέτυχε να καθιερώσει ο Κοραής, το καθιέρωσε ζώντας στη Δύση και έχοντας άμεση επαφή με καινούριες ιδέες που ήρθαν από την Δύση.
Για να μην μακρηγορώ, όλοι οι νεοτερικοί Γραικοί που ανέφερες και όλοι οι άλλοι σύγχρονοί τους Γραικοί και Έλληνες που δεν ανέφερες, είναι ενδιαφέρουσες προσωπικότητες για την ιστορία της διαμόρφωσης της Νεοελληνικής ταυτότητας, αλλά δεν έχουν καμία απολύτως σχέση με το μεσαιωνικό έθνος των Ρωμαίων, τα μέλη του οποίου (οι ελληνόφωνοι ορθόδοξοι Ρωμαίοι που είχαν ως μητρική τα ρωμαίικα = δημώδη μεσαιωνική ελληνική) συνιστούσαν την πλειοψηφία και τον πρότυπο πληθυσμό της Ρωμανίας και, αργότερα, κατά την οθωμανική περίοδο συνιστούσαν την ρωμαϊκή εθνοτική ομάδα που ήταν μια από τις πολλές εθνοτικές ομάδες ορθοδόξων που κατά την περίοδο 1650-1750 συναρμόστηκαν σταδιακά στο θρησκευτικό μιλλέτι των Ρωμαίων/Ρουμ (χωρίς αυτή η συναρμογή να καταφέρει να εξαλείψει εντελώς την ικανότητα εθνοτικής διάκρισης των μελών).
Καλημέρα Σμερδαλέε.
Οι “Βυζαντινοί” μας λένε εναργέστατα για το τι πιστεύουν για τον Ελληνικό πολιτισμό όπως εσύ υπερθεματίζεις. Υπάρχει όμως και ακόμη ένα χωριό του Ακάθιστου Ύμνου (του Ρωμέικου εθνικού ύμνου τρόπον τινά) το οποίο δεν έχει προσελκύσει την πρέπουσα σημασία:
Χαῖρε͵ τίμιον διάδημα βασιλέων εὐσεβῶν·
χαῖρε͵ καύχημα σεβάσμιον ἱερέων εὐλαβῶν·
Χαῖρε͵ τῆς ἐκκλησίας ὁ ἀσάλευτος πύργος·
χαῖρε͵ τῆς βασιλείας τὸ ἀπόρθητον τεῖχος·
Χαῖρε͵ δι΄ ἧς ἐγείρονται τρόπαια·
χαῖρε͵ δι΄ ἧς ἐχθροὶ καταπίπτουσι·
Προσωπικά εγώ βλέπω εδώ επαλήθευση του Καλδέλλη καθώς θεωρώ ότι εδώ αναδύονται τα δύο στοιχεία της “Βυζαντινής” ταυτότητας: Ρώμη (Βασιλεία) και Χριστιανισμός (Εκκλησία). Συμφωνείς;
εδώ αναδύονται τα δύο στοιχεία της “Βυζαντινής” ταυτότητας: Ρώμη (Βασιλεία) και Χριστιανισμός (Εκκλησία). Συμφωνείς;
—
Τα «στοιχεία» είναι τρία και οι ταυτότητες είναι δύο.
1) Τα «στοιχεία» είναι τρία: Ρώμη (βασιλεία, πολιτεία, νόμος, στρατός, κουζίνα, έθιμα κλπ.), χριστιανισμός και ελληνισμός, αλλά με την έννοια που έχει ο όρος «ελληνισμός» σε όλο τον υπόλοιπο (εκτός Ελλάδας) σύγχρονο κόσμο («μελέτη της αρχαιοελληνικής γραμματείας» ~ «ενασχόληση με την αρχαιοελληνική γραμματεία ως πολιτισμικό πόρο»).
Δεν καταλαβαίνω γιατί περιόρισες το «στοιχείο» «Ρώμη» μόνο στην «βασιλεία».
Γι΄αυτό το βιβλίο του Καλδέλλη έχει τον τίτλο Hellenism in Byzantium («Ο ελληνισμός στο Βυζάντιο», i.e., «Ο ρόλος του ελληνισμού (μελέτη της αρχαιοελληνικής γραμματείας) στις διάφορες περιόδους του Βυζαντίου»).
2) Οι ταυτότητες είναι δύο: Ρωμαίοι και Χριστιανοί
Όπως λέει και ο Καλδέλλης στο παρακάτω βίντεο:
[09:03-15] In late antiquity … Greek-speakers in the east they stop calling themselves “Greek” … they become Romans and Christians, and that’s who they are for the next thousand years.
«Κατά την ύστερη αρχαιότητα … οι ελληνόφωνοι στην [ρωμαϊκή] ανατολή παύουν ν΄αυτοπροσδιορίζονται «Έλληνες» … [και] γίνονται Ρωμαίοι και Χριστιανοί, και τέτοιοι παραμένουν για τα επόμενα χίλια χρόνια.»
Γράφεις στα Συμπεράσματα:
“Με αυτές τις τρεις αναρτήσεις προσπάθησα να εξηγήσω, γιατί ο Καλδέλλης στο τέλος του βιβλίου του “Hellenism in Byzantium” γράφει πως από τους τρεις ιδεολογικούς πυλώνες του Βυζαντίου κατά Ostrogorsky (Ρωμαϊκή Πολιτική Ιδεολογία, Ελληνικός Πολιτισμός και Ορθόδοξος Χριστιανισμός), ο πυλώνας του «Ελληνικού Πολιτισμού» είναι ο λιγότερο σημαντικός και o ολιγοβριθέστερος.”
Διορθώνεις στην απάντηση του σχολίου μου την φράση “Ελληνικός Πολιτισμός” (ορθά κατά την άποψη μου) με τη λέξη (ακαδημαϊκός) Ελληνισμός. Το ίδιο κάνει και ο Καλδέλλης στην Εισαγωγή του νέου του βιβλίου “The New Roman Empire”. Συμφωνώ απόλυτα με αυτό. Όπως όμως τονίζεις και εσύ αυτός ο ακαδημαϊκός Ελληνισμός:
“ήταν ολιγοβριθής επειδή ήταν προσιτός μόνο σε μια ισχνή μειοψηφία λογίων και εντελώς απρόσβατος στην πλειοψηφία του πληθυσμού, η οποία όμως ήταν πλήρως εμποτισμένη στους άλλους δύο πυλώνες του Ostrogorky (Ρωμαϊκότητα και Χριστιανισμός)”
Στην ανάπτυξη της επιχειρηματολογίας σου έχεις επικαλεσθεί το χωρίο του Ακάθιστου Ύμνου:
“Ρήτορας πολυφθόγγους,
ὡς ἰχθύας ἀφώνους,
ὁρῶμεν ἐπὶ σοὶ Θεοτόκε•
ἀποροῦσι γὰρ λέγειν,
τὸ πῶς καὶ Παρθένος μένεις,
καὶ τεκεῖν ἴσχυσας•
ἡμεῖς δὲ τὸ μυστήριο ν θαυμάζοντες,
πιστῶς βοῶμεν•
Χαῖρε, σοφίας Θεοῦ δοχεῖον,
χαῖρε, προνοίας αὐτοῦ ταμεῖον.
Χαῖρε, φιλοσόφους ἀσόφους δεικνύουσα,
χαῖρε, τεχνολόγους ἀλόγους ἐλέγχουσα.
Χαῖρε, ὅτὶ ἐμωράνθησαν οἱ δεινοὶ συζητηταί,
χαῖρε, ὅτι ἐμαράνθησαν οἱ τῶν μύθων ποιηταί.
Χαῖρε, τῶν Ἀθηναίων τὰς πλοκὰς διασπῶσα”
για να εκφράσεις τις απόψεις των “Βυζαντινών” (μεγάλης μάζας πληθυσμού και περισσότερων “Βυζαντινών” λογίων για τον Ελληνικό Πολιτισμό ειδικά προ Μιχαήλ Ψελλού) και με βάση αυτό το χωρίο ονόμασες τον Ακάθιστο Ύμνο ως ένα ύμνο που εξυμνεί τον θρίαμβο του Χριστιανισμού έναντι του Ελληνισμού. Στα συμπεράσματα συμπληρώνεις ότι οι δύο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΙ πυλώνες του Βυζαντίου ήταν η Ρωμαϊκότητα και ο Χριστιανισμός. Εγώ εννοούσα ότι στο χωριό αυτό του Ακάθιστου Ύμνου το οποίο έχω παραθέσει η “Βυζαντινή” συνιστώσα της Ρώμης αντιπροσωπεύεται από τις λέξεις βασιλείς και βασιλεία (όχι ότι περιορίζεται ως πολιτική ταυτότητα μόνο ή ότι οι “Βυζαντινοί” παρωνυμιάζονταν Ρωμαίοι επειδή ήταν υπήκοοι του Ρωμαίου Αυτοκράτορα ή άλλες αηδίες του Νεοελληνικού Εθνικισμού) και η χριστιανική “Βυζαντινή” συνιστώσα με τις λέξεις “ιερείς” και “εκκλησία”. H “Βυζαντινή” ταυτότητα δηλαδή, ήταν η Χριστιανική Ρωμαϊκή ταυτότητα. Βεβαίως δεν υπονοώ ότι η ρωμαϊκότητα ορίζεται μόνο από τον Χριστιανισμό (δύο διακριτές ταυτότητες όπως λες και εσύ: μια θρησκευτική και μια εθνοτική). Η γνωστή τριάδα Ρώμη (όπως το έχεις αναπτύξει), ακαδημαϊκός ελληνισμός και χριστιανισμός είναι τα τρία στοιχεία του “Βυζαντινού” πολιτισμού σε όλο του το φάσμα. Αυτό δεν σημαίνει ότι ένας “Βυζαντινός” θα είχε και τα τρία. Η πλειοψηφία θα είχε μόνο τη Ρωμαϊκότητα και τον Χριστιανισμό αφού αυτοί οι Πυλώνες είχαν το κοινωνικό βάθος και ήταν οι “ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΙ ΠΥΛΩΝΕΣ” όπως γράφεις και εσύ. Στο πλαίσιο του ακαδημαϊκού Ελληνισμού των λογίων βεβαίως και μπορούν να εντοπιστούν στο φάσμα του “Βυζαντινού” πολιτισμού ρητορική, Όμηρος (τελικά δεν ήταν όλοι και πάντα οι των μύθων ποιητές μαραμένοι) και τεχνολογική πρόοδος οι οποίες είχαν κατά τα άλλα κατατροπωθεί. Αλλά αυτό δεν ορίζει πραγματικά την “Βυζαντινή ταυτότητα” και για αυτό τον λόγο εσύ ορθά το παραθέτεις ως τροφή για σκέψη για τη θέση του “Ελληνικού πολιτισμού” στο “Βυζάντιο” χωρίς η υπαρκτή ενασχόληση των λογίων με την Ελληνική γραμματεία να μειώνει την ισχύει του επιχειρήματος σου. Με την ίδια λογική με την οποία εσύ εντοπίζεις την ολιγοβρίθεια και την σχετικά αρνητική στάση προς τον Ελληνικό πολιτισμό στο χωρίου του Ακάθιστου Ύμνου που παρέθεσες εγώ εντοπίζω την εμβρίθεια της Ρώμης και του Χριστιανισμού που είχαν το ασύγκριτα μεγαλύτερο κοινωνικό βάθος και βαρύτητα έκδηλα στο χωρίο που έχω παραθέσει εγώ. Προφανώς σε ένα ύμνο προς την Θεοτόκο ο ποιητής δεν θα καθίσει να αναπτύξει ενδελεχώς τους δύο αυτούς Πυλώνες. Το θέμα και η ουσία είναι τί θέλει να πει ο ποιητής…
1) Το ίδιο κάνει και ο Καλδέλλης στην Εισαγωγή του νέου του βιβλίου “The New Roman Empire”.
—
Έχω σκοπό το Σεπτέμβρη να κάνω αναλυτική σειρά αναρτήσεων γι΄αυτό το βιβλίο που θα βγει σε λίγο, οπότε θα το συζητήσουμε αναλυτικότερα εκεί.
2) Αυτό δεν σημαίνει ότι ένας “Βυζαντινός” θα είχε και τα τρία. Η πλειοψηφία θα είχε μόνο τη Ρωμαϊκότητα και τον Χριστιανισμό αφού αυτοί οι Πυλώνες είχαν το κοινωνικό βάθος και ήταν οι “ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΙ ΠΥΛΩΝΕΣ” όπως γράφεις και εσύ.
—
Σωστή η παρατήρησή σου. Προφανώς και ο λόγιος ελληνισμός ήταν πολιτισμικό χαρακτηριστικό μιας ισχνής μειοψηφίας λογίων, οι οποίοι όμως άφησαν το μεγαλύτερο μέρος των γραπτών πηγών.
Παρομοίως, στη μεσαιωνική λατινοπρεπή δύση μετά τον 10ο αιώνα η μειοψηφία των λατινομαθών λογίων συγγραφέων προσπαθεί να εξωραΐσει τα λατινόγλωσσα χρονικά της μιμούμενη την κλασική λατινική γλώσσα των κλασικών Λατίνων συγγραφέων (Βιργίλιος, Οβίδιος, Σαλλούστιος, Λουκανός κλπ.), παραθέτοντας κάθε τόσο κατά λέξη κάποιο ρητό κάποιας κλασικής λατινικής πηγής.
Στα χρονικά τους ο Σάξονας Βιδούκινδος (10ος αι.), ο Σάξονας Θιετμάρος (11ος αι.) και ο «Βοημός» (Τσέχος) Κοσμάς της Πράγας όλοι παραθέτουν κάθε τόσο κλασικές λατινικές ρήσεις, λ.χ. παραθέτω το παρακάτω παράδειγμα από τον Κοσμά όπου κάποια στιγμή αντιγράφει μια ρήση του Λουκανού:
https://imgur.com/v0hByuj
Εννοείται πως ο μέσος Τσέχος ούτε χρησιμοποιούσε το λατινοπρεπές εξωνύμιο Boemi «Βοημοί» όπως κάνει ο Κοσμάς (γιατί χρησιμοποιούσε το σλαβικό ενδωνύμιο Češi «Τσέχοι» ή κάποια τοπικότερη ταυτότητα, λ.χ. Bobrzanie «κάτοικοι του ποταμού Bobr»), ούτε καταλάβαινε τη λατινική γλώσσα του Χρονικού του Κοσμά και την κλασική λατινική γραμματεία, ούτε ήξερε ποιος ήταν ο Λουκανός τον οποίο αντιγράφει ο Κοσμάς στο παράδειγμα που παραθέτω.
Το ίδιο ισχύει και με τους ελληνόφωνους Εώους Ρωμαίους της ύστερης αρχαιότητας (και άπτωτους Ρωμαίους του μεσαίωνα). Ο απλός κοσμάκης ούτε ήξερε τον Θουκυδίδη και τον Όμηρο (ούτε φυσικά τον Κικέρωνα και τον Βιργίλιο), ούτε μπορούσε να καταλάβει την υψηλή αττική γλώσσα του Θουκυδίδη και την αρχαϊκή επική γλώσσα των ομηρικών επών, κείμενα που γι΄αυτόν ήταν κατάμεστα με «δαίμονες» των «Ελλήνων» (πολυθεϊστών).
Προφανώς οι αμόρφωτοι ελληνόφωνοι Ρωμαίοι επαρχιώτες είχαν κάποιο ιδιαίτερο, διατοπικό δημώδη πολιτισμό (τον οποίο εξέφραζαν με δημώδεις όρους της επιχώριας ρωμαίικης που μιλούσαν), αλλά δεν μας άφησαν επαρκείς γραπτές πηγές για να γνωρίζουμε αυτόν τον δημώηδ πολιτισμό που στα μάτια τους όριζε τη δημώδη Εώα ρωμαϊκότητα. Παραθέτω ως παράδειγμα τις «τυπικές βρισιές των «Γραικών»» που κατέγραψε λίγο πριν το 1540 ο Luigi Bassano: «γαμώ την πίστη σου» και «γαμώ τον θεό σου», όταν ταξίδεψε χερσαία από την πατρίδα του Δαλματία ως την Κων/πολη. Οι αττικίζοντες ιστορικοί απέφευγαν να παραθέσουν τέτοιες εκφράσεις της «ιδιώτιδος» γλώσσας, επειδή τις θεωρούσαν «αγροικιστί».
Περισσότερα για την εθνογραφία του Luigi Bassano θα βρείτε εδώ.
Σαββάτιε, συμπλήρωμα:
Όπως εξήγησε και ο Ιήτης σε ένα του σχόλιο εδώ, η φράση «βγάζω στη φόρα» κάποτε πρέπει να είχε τη μορφή «βγάζω στα φόρα» ~ «βγάζω στο μεϊντάνι» (λατ. forum/fora ~ τουρκ. meydan «πλατεία, αγορά»). Η φράση αυτή είναι κατάλοιπο του δημώδους εώου ρωμαϊκού πολιτισμού ελληνόφωνων Ρωμαίων που χρησιμοποιούσαν το λατινικό δάνειο forum > φόρον/φόρος για την «αγορά, πλατεία», το οποίο εμείς σε λόγια κείμενα βρίσκουμε σε κάποια αναφορά στον Φόρο Θεοδοσίου της Κων/πόλεως και το Forum Boarium της Ρώμης, η Βοαρία ἀγορά του Δίωνος Κασσίου (βλ. 79.25.2 εδώ).
https://imgur.com/VsRQCED
Νομίζω ότι συμφωνούμε σε όλα απόλυτα.